1, 2. (a) Antai ana kairiri ae ti riai n iria? (b) Baikara titiraki aika ti na maroroakini n te mwakoro aei?

NGKE ko uarereke ao e bae n iai taai ake a tuangko iai am karo bwa ko na karaoa te bae ko aki kani karaoia. Ko tangiriia am karo ao ko ataia ae ko riai n ongeaba irouia. Ma tao tiaki n ae ko a boni kan ongongeaba nako naba irouia.

² Ti ataia ae e tangirira Iehova ae Tamara. E tabeakinira ao e taraia raoi bwa a na reke iroura baika ti na kimwareirei iai ni maiura. E anganira te kairiri ae ti kainnanoia ibukini kanakoraoani maiura. N tabetai e kabonganaia tabeman riki bwa a na anganira te kairiri. Ti riai ni karinea mwaakan Iehova ni kairiri. (Taeka N Rabakau 24:21) Ma e aera ngkai e kangaanga n tabetai iroura butimwaean te kairiri? E aera ngkai e tuangira Iehova bwa ti na ira te kairiri? Ao ti kangaa ni kaotia bwa ti karinea mwaakana ni kairiri?​​—Nora Kabwarabwaraana 9.

3, 4. E kangaa n reke te aki kororaoi irouia aomata? E aera ngkai e kona ni kangaanga iroura butimwaeani kairakira irouia aomata?

³ Ngkai aomata ngaira, iai iroura te kani karitei. E  noraki koauan aei mangke a karaoa ae bure te moani mwaane ao n aine, are Atam ma Ewa. E ngae ngke a karikaki ni kororaoi, ma a karitei nakoni mwaakan te Atua ni kairiri. Mai ikanne are a a bane naba ni bungiaki n aki kororaoi aomata. Aki kororaoira bon teuana bukina ae e kona ni kangaanga iai iroura butimwaean te kairiri mairoun Iehova ao mairouia aomata. Bukina riki teuana bwa naake e kabonganaia Iehova bwa a na anganira te kairiri a bon aki naba kororaoi.​​—Karikani Bwaai 2:​15-17; 3:​1-7; Taian Areru 51:5; I-Rom 5:12.

⁴ E roroko iroura te kani kamoamoa ibukina bwa ti aki kororaoi. E kangaanga butimwaean raoi te kairiri mai nanora ibukini kainikatongara. N te katoto, irouia I-Iteraera rimoa ao Iehova e rinea Mote bwa e na kairiia Ana aomata. Ma te mwaane temanna ae arana Kora ae e a tia ni beku ibukin Iehova i nanon ririki aika bati, e kamoamoa ao e kaota te aki karinerine ae bati nakoni Mote. E ngae ngke e kairiia ana aomata te Atua Mote, ma akea te kamoamoa irouna. E boni kabwarabwaraaki bwa ngaia te kabanea n nanorinano n te tai are e maiu iai. Ma Kora e aki butimwaea ana kairiri Mote. E anai nanoia naba te koraki aika bati bwa a na raonna ni karitei nakoni Mote. Tera ae riki nakoni Kora ao taani karitei? A kamateaki. (Warekaia Iteraera 12:3; 16:​1-3, 31-35) Ti kunei katoto aika bati n te Baibara aika reireinira bwa e karuanikai te kainikatonga.​​—2 Rongorongo 26:​16-21; nora Kabwarabwaraana 10.

5. A kangaa aomata tabeman ni kabongana buaka mwaakaia?

⁵ Ko bae n tia n ongo te taeka ae, “E kabuakakaa te aomata te mwaaka.” Mangkekei ni karokoa ngkai ao a bati aomata aika kabongana buaka mwaakaia. (Wareka Te  Minita 8:9.) N te katoto, bon te mwaane ae raoiroi Tauro ao e nanorinano ngke e rineia Iehova bwa aia uea I-Iteraera. Ma e kariaia te nanorieta ao te bakantang bwa e na rikirake i nanona, ao e kairaki iai bwa e na bwainikirina Tawita, ae te mwaane ae akea ana bure. (1 Tamuera 9:​20, 21; 10:​20-22; 18:​7-11) Imwina riki ao e a riki Tawita bwa te uea, ao ngaia naba temanna i buakoia ueea aika taiani kabanea n raoiroi irouia I-Iteraera. Ma imwina riki ao e a manga kabongana buaka mwaakana Tawita. E wene ni bure ma Batateba, ae buun te mwaane ae arana Uria, ao e kataia ni karabaa ana bure ngke e kanakoa Uria bwa e na kamateaki n te buaka.​​—2 Tamuera 11:​1-17.

6, 7. (a) E kairira tangiran Iehova bwa ti na karaoa tera? (b) Tera ae e na buokira n ongeaba e ngae ngkana e a kangaanga karaoana?

⁶ Ti karinea te kairiri mairoun Iehova ibukina bwa ti tangiria. Ibukina bwa ti tangira riki Iehova nakoni bwaai ni kabane ke nakon riki temanna, ti a kani kakukureia. (Wareka Taeka N Rabakau 27:11; Mareko 12:​29, 30.) Man te tai are a maiu iai te moan taanga n te onnaroka are Eten, ao e a kani kananououaia naba aomata Tatan ni kaineti ma mwaakan Iehova ni kairiri. E tangiria te Riaboro bwa ti na iangoia bwa akea riain Iehova n tuangira te bae ti na karaoia. Ma ti ataia bwa te kewe anne. Ti kakoauaa aei: “Ko riai n anganaki te neboaki ma te karineaki ma te mwaaka, ngkoe ae Iehova ae Atuara, ibukina bwa ko karikii bwaai ni kabane.”​​—Te Kaotioti 4:11.

⁷ Ngke ko uarereke ao ko bae n reireinaki bwa ko na  ongeaba irouia am karo, e ngae ngke ko bon aki kan ongeaba. N aron naba anne, ngkai ana toro Iehova ngaira, e bae n iai taai ake e a kangaanga iai te ongeaba. Ma ti tangira Iehova ao ti karinea, ngaia are ti kabanea ara konaa n ongeaba irouna. E katea te katoto ibukira Iesu. E ongeaba iroun Iehova e ngae ngke e a aki bebete ke e a aki angaraoi karaoana. Anne bukina are e a kangai iai nakon Tamana: “Tiaki nanou ae e na iraki, ma nanom.”​​—Ruka 22:42; nora Kabwarabwaraana 11.

8. Baikara aanga tabeua ake e kairira iai Iehova? (Nora te bwaoki ae “ Kakauongo Nakon te Taeka n Reirei.”)

⁸ E kairira Iehova ngkai n aanga aika kakaokoro. N te katoto, e anganira te Baibara. E anganira naba unimwaanen te ekaretia. Ti kaotia bwa ti karinea mwaakan Iehova ni kairiri ngkana ti karineia naake e kabonganaia bwa a na kairira. Ngkana ti rawa ni buokaki irouia, nanona bwa ti rawa nakon Iehova. Ngke a rawa I-Iteraera nakoni Mote ao e taraia Iehova bwa te bure ae kakaiaki. E taraia bwa a rawa naba nakoina.​​—Warekaia Iteraera 14:​26, 27; nora Kabwarabwaraana 12.

9. E na kangaa ni kairira te tangira bwa ti na ira nanon te kairiri?

⁹ Ngkana ti karinea te mwaaka ni kairiri, e oti iai bwa ti tangiriia naba taari. Iangoia n te aro aei. Ngkana iai te kabuanibwai ae karina ao a aki toki kaain te tiim n ibuobuoki, n uaia ni mwakuri ao ni kabanea aia konaa ni kamaiuia aomata aika bati. Ngkana e na waaki raoi te tiim, e riai n iai te tia kairia ao a riai kaain te tiim n ongeaba n te kairiri. Ma tera ae e na riki ngkana iai temanna ae aki ira nanon te kairiri ao e karaoa ae bon taku? E ngae ngke iai bukina ae raoiroi irouna, ma rawana n ongo e kona ni karikii kangaanga nakoia kaain  ana tiim, ao a kona n ruanikai iai. N aron naba anne, ngkana ti aki ira nanon te kairiri mairoun Iehova ao naake e angania te mwaaka ni kairiri, a na bae n rotakibuaka iai tabeman riki. Ma ngkana ti ongeaba iroun Iehova, ti kaotia iai bwa ti tangiriia tarira ao ti karinea ana babaire Iehova.​​—1 I-Korinto 12:​14, 25, 26.

10, 11. Tera ngkai ae ti na maroroakinna?

¹⁰ Te baere e tuangira Iehova bwa ti na karaoia boni kabwaiara. Ngkana ti karinea te mwaaka ni kairiri n ara utu, n te ekaretia, ao n reitakira ma taani mwakuri n te tautaeka, ti na bane ni kakabwaiaaki iai.​​—Te Tua-Kaua 5:16; I-Rom 13:4; I-Ebeto 6:​2, 3; Ebera 13:17.

¹¹ Ngkana ti ota bwa e aera ngkai e tangirira Iehova bwa ti na karineia tabemwaang, e na bebete iai karaoan anne iroura. Ti na maroroakinna riki bwa ti na kangaa  ni kaota te karinerine n iteran te maiu aika tenua aikai.

12. E na kangaa te buu te mwaane ni kaotia bwa e karinea te mwaaka ni kairiri?

¹² E karika te utu Iehova ao e katoaia kaaina nako ma tabeia. Ngkana a ota kaaina n te bae e kariaa Iehova mairouia, e na nakoraoi te babaire n te utu anne ao a na kakabwaia kaaina ni kabane. (1 I-Korinto 14:33) E mwiokoa te buu te mwaane Iehova bwa atun te utu. Nanona bwa e kariaa teuaei Iehova bwa e na tararuaia kaain ana utu ao e na kaira buuna ma natina ma te tatangira. Ngaia are e na bon anga taekan arona te buu te mwaane nakon Iehova ni kaineti ma arona n tabeakina ana utu. E akoi te buu te mwaane ae te Kristian ao e tatangira, ao e kairiia ana utu ni katotonga aron Iesu ni  kaira te ekaretia. Ngkana e karaoa aei te buu te mwaane, e kaotia iai bwa e karinea Iehova.​​—I-Ebeto 5:23; nora Kabwarabwaraana 13.

13. E na kangaa te buu te aine ni kaotia bwa e karinea te mwaaka ni kairiri?

¹³ Iai naba taben te buu te aine ae te Kristian, ae kakawaki ao e rine. E boutokaa buuna ngkai e mwakuri korakora teuaei bwa e aonga n riki bwa atun te utu ae raoiroi. A kaai ni mwiokoaki ibukini kataneiaakia natiia. Te anga teuana ae e na reireinia iai natina neiei te karinerine, boni man ana katoto. (Taeka N Rabakau 1:8) E karinea buuna ao e boutokai ana babaire teuaei. E ngae ngkana iai ana babaire buuna ae e aki nanoraoi iai, ma e na kabwarabwaraa ana namakin neiei ma te akoi ao te karinerine. Iai ana kangaanga aika okoro te aine ae buuna tiaki te tia Kakoaua. Ma ngkana e teimatoa n tangira buuna neiei ao ni karinea, tao n te taina ao e na kan ataa Iehova teuaei ao n taromauria.​​—Wareka 1 Betero 3:1.

14. A na kangaa ataei ni kaotia bwa a karinea te mwaaka ni kairiri?

¹⁴ A rangi ni kakawaki ataei iroun Iehova, ao a rangi ni kainnanoa kamanoaia ao kairaia. A kakukureia aia karo ataei ngkana a ongeaba irouia. Ma ae kakawaki riki, e oti n ongeabaia bwa a karinea Iehova ao a kakukureia. (Taeka N Rabakau 10:1) A bati utu aika kaikawaaki iai naati iroun te karo ae tii temanna. E kona n rangi ni kangaanga aei iroun te karo ao irouia naati. Ma ngkana a ongeaba ataei ao ni boutokaa tinaia ke tamaia aei, e na nakoraoi riki aia utu. N aki ongeia bwa tera ae riki, ma bon akea te utu ae kororaoi. Ma a kona ni kukurei riki utu nako ngkana a ira ana kairiri Iehova  kaaina. E neboaki Iehova n aei ae te tia Karikii utu ni kabane.​​—I-Ebeto 3:​14, 15.

15. Ti na kangaa ni kaotia bwa ti karinea te mwaaka ni kairiri n te ekaretia?

¹⁵ E kairirira Iehova rinanon te ekaretia ni Kristian, ao e angan Iesu te mwaaka ni kairiri iai. (I-Korote 1:18) Ao Iesu e angan “te toro ae kakaonimaki ma ni wanawana” tabena ae tararuaaia ana aomata te Atua n te aonnaba. (Mataio 24:​45-47) Ni boong aikai ao “te toro ae kakaonimaki ma ni wanawana” bon te Rabwata n Tautaeka. E katauraoi te Rabwata n Tautaeka baika ti kainnanoi n te tai ae riai ibukini kateimatoaani korakoran ara onimaki. A boutokai ekaretia ni katobibia te aonnaba unimwaane, tabonibai, ao mataniwi ibukin te aono ae uarereke, ao a kakarekea te kairiri mairoun te Rabwata n Tautaeka. Tabeia taari mwaane aikai ni kabane bon tararuaara. A anga taekan aroia nakon Iehova ni kaineti ma aroia ni karaoa tabeia aei. Ngaia are ngkana ti karineia mwaane aikai, ti boni karinea iai Iehova.​​—Wareka 1 I-Tetaronike 5:12; Ebera 13:17; nora Kabwarabwaraana 14.

