E A MEMEA te aonnaba aei n raraaia naake a mate n te buaka i nanon iranga ngkai te ririki, ao n te tiritiri ae bati ni buaka aika uoua n te aonnaba n te ka-20 n tienture. Ma iai te buaka ae moan te korakora ae imwaira ae tuai man nonoraki. Ma te buaka aei, e aki riki tii man itabararaaia aomata ke aia buaka natannaomata i marenaia ibukin te bangaomata. Ma bon “te buaka n te bong ae kakannato ae ana bong te Atua ae Moan te Mwaaka.” (TeKao. 16:14) E na ueke te buaka aei ngkana e a ninia te aba ae rangi ni kakawaki iroun te Atua, te kairiribai ae kainikatonga, ike e na kairaki iai te Uea ae Moan te Rietata ae Iehova bwa e na kaota mwaakana ni karokoan te urubwai ae moan te korakora riki nakon are e a tia n noraki n te aonnaba aei.

² A a rio iai titiraki tabeua aikai: Antai te tia kairiribai aei? Te aba raa ae e na ninia? N ningai ae e na ninia iai te aba aei, bukin tera, ao n te aro raa? Ti riai n atai kaekaan titiraki aikai, ngkai iai irekerekera ngaira aika taan taromauria Iehova n te aonnaba ma baika a na riki aikai. Ti kona ni karekei kaeka n te taetae ni burabeti ae kakaongora ae n Etekiera mwakoro 38 ao 39.

3. Kabwarabwaraa te bae kakawaki n ana taetae ni burabeti Etekiera ibukini Koka mai Makoka.

 ³ Wareka Etekiera 38:​1, 2, 8, 18; 39:​4, 11. Aio te bae kakawaki n te taetae ni burabeti aei: “Ni kabanean taian ririki” ao te tia kairiribai ae aranaki bwa ