1, 2. Tera te bwaintangira ae rangi ni kakawaki ae e katoaira iai Iehova?

E A TIA Iehova ni katoaira ma te bwaintangira ae kamimi. Bon te bwaintangira ae te maiu. (Karikani Bwaai 1:27) E tangiria bwa ti na karekea te maiu ae te kabanea n tamaroa. Ngaia are e katauraoi booto n reirei ake a na reireinira aroni karaoani motinnano aika raraoi. Ti riai ni kamanenai booto n reirei aikai bwa a na buokira n “ataa ae eti ao ae kairua.” (Ebera 5:14) Karaoan anne, ti kariaia iai Iehova bwa e na kataneiaira bwa ti na iaiango raoi. Ngkai ti a maiuakin ana boto n reirei te Atua ao n nori bwa a kanakoraoi maiura, ti a ota iai bwa a bon rangi ni kakawaki.

² E kona n rangi ni kangaanga aron te maiu. A riiriki baika akea te tua ae teretere iai n te Baibara. N te katoto, tao ti riai ni karaoi ara motinnano ibukin te bwainnaoraki ae irekereke ma te raraa. Ti na kangaa ni karaoi motinnano aika a na kakukureia Iehova? Iai n te Baibara booto n reirei aika a na reireinira aron Iehova n iangoa te maiu ao te raraa. Ngkana ti ota ni booto n reirei aikai, ti na kona ni karaoi ara motinnano ma te wanawana ao ni kateimatoa raoiroini mataniwin nanora.  (Taeka N Rabakau 2:​6-11) Ti na nori tabeua booto n reirei aikai.

3, 4. (a) E kangaa te Atua ni kaota ana iango ibukin te raraa? (b) Tera ae e tei ibukin te raraa?

³ E reireinira te Baibara bwa e tabu te raraa bwa e tei ibukin te maiu. Ao e rangi ni kakawaki te maiu iroun Iehova. Ngke e tia Kain ni kamatea tarina, ao e a kangai Iehova nakoina: “E tang raraan tarim nakoiu mai aontano.” (Karikani Bwaai 4:10) E tei raraan Abera ibukini maiuna, ao ngke e kamateaki Abera irouni Kain, e a anaa iai maiun Abera.

⁴ Imwin te Ieka n ana bong Noa, ao e tuangia aomata te Atua bwa a kona ni kana irikon te man. Ma e kamataataa raoi ni kangai: “Kam na tai kana irikon te man ma raraana are maiuna.” (Karikani Bwaai 9:4) Aei te tua nakoia kanoan Noa, ao ngaira naba. E teretere bwa iroun Iehova e tei te raraa ibukin te maiu. Ao ti riai n iangoa te raraa n aron naba anne.​​—Taian Areru 36:9.

5, 6. E kangaa te Tua Rinanoni Mote ni kaota aron Iehova n iangoa te maiu ao te raraa?

⁵ E taekina ae kangai Iehova n te Tua are e angani Mote: “Ngkana e kana te aeka n raraa teuana te aomata temanna . . . N na boni kaeta matau n ekaanako te aomata ane kang raraa anne ao N na kamatea. Bwa a mena maiuni baika maiu i nanon te raraa.”​​—Nakoaia Ibonga 17:​10, 11.

⁶ E taekinaki n te Tua Rinanoni Mote bwa ngkana iai ae e tiringa te man bwa te amwarake, e riai ni katiinakoa raraana i aontano. E oti n aei bwa e kaokaki maiun te  man nakon te tia Karikia ae Iehova. (Te Tua-Kaua 12:16; Etekiera 18:4) Ma Iehova e aki kantaningaiia I-Iteraera bwa a na karaoa ae riao ni katiinakoan raraan te man. Ngkana a tia ni katiinakoa te raraa n aron ae a konaa n te aro ae bon tau, ao a a kona naba ni kana irikona ma mataniwin nanoia ae itiaki. Mani kaotani karinean raraan te man, a kaotia iai bwa a karinea te tia Anga te maiu, ae Iehova. A tuangaki naba I-Iteraera n te Tua bwa a na kareania maan ibukini kabwaraani buure.​​—Nora Kabwarabwaraana 19 ao 20.

7. E kangaa Tawita ni kaota karinean te raraa?

⁷ Ti kona n nora kakawakin te raraa man te baere e karaoia Tawita ngke e buakania I-Biritia. A ataia ana aomata Tawita ae e a rangi ni bora n taka, ngaia are a a nako n ninia aia tabo aiaia ae karuanikai ao ni karuanikaia maiuia ibukin nimana te ran. Ma ngke a angan Tawita, ao e rawa n nimma ao “e kabwaroa nakon Iehova.” E taku Tawita: “Iehova, I bon aki kona n iangoa ae I riai ni karaoa aei! E riai bwa N na nima raraaia mwaane aikai aika nako ni karuanikaia maiuia?” E ota Tawita ni kakawakin te maiu ao te raraa iroun te Atua.​​—2 Tamuera 23:​15-17.

8, 9. Tera ae a riai n iangoia Kristian ngkai ibukin te raraa?

⁸ N aia tai Kristian rimoa ao a aikoa riai ana aomata te Atua ni kareania maan. Ma e bon riai n eti aia iango ibukin te raraa. Te ‘rawa nakon te raraa’ bon teuana mai buakoni kanoan te Tua are e tangiria Iehova bwa a na kawakini Kristian. Titeboo kakawakin aei ma te rarawa nakon te wene ni bure ke taromauriani bouannanti.​​—Mwakuri 15:​28, 29.

⁹ Anne naba arona ngkai. Ngkai Kristian ngaira, ti ataia bwa Iehova Nibwan te maiu, ngaia are bon ana bwai  maiuia aomata ni kabane. Ti ataia naba bwa e tabu te raraa ao e tei ibukin te maiu. Ngaia are ti taraia raoi bwa ti na iaiangoi booto n reirei man te Baibara ni karaoan ara motinnano ibukin te bwainnaoraki ae irekereke ma te raraa.

10, 11. (a) Tera aia iango Ana Tia Kakoaua Iehova n te karinraraa are karinan te raraa ae bwanin ke mwakoro n raraa aika aua? (b) Baikara motinnano ake a riai ni karaoi i bon irouia Kristian n tatabemania nako?

¹⁰ A ota Ana Tia Kakoaua Iehova bwa te ‘rawa nakon te raraa,’ e aki tii nanona aki kanakina ke nimakina. E nanona naba aki karinan te raraa iroura, te aki anga raraa, ao aki katukan oin raraara ibukini manga karinana. E nanona naba aki karinani mwakoro n raraa aika aua ae taian red cell, white cell, platelet, ao plasma.

¹¹ A a manga bwenabwenaaki riki mwakoro n raraa aika aua aikai ni kauarerekeaki ao a aranaki bwa mwakorokoro n raraa. A riai Kristian n tatabemania nako ni baireia bwa a na butimwaei mwakorokoro n raraa ke a na aki. E na karaoaki te aekaki naba aei nakon te waaki ni bwainnaoraki are e boni kamanenaaki iai oin raraan te aoraki. E riai temanna ma temanna ni baireia bwa tera ae e na karaoaki nakon oin raraana ni kaineti ma te korokoro, te tutuo, ke waaki ni bwainnaoraki riki tabeua.​​—Nora Kabwarabwaraana 21.

12. (a) E aera ngkai a kakawaki iroun Iehova ara motinnano ni kaineti ma mataniwin nanora? (b) Ti na kangaa ni karaoi ara motinnano ma te wanawana ibukini waaki ni bwainnaoraki?

¹² E tabeakin raoi ara motinnano Iehova ni kaineti ma mataniwin nanora? Eng. E kan atai Iehova ara iango  ao bukini karaoani bwaai iroura. (Wareka Taeka N Rabakau 17:3; 24:12.) Ngaia are ngkana ti karaoi ara motinnano ibukin ara bwainnaoraki, ti riai n tataro nakon Iehova ibukini kairara ao imwina ti a karaoa ara ukeuke ibukin ara bwainnaoraki. Imwin anne, ti a kabongana mataniwin nanora ae kataneiaaki n te Baibara ni karaoa iai ara motinnano. Ti aki riai n titirakinia tabeman riki bwa tera aroia ngkana a boo ma te aekaki aei, ao a aki riai tabeman ni kataia ni kaira ara motinnano. “A na uotii oin uotaia” Kristian n tatabemania nako.​​—I-Karatia 6:5; I-Rom 14:12.

13. Tera reireiara ibukin Iehova man ana tua ao ana boto n reirei ibukin te raraa?

¹³ Bwaai ni kabane ake e tuangira Iehova bwa ti na karaoi, bon ibukini kabwaiara ao e oti iai bwa e tangirira. (Taian Areru 19:​7-11) Ma ti aki ongeaba irouna tii ibukina bwa ti kakabwaiaaki n ana tua. Ti ongeaba irouna ibukina bwa ti tangiria. E kairira tangiran Iehova bwa ti na rawa ni karinraraa. (Mwakuri 15:20) Ti kamanoaki naba iai man te aoraki. Angia aomata ngkai a atai tabeua karuanikain te karinraraa, ao a bati taokita aika kakoauaa ae te korokoro n akea te karinraraa, e tamaroa riki ibukini marurungia aia aoraki. E teretere bwa aron nako Iehova e oti iai te wanawana ao te tangira.​​—Wareka Itaia 55:9; Ioane 14:​21, 23.

14, 15. (a) Baikara tuua ake e angania ana aomata Iehova bwa kamanoaia? (b) Ko na kangaa ni maiuakini booto n reirei akana n tuua akanne?

¹⁴ E anganga ana tua te Atua ibukini kabwaiaia ana aomata. E angania I-Iteraera rimoa Iehova tuua bwa kamanoaia mani kabuanibwai aika kakaiaki. N te katoto, e  taekinaki n te tua teuana bwa e riai te tia bwaibwai n te auti ni katea te oo ae rinano ni katobibia taubukin ana auti are borababaua, bwa e aonga n aki bwaka temanna mai iai. (Te Tua-Kaua 22:8) Te tua riki teuana e kaineti nakoia maan. Ngkana iai te aomata ae iai ana kao mwaane ae moaanti, bon tabena tararuaana bwa e aonga n aki kibara temanna ke n tiringnga. (Te Otinako 21:​28, 29) Ngkana iai te I-Iteraera ae aki irii nanon tuua aikai, ao e na bukinaki ngkana iai ae e mate iroun ana kao.

¹⁵ Ti kona n noria man tuua aikai bwa e rangi ni kakawaki te maiu iroun Iehova. Tera rotakira n ataakin aei? Ti riai ni kaotia bwa ti karinea te maiu man arora n tabeakini mwengara ao baora ni mwamwananga, man arora ni kabutia, ao man arora n rinei ara kaakibotu. A iangoia tabeman ao riki ake a ataei riki, bwa akea te kangaanga ae kona n riki nakoia, ngaia are a karaoi baika karuanikai ao n aki tabe ma kangaanga aika kona n riki. Ma tiaki anne arora ae e tangiria Iehova. E tangiria bwa ti na iangoa te maiu bwa e kakawaki, ae taekani maiura ao maiuia tabemwaang.​​—Te Minita 11:​9, 10.

16. Tera ana iango Iehova ni kabwakaaia ataei?

¹⁶ A bane ni kakawaki maiuia aomata iroun Iehova. E rangi ni kakawaki naba irouna te teei ae tuai ni bungiaki. Ni kaineti ma te Tua Rinanoni Mote ao ngkana iai ae e rina ni kaikoaka te bikoukou ao e a mate iai neiei ke natina, ao e iangoa te aomata anne Iehova bwa te tia tiriaomata. Nanon aei bwa e ngae ngke e karina, ma e riai ni kabooaki mwini maiun te aomata are mate. (Wareka Te Otinako 21:​22, 23.) Iroun te Atua, te teei ae tuai ni bungiaki bon te aomata ae maiu. N ataakin anne iroum, tera ngkanne am iango n ana namakin ibukini  kabwakaaia ataei? Tera am iango n ana namakin n noraia mirion ma mirion ataei aika tuai ni bungiaki aika kamateaki ni katoa ririki?