16. E aera ngkai ti kona n taekinna bwa a rineaki unimwaane ao tabonibai rinanon te taamnei ae raoiroi?

¹⁶ A buokiia kaain te ekaretia unimwaane ao tabonibai bwa a na teimatoa ni kakaonimaki ao ni katiteuanaaki. A bon aki kororaoi n ai arora. Mangaia are e kangaa aron rineakia? A riai taari aikai ni boraoi aroia ma baike a katauaki n te Baibara. (1 Timoteo 3:​1-7, 12; Tito 1:​5-9) E kabongana te taamnei ae raoiroi Iehova ni buokiia taani korea te Baibara bwa a na kabwarabwarai  baika katauaki aikai. A tatataro naba unimwaane nakon Iehova ibukin taamneina ae raoiroi ngkana a na maroroakinna bwa antai ae riai n rineaki bwa te unimwaane ke te tabonibai. E teretere bwa a mena ekaretia i aan aia kairiri Iesu ao Iehova. (Mwakuri 20:28) Boni bwaai n tituaraoi mairoun te Atua mwaane ake a rineaki bwa a na boutokaira ao n tararuaira.​​—I-Ebeto 4:8.

17. Tera ae e kona ni karaoia n tabetai te tari te aine ibukini kaotan te karinerine?

¹⁷ N tabetai ao e kona n ae ai akea unimwaane ke tabonibai aika tau ibukini karaoan te mwioko teuana n te ekaretia. A kona n ibuobuoki taari mwaane tabeman riki ake a a tia ni bwabetitoaki, ma ngkana ai bon akea mwaane, e a kona ngkanne te tari te aine ni karaoa te mwakuri are e kakaraoia te tari te mwaane. Ngkana e riki anne ao e na rabuna atuna tao n te rabuna n atu ke n te bwara. (1 I-Korinto 11:​3-10) N te aro aei, e oti iai bwa e karinea neiei ana babaire Iehova ibukin te kairiri, n te utu ao n te ekaretia.​​—Nora Kabwarabwaraana 15.

18, 19. (a) Tera reireiara n I-Rom 13:​1-7? (b) Ti kangaa ni kaota te karinerine nakoia taian tautaeka?

¹⁸ E kariaia moa ngkai Iehova bwa a na kairiri taian tautaeka, ao ti riai ni karineia. A bairei aaba ma kaawa bwa a aonga ni waaki raoi, ao a karaoi mwakuri n ibuobuoki aika kainnanoaki ibukia aomata. A ongeaba Kristian n te kaetieti ae mena n I-Rom 13:​1-7. (Warekia.) Ti karinea “te mwaaka n tautaeka” ao n ongeaba n ana tua te aba ke te kaawa are ti mena iai. A kona tuua aikai n rota ara utu, ara bitineti, ke ara bwai. N te katoto, ti kakabwakaa te taekiti ao ti anga rongorongo ake e tangiri mairoura te tautaeka. Ma tera arora ngkana e a tuangira  te tautaeka bwa ti na karaoa te bae kaitaraa ana tua te Atua? E taku te abotoro Betero: “E riai riki bwa ti na ongeaba iroun te Atua bwa te tia tautaeka, nakon ae ti na ongeaba irouia aomata.”​​—Mwakuri 5:​28, 29.

¹⁹ Ngkana ti na reitaki ma te tia mwakuri n te tautaeka n aron te tia moti ke te bureitiman, ti riai ni bwabwaina te karinerine. A kaota te karinerine Kristian ake a ataei riki nakoia aia tia reirei ao nakoia taani mwakuri n te reirei. N ara tabo ni mwakuri ao ti kaota te karinerine nakon ara tia kammwakuri, e ngae ngke a aki karinerine taani mwakuri ake tabemwaang. Ngkana ti karaoa aei, ti a katotonga iai te abotoro Bauro are karinerine nakoia taani mwakuri, e ngae ngke e kangaanga n tabetai. (Mwakuri 26:​2, 25) Ti boni kakarinerine e ngae ngke e karaoaki ae aki riai nakoira.​​—Wareka I-Rom 12:​17, 18; 1 Betero 3:15.

20, 21. Baikara baika raraoi aika kona n riki ngkana ti karineia aomata?

²⁰ E a tabe ni kekerikaaki te karinerine ni katobibia te aonnaba. Ma a kaokoro ana aomata Iehova. Ti katea tiara ae karineaia aomata nako. Ti ira ana kairiri te abotoro Betero ae kangai: “Karineia aeka n aomata nako.” (1 Betero 2:17) A kona n noria aomata ngkana ti karineia. E tuangira Iesu ni kangai: “Kam na kaotiota . . . ami oota i mataia aomata, bwa a na nori ami mwakuri aika raraoi ao a na neboa iai Tamami.”​​—Mataio 5:16.

²¹ Ngkana ti kaotiota te karinerine n ara utu, n ara ekaretia, ao n iterani maiura riki ake tabeua, a na kairaki aomata man ara katoto aika raraoi bwa a na kan reiakina taekan Iehova. Ao ngkana ti karineia aomata, ti boni karinea iai Iehova. E kukurei n aei Iehova ao ti kaotia iai nakoina bwa ti tangiria.