1, 2. E aera ngkai e kukurei Iehova n noran ara kekeiaki ni bwaina te kakaonimaki ke te koaua? Taekina te kaikonaki ni kaineti ma aei.

A UAIA ni kitana te titooa te tina ma natina te mwaane ae uarereke. E karina n tei te teei ma te mata ni maaku. E mena i baina te bwai n takaakaro ae uarereke ae e anaia n te titooa. E mwaninga ni kaokia ke n tuanga tinana bwa e na kabooa. E rawawata nanona ao e wetea tinana ibukini buokana. E karaua nanona tinana ao e kairia n oki nakon te titooa bwa e aonga ni kaoka te baerei ao ni kabwaraa ana bure. Ni karaoan aei irouna, ao e rangi n rotaki nanon tinana n te kimwareirei ma te kakatonga. Bukin tera?

² A aki toki ni kukurei kaaro n noraia natiia bwa a ataa kakawakini bwainan te kakaonimaki ke te koaua. Ao ai aron naba Tamara are i karawa ae ‘te Atua ae koaua.’ (Taian Areru 31:5, BG) Ngkai e norira bwa ti a tabe n ikawai n te onimaki, e kukurei ngkai e nora ara kekeiaki ni bwaina te koaua ke te kakaonimaki. Kioina ngkai ti kani kakukureia ma ni kateimatoa tangirakira irouna, ti butimwaea naba ana iango te abotoro Bauro ae kangai: “Ti kani bwaina te kakaonimaki ni bwaai ni kabane.” (I-Ebera 13:18) Ti na kaatuua ngkai iangoani baika aua aika kakawaki ni maiura, ake ti na noria n tabetai bwa e a kangaanga iai bwainan te kakaonimaki ke te koaua.  Imwina, ti na manga maroroakini kakabwaia tabeua ake a na reke mai iai.

3-5. (a) E kanga Ana Taeka te Atua n anga te kauring nakoira ibukini karuanikain ae ti mwamwanaira i bon iroura? (b) Tera ae e na buokira ni bwaina te koaua ngkana ti nenera arora?

³ Te moanibwai ae ti na kekeiaki iai, bon reiakinara bwainan te koaua ngkana ti nenera arora. Ti rangi ni kai reketaati ni mwamwanaira i bon iroura, ngkai aomata ngaira aika ti aki kororaoi. N te katoto, e tuangia Kristian i Raorikeia Iesu bwa a mwamwanaiia i bon irouia n iangoan ae a kaubwai, ma a boni ‘kainnano ao a mataki ao akea karabaaia’ ni kaineti ma te onimaki, ae bon te aro ae a kananoanga iai. (Te Kaotioti 3:17) E a ruanikai riki maiuia man aroia ni mwamwanaiia i bon irouia.

⁴ Ko bae n uringnga naba are e anga te kauring ni kangai te tia rimwini Kristo ae Iakobo: “Ma ngkana iai ae taku bwa te tia taromauri ni koaua, ma e aki taua aron newena, ma e teimatoa ni mwamwanaia i bon irouna, ao akea manenan ana taromauri.” (Iakobo 1:26) Ngkana ti iangoia bwa e teimatoa ni butimwaeaki ara taromauri iroun Iehova e ngae ngke ti aki kabongana raoi newera, ti mwamwanaira iai i bon iroura. E na akea manenan taromaurian Iehova iroura. Tera ae kona n tukira man te aro ae kananokawaki aei?

⁵ Ni kiibu naba akanne, ao Iakobo e kabotaua te koaua man ana taeka te Atua ma te tirotaam. E reireinira bwa ti na tirotiroa ana tua te Atua ae kororaoi, ao ni waekoa ni karaoi bitaki. (Wareka Iakobo 1:23-25.) E kona ni buokira te Baibara bwa ti na bwabwaina te koaua ngkana ti nenera arora, ao n ataa ae ti riai ni karaoia bwa ti aonga n  rikirake. (Baebaeti 3:40; Akai 1:5) Ti kona naba n tataro nakon Iehova ao ni butiia bwa e na tuoira, ao ni buokira bwa ti na nori kabwakara aika kakaiaki ao ni kaetii. (Taian Areru 139:23, 24) Te mwamwanaa te aba bon te mamaara teuana, ao ti riai n iangoia n aron iangoana iroun Tamara are i karawa. E taku Taeka N Rabakau 3:32, (BG): “Te bwai ae bati n ribaki iroun Iehova te aomata ae rarawa [“babakanikawai,” NW ]: Ma e mena ana bwai ae raba irouia akana a eti aroia.” E na buokira Iehova bwa ti na namakina aron ana namakin, ao n norira n aron are e norira iai. Uringnga are e kangai Bauro: “Ti kani bwaina te kakaonimaki ni bwaai ni kabane.” Ti aki kona ni kororaoi ngkai, ma ti rangi ni kani bwaina te koaua ao ti ingainga n ukoukoria.