17. Tera ae e kona ni kabebetea nanon te aine ae kabwakaa natina imwain ataakin Iehova irouna?

¹⁷ Ma tera aron te aine ae kabwakaa natina imwain ataakin ana iango Iehova iai? E kona ni koaua raoi neiei bwa e kona Iehova ni kabwaraa ana bure ibukin ana angakarea Iesu. (Ruka 5:32; I-Ebeto 1:7) E aki riai te aine ae karaoa te bure ngkoa n teimatoa n uringaaba n ana bure anne ngkana e nanona raoi ana kabwarabure. “E nanoanga Iehova ao e atataiaomata . . . N ai aron raroan otin taai ma bungin taai, ao ai arona naba ni kararoai ara bure mairoura.”​​—Taian Areru 103:​8-14.

18. E aera ngkai ti riai ni kabanea ara konaa ni kanakoi iango n riribai?

¹⁸ E moa mai nanora karinean ana bwaintangira te Atua ae te maiu. E irekereke ma ara namakin ibukia tabemwaang. E korea ae kangai te abotoro Ioane: “Ane e ribaa tarina ao bon te tia tiriaomata.” (1 Ioane 3:15) Ti kona n aki ataia ae aki tatangiran temanna iroura, e kona n riki bwa te riribai. E kona ni kairaki temanna n te riribai bwa e na aki karineia tabemwaang, e na bukinia ni kabuakakaia, ke e kona naba ni bareka mateia. E atai ara namakin Iehova ibukia tabemwaang. (Nakoaia Ibonga 19:16; Te Tua-Kaua 19:​18-21; Mataio 5:22) Ngkana ti noria bwa ti ribaa temanna, ti riai ni kakorakoraira ni kanakoi iango aikai.​​—Iakobo 1:​14, 15; 4:​1-3.

19. Tera aron rotakira n aron Iehova n iangoa te iowawa?

¹⁹ Iai te anga riki teuana ae ti kona ni kaotia iai bwa e kakawaki iroura te maiu. Ti reiakinna n Taian Areru 11:5  bwa e “riribaa ane e tangira te iowawa” Iehova. Ngkana ti rinea ara kaakibotu ae kaota te iowawa, ti bae ni kaotia ngkanne bwa ti tatangira te iowawa. E aera bwa ti na kani kaoni ara iango n taeka, iango, ao taamnei, aika kaota te iowawa? N oneani mwin anne ti kani kaoni ara iango ni baika itiaki ma n rau.​​—Wareka I-Biribi 4:​8, 9.

20-22. (a) Tera ana iango Iehova ibukin ana waaki Tatan? (b) A kangaa ana aomata te Atua ni kaotia bwa a “aki arona aroia kaain te aonnaba”?

²⁰ E aki karineaki te maiu n ana waaki Tatan, ao e taraia Iehova bwa e katuturaraa, ae taekan te bure n tiriaomata. Ni waakinakon taian tienture ao a a tia tautaeka aika mwaakaroiroi ni kamateia aomata aika mirion ma mirion, n ikotaki naba ma ana toro Iehova aika bati. A kabwarabwaraaki tautaeka aikai n te Baibara bwa maan aika kakamaaku ma n tiritiri. (Taniera 8:​3, 4, 20-22; Te Kaotioti 13:​1, 2, 7, 8) Ni boong aikai ao e a rangi ni karekemwane kaboonakoani bwaai ni buaka. A a kaubwai aomata mani kaboonakoani bwaai ni buaka aika kamamate aikai. E teretere iai bwa “a bane kaain te aonnaba ni mena i aani mwaakan teuare buakaka.”​​—1 Ioane 5:19.

²¹ Ma a “aki arona aroia kaain te aonnaba” Kristian ni koaua. A tei i nuka ana aomata Iehova ni kaineti ma te waaki n tautaeka ao te buaka. N aron ae a aki kona n tiriaomata, a aki naba kona ni boutokaa te botaki teuana ae titiringia aomata. (Ioane 15:19; 17:16) Ngkana a bwainikirinaki Kristian ao a aki kabooa mwina n te iowawa. E reirei Iesu bwa ti riai n tangiriia naba taan ribaira.​​—Mataio 5:44; I-Rom 12:​17-21.

 ²² Bon te Aro ae karika naba mateia aomata aika mirion ma mirion. E kangai te Baibara ngke e taekina Baburon ae Kakannato ae te botaki n Aro ae kewe: “E kuneaki i nanon neiei raraaia burabeti ma te koraki aika itiaki ao te koraki nako ake a a tia ni kamateaki i aon te aba.” Ko a ota ngkanne ngkai e tua Iehova nakoira ni kangai: “Au aomata, kam na otinako mai nanona”? A aki irekereke ma te Aro ae kewe naake a taromauria Iehova.​​—Te Kaotioti 17:6; 18:​2, 4, 24.

23. Tera ae e irekereke ma te “otinako mai” Baburon ae Kakannato?

²³ E irekereke te “otinako mai” Baburon ae Kakannato ma kaotan raoi ae ti aikoa kaaina te Aro teuana ae kewe. N te katoto, ti riai n taraia raoi bwa e na tia ni kamaunaaki arara man te Aro are ti kaainna ngkoa. Ma e bati riki ae irekereke iai. Ti riai naba n ribai ao n rawa nakoni baika bubuaka ake e kakaraoi te Aro ae kewe. E kariaiakaki ao ni boutokaaki n te Aro ae kewe te wene ni bure, te irekereke ma te waaki n tautaeka, ao te nanonrang. (Wareka Taian Areru 97:10; Te Kaotioti 18:​7, 9, 11-17) Ni waakinakon taian ririki ao mirion ma mirion ake a mate ibukin anne.

24, 25. E na kangaa ataakin Iehova ni karekea te rau nakoira ao te mataniwinnano ae raoiroi?

²⁴ Imwain ataakin Iehova, ti a bae n tia ni boutokai baika bubuaka ake a kakaraoaki n ana waaki Tatan. Ma ngkai ti a bitaki. Ti a tia ni butimwaea te karea ni kaboomwi ao ni katabui maiura nakon Atuara. Ti rinanon “taai ni kakamaiu mairoun Iehova.” Ti rau ao a raoiroi mataniwin nanora, n ataakin ae ti kakukureia te Atua.​​—Mwakuri 3:19; Itaia 1:18.

²⁵ E ngae ngke ti kaaina ngkoa te botaki ae aki karinea  te maiu, ma e kona ni kabwarai ara bure Iehova ibukin te karea ni kaboomwi. Ti boni kakaitau n ana bwaintangira Iehova ae te maiu. Ti kaota ara kakaitau ni kabanean ara konaa ni buokiia aomata n reiakina taekan Iehova, ni kitana ana waaki Tatan, ao ni karekea te iraorao ae kaan ma te Atua.​​—2 I-Korinto 6:​1, 2.

26-28. (a) Tera te mwakuri ae okoro are e angan Etekiera Iehova? (b) Tera ae e tuangira Iehova bwa ti na karaoia ngkai?

²⁶ Irouia I-Iteraera rimoa ao e tuanga te burabeti ae Etekiera Iehova bwa e na anga te kauring nakoia aomata bwa e na waekoa ni kamaunaaki Ierutarem, ao n reireinia te bae a na karaoia ibukini kamaiuaia. Ngke arona bwa e aki anga te kauring nakoia aomata Etekiera, ao e na bukinaki ni maiuia aomata iroun Iehova. (Etekiera 33:​7-9) E kaotia Etekiera bwa e kakawaki te maiu irouna, n arona ni kabanea ana konaa n tataekina te rongorongo are kakawaki arei.

²⁷ E a tia Iehova ni mwiokoira bwa ti na anga te kauring nakoia aomata bwa e nangi waekoa ni kamaunaaki ana waaki Tatan, ao ni buokiia bwa a na ataa Iehova ao ni kamaiuaki nakon te aonnaba ae boou. (Itaia 61:2; Mataio 24:14) Ti kani kabanea ara konaa n tibwaa te rongorongo nakoia aomata. Ti kantaningaia bwa ti na taekina naba ana taeka Bauro are kangai: “I a itiaki man raraaia aomata ni kabane, bwa I aki kerikaaki man tuangakimi ana reirei ni kairiri te Atua ni kabane.”​​—Mwakuri 20:​26, 27.

²⁸ Iai iterani maiura riki tabeua ake ti kainnanoa iai bwainan te itiaki. Ti na neneri tabeua mai iai n te mwakoro ae imwina.