6. E aera ngkai a riai taanga ni bwaina te kakaonimaki ke te koaua i marenaia, ao baikara karuanikai ake a totokoi rekeia?

⁶ E riai n riki bwainan te kakaonimaki ke te koaua bwa te aroaro ae na kaokoroa te utu ni Kristian. Mangaia ae a riai taanga na aki imamaakin i marenaia ao ni bwabwaina te koaua n aia maroro. E aki riai n reke n aia tekateka ni mare Kristian mwakuri aika kammaraki ao aika kamwara n aron tataanakia aomata ake tiaki buuia, karikirakean aia iraorao aika raba rinanon te Internet, ke matakuakinan te bwaitingako n aekana nako. A a tia tabeman buu ni mare aika Kristian n reketaati n aeka n aroaro aika bubuaka aikai, ao a karabaa mairouia raoia ake a aki ataibwai. Bon te babakanikawai karaoan anne. Nora ana taeka te Uea ae kakaonimaki ae Tawita: “I aki tekateka i buakoia aomata aika kewekewe; ao N na aki nakonako ma taani mamana te aba.” (Taian Areru 26:4, BG) Ngkana ko a tia ni mare, tai iraraang n te aroaro ae  kona ni kaririko bwa ko na karabaa arom mairoun raom!

7, 8. Baikara katoto n te Baibara aika kona ni buokiia naati n reiakina kakawakini bwainan te koaua?

⁷ A wanawana kaaro ngkana a kabonganai katoto n te Baibara n reireinia iai natiia kakawakini bwainan te koaua. Ni kaineti ma kaotani katoto tabeua ibukini bwainan te kewe, iai rongorongo n aron taekan Akan are e iraa ao e kataia ni karabaa ana mwakuri n iraa, Keati are e kewe ibukini karekeani kaubwaina, ao Iuta are e iraa ao ni kewe n te aro ae iowawa bwa e aonga ni kamateaki Iesu.—Iotua 6:17-19; 7:11-25; 2 Uea 5:14-16, 20-27; Mataio 26:14, 15; Ioane 12:6.

⁸ Ni kaineti ma kaotani katoto tabeua ibukini bwainan te koaua, iai rongorongo n aron taekan Iakobo are e kaumakiia natina mwaane bwa a na kaoka te mwane are a kunea n aia baeki, bwa tao irouna e kairuaaki ni karinaki. Iai naba taekan Iebeta ma natina te aine, ao aron neiei ni karinea ana taeka ni bau tamana n arona ni kakeaa i bon irouna, ao taekan Iesu are e ninikoria ni kaotia nakoia te koraki n iowawa, bwa e aonga ni kakoroa bukin te taetae ni burabeti, ao ni kamanoia raona. (Karikani Bwaai 43:12; Taani Motiki-Taeka 11:30-40; Ioane 18:3-11) A kona ni kairiia kaaro katoto aikai bwa a na ataia ae iai rongorongo aika kakawaki n Ana Taeka te Atua, aika kona ni buokiia n reireinia natiia bwa a na kani bwaina te koaua ao n ataa kakawakina.

9. Tera ae a riai n rawa nako iai kaaro ngkana a kani katea te katoto ibukini bwainan te koaua nakoia natiia, ao e aera ngkai e kakawaki te katoto anne?

⁹ E karekea tabeia kaaro ae kakawaki te aeka n angareirei aei. E titiraki ni kangai te abotoro Bauro: “Ngkoe ae ko reireinia aomata, ko bon reireiniko moa? Ngkoe ae ko tataekina ae kangai, ‘Ko na tai iraa,’ ko iraa?” (I-Rom  2:21) A kaminoi aia iango natiia, kaaro tabeman n aroia n reireinia bwainan te koaua, ma a aki bwabwaina ngaiia te koaua. A kona ni karaoiroa aia mwakuri n iraei baika uarereke, ni kewe ni kangai: “A kantaningaira aomata bwa ti na anai baikai,” ke “Bon tii te kewe ae uarereke anne ao akea burena.” Ma ni koauana, te iraa bon te iraa na aki ongeia bwa kakawakira te baere iraeaki, ao te kewe bon te kewe na aki ongeia bwa tera ae taekinaki, ke buburara te kewe are taekinaki. * (Wareka Ruka 16:10.) A kai ataa te baka n raoiroi naati, ao a kona n rangi n rotakibuaka iai. (I-Ebeto 6:4) Ma ngkana a reiakina bwainan te koaua n aia katoto aia karo, a na boni bae n ikawairake n neboa Iehova, i buakoia kaain te aonnaba aika aki bwabwaina te koaua.—Taeka N Rabakau 22:6.

10. Baikara kauring aika ti riai n uringi ni kaineti ma bwainan te koaua n te maroro i marenaia raao n te onimaki?

¹⁰ E karekei ara tai ni karikirakea bwainan te koaua, ikoikotakira ma raora ni Kristian. N aron ae ti reiakinna ni Mwakoro 12, ti riai n tarataraa raoi arora ni kabongana te bwaintituaraoi  ae te taetae, ai moarara riki i buakoia tarira ao mwaanera n te onimaki. E kona ni waekoa ni bitaki te maroro nakon te winnanti ke ai bon te uarao! Ngkana ti a manga taekina te karaki ae ti aki ataa raoi etina, ti kona ni buoka kabutinakoan te kewe, ngaia are e raoiroi riki ngkana ti kainabwabu. (Taeka N Rabakau 10:19) N iterana are teuana, tao ti ataa te bwai teuana bwa e koaua, ma tiaki nanona bwa e manena taekinana. N te katoto, tao akea ara bwai iai ke tao e kaota te aki atataiaomata taekinana. (1 I-Tetaronike 4:11) A kariaia tabeman aroia ni kammaraka te aomata n aia taetae, ibukina bwa a taku bwa e koaua are a taekinna. Ma e riai ni kaotaki n taai nako te atataiaomata ao te akoi n ara taeka.—Wareka I-Korote 4:6.

11, 12. (a) N aaro raa ake a a kabuburaa riki iai te kangaanga, aomata tabeman ake a irekereke ma te bure ae kakaiaki? (b) Baikara keewe tabeua ake e kauekei Tatan ni kaineti ma buure aika kakaiaki, ao ti na kanga ni buakani? (c) Ti na kanga ni kaotia bwa ti bwabwaina te koaua n ana botaki Iehova?

¹¹ E rangi ni kakawaki ae ti bwabwaina te koaua nakoia ake a kairiri n te ekaretia. Tabeman ake a irekereke ma karaoan te bure ae kakaiaki, a a kabuburaa riki te kangaanga n aroia ni karabaa aia bure ao ni kewenia unimwaanen te ekaretia ngkana a titirakinaki taekana. A a moanna aeka n aomata aikai ni maiuakina te maiu ae kiriuoua, ni bakaaea te beku ibukin Iehova, ao n uaiakina naba te maiu ae rangi ni bure. Ni koauana, e a riki te aomata anne bwa te tia mwamwanaa te aba n aroarona nako. (Taian Areru 12:2) Tabeman a aki kababanea raoi te koaua n taekinna nakoia unimwaane, ma a taekina teutana ao a karabai ake a kakawaki riki. (Mwakuri 5:1-11) A boto aeka ni kewe aikai i aoni kakoauaani keewe ake e kauekei Tatan.—Nora te bwaoki ae “ Ana Kewe Tatan ni Kaineti ma Buure Aika Kakaiaki.”

¹² E kakawaki naba bwainan te koaua n ana botaki  Iehova ngkana ti korei kaeka nakoni baika ti titirakinaki iai. N te katoto, ngkana ti korei ara ribooti n te mwakuri ni minita, ti taraia raoi bwa ti na aki korei baika aki koaua. N aron anne, ngkana ti kanoai booma ibukini mwioko aika kakawaki, ti aki riai ni kewe ibukini marurungira ke bwaai riki tabeua aika taekara.—Wareka Taeka N Rabakau 6:16-19.

13. Ti na kanga ni kateimatoa bwainan te koaua n reitakira n te waaki ni bitineti teuana ma raora n te onimaki?

¹³ Ti riai naba ni bwaina te koaua ngkana ti reitaki ma raora n te onimaki n te waaki ni bitineti. A kona n uaia n reitaki n tabetai taari aika Kristian n te waaki ni bitineti teuana. A riai n taraia raoi bwa e na akea irekereken anne ma aia waaki n taromauri n te Tabo n Taromauri ke n te mwakuri ni minita. Tao temanna bon te tia kammwakuri ao are temanna te tia mwakuri. Ngkana ti kammwakuriia taari mwaane ao aine, ti riai n taraia raoi bwa ti  na aki babakanikawaiia, ti na kabwakai booia n te tai ae riai n te mwaiti are e a tia ni katauaki, ao baike a riai n anganaki ake a katauaki i aan te tua ibukin te kammwakuri. (1 Timoteo 5:18; Iakobo 5:1-4) Ni kaitaraan anne, ngkana ti kammwakuraki iroun te tari te mwaane ke te aine, ti na kakororaoa raoi ara mwakuri are ti na kabooaki iai. (2 I-Tetaronike 3:10) Ti aki kantaningaia bwa ti na akoaki riki iroun ara tia kammwakuri ibukin reitakira n te onimaki, bwa aongkoa e riai n anganira ara tai ni motirawa, kabwaiara, ke baika raraoi riki, aika aki reke irouia taani mwakuri ake tabeman.—I-Ebeto 6:5-8.

14. Ngkana a uaia ni waakina te bitineti teuana Kristian, tera te kauring ae a wanawana ngkana a mutiakinna, ao bukin tera?

¹⁴ Ma tera arora ngkana ti uaia ni kabuta ara bitineti, tao n aroni karikirakean te mwane ke te katangomwane? E katauraoaki n te Baibara te boto n reirei ae kakawaki ao ni bongana ae kangai: Korei mwini bwaai ni kabane! N te katoto, ngke e kabooa mwakoron te aba Ieremia, e korea mwin te kabooaba anne, e karekea naba katotona ma taani kakoaua iai, ao e kawakinna raoi ibukini kakoauaana rimwi. (Ieremia 32:9-12; nora naba Karikani Bwaai 23:16-20.) Ni karaoan ara bitineti ma raora n te onimaki, tiaki nanona bwa ti aki kaai n onimakinira i bon iroura ngkai ti korei mwini bwaai ni kabane n te beeba ae tiainaaki ao iai taani kakoaua iai. Ma e buokira n totokoa reken te aki mataata, te nakobuaka, ao te aki boraoi n iango ae kona ni karekea te iraraure. A riai n uringnga Kristian aika uaia ni waakina te bitineti bwa akea bongan te waaki ni bitineti ngkana e na karuanikai nakoni kateimatoaan te rau ao te katiteuanaaki n te ekaretia. *—1 I-Korinto 6:1-8.

15. Tera ana namakin Iehova ni mwakuri ni babakanikawai n te waaki ni bitineti, ao tera aroia Kristian nakon te waaki ae taabangaki aei?

¹⁵ E aki tii bwabwaina te koaua ke te kakaonimaki te Kristian i nanon te ekaretia. E taku Bauro: “Ti kani bwaina te kakaonimaki ni bwaai ni kabane.” (I-Ebera 13:18) E rangi n tabe naba ara tia Karikiriki ma arora ni bwaina te koaua ni kaineti ma te waaki ni bitineti. N te boki ae Taeka N Rabakau, ao iai aua te tai ae kaotaki iai taekani kainikatine aika kewe. (Taeka N Rabakau 11:1; 16:11; 20:10, 23) N taai ake rimoa, ao e taabangaki n te waaki ni bitineti kabonganaani kainikatine ke bwaai n tau rawawata, ake a na katineaki iai baike a na kabooaki, ao te mwane are a na kabooaki iai. Taan iokinibwai aika babakanikawai, a kakabonganai uoua aekakin te bwai n tau rawawata, ao te kainikatine ae aki eti, ni mwamwanaiia iai taani kaboobwai irouia ao ni babakanikawaiia. * E ribai mwakuri aikai Iehova! Ngkana ti na kateimatoa tangirakira irouna, ti riai n rawa nakoni mwakuri ni babakanikawai nako n te waaki ni bitineti.

16, 17. Aeka ni babakanikawai raa aika taabangaki n te aonnaba ngkai, ao tera ae a kananomatoaia bwa a na karaoia Kristian ni koaua?

¹⁶ Ti aki mimi n noran ae ti a otabwaniniaki n te babakanikawai, ibukina bwa bon te tia tautaeka Tatan n te waaki ae ngkai. Ti bae ni kaaitara ni katoabong ma kataaki ake a na kairira bwa ti na babakanikawai. Ngkana a korei rongorongoia aomata ibukini karekean aia mwakuri, ao e a taabangaki bwainan te kewe ao te karakaraka, ao  ni karioi beebani kakoauaan rabakauia ao mwakuri ake aongkoa a a tia ni karaoi. Ngkana a kanoai booma aomata ibukini mwaingia nakon te aba teuana, ke ibukin aia taekiti, ke te mwane n tabwi ibukin te kamanomano, ke booma riki tabeua, ao a taneiai n anga kaeka aika kewe bwa a aonga ni karekei baike a tangiri. A bati ataein te reirei ake a babakanikawai n tain te ukeuke, ao ngkana a korei rongorongo ke ribooti ibukin aia reirei a kona ni kaewei baike a kunei n te Internet ke n anga ae e karaoia temanna bwa aongkoa a karaoia. A aki toki naba aomata n anga te mwane ni kamaraato nakoia naake a rietata nakoaia, bwa a aonga ni karekei baike a tangiri. Ti kantaningaa te aeka n anua aei bwa e na riki n te aonnaba aei, bwa a a rangi ni bati iai “taan tangiriia i bon irouia, taani bakimwane, . . . taan riribaa te raoiroi.”—2 Timoteo 3:1-5.

¹⁷ A kananomatoaia Kristian ni koaua bwa a na aki irekereke ma mwakuri aikai. N tabetai e a kangaanga bwainan te koaua, bwa e taraa n ae e a nakoraoi maiuia aomata ake a irekereke ma te babakanikawai, ao e a reke kabwaiaia n te aonnaba ngkai. (Taian Areru 73:1-8) Ma a kona n rotakibuaka Kristian ni kangaangan reken te mwane ibukina bwa a kan teimatoa ni bwaina te koaua “ni bwaai ni kabane.” E manena karaoan anne? Eng! Bwa bukin tera? Baikara kakabwaia aika a na reke mani bwainan te koaua?

18. E aera ngkai moan te kakawaki karekean atongam bwa te aomata ngkoe ae ko bwabwaina te koaua?

¹⁸ A rangi ni karako bwaai aika kakawaki riki nakon ae e na reke atongam bwa ko bwabwaina te koaua ao ko kona n onimakinaki. (Nora te bwaoki ae “ I Bwabwaina  te Koaua n Taai Nako?”) Ao bon iangoia, a kona ni karekea atongaia ae aron anne aomata nako! E aki boto i aon rabakaum, kaubwaim, tamaroan taraakim, kakannatom, ke te bwai teuana riki ae e a riaon am kona. Ma e ngae n anne, a bati aomata aika kabwaka ni karekea atongaia ae raoiroi. A a rangi ni karako aika karekea irouia te bwai ae kakawaki aei. (Mika 7:2) A kona ni bwainingareiko tabeman ibukin arom ni bwabwaina te koaua ao te kakaonimaki, ma a na karineko tabemwaang ibukin anne, ao ko na karekea mwina ae onimakinam ao karineam irouia. A bati Ana Tia Kakoaua Iehova aika noria bwa a kakabwaiaaki ni kaineti ma te karekemwane ibukin aroia ni bwaina te koaua. A kateimatoai aia mwakuri ngkana a kabaneaki taani mwakuri ake a aki bwabwaina te koaua, ke a karekei aia mwakuri ngkana a kainnanoaki taani mwakuri aika bwabwaina te koaua.

19. E na kanga bwabwainan te koaua n rota mataniwin nanora ao ara iraorao ma Iehova?

¹⁹ Ngkana e riki anne nakoim ke e aki, ma ko na noria bwa e karekei kakabwaia aika rangi ni bati riki bwainan te koaua. Ko na karekea kabwaiam ae itiakini mataniwin nanom. E korea ae kangai Bauro: “Ti onimakinna bwa a bon itiaki mataniwin nanora.” (I-Ebera 13:18) Irarikina, e na bon nora arom ni bwaina te koaua Tamara are i karawa ae tatangira, ao e tangiriia naba aomata aika bwabwaina te koaua. (Wareka Taian Areru 15:1, 2; Taeka N Rabakau 22:1.) Eng, e buokira bwainan te koaua ke te kakaonimaki bwa ti na kateimatoa tangirakira iroun te Atua, ao akea te kabwaia teuana ae ti uaiakinna ae kakawaki riki nakon aei. Ti na rinanoni ngkai te reirei teuana ae irekereke ma aei, ae ana iango Iehova ni kaineti ma te mwakuri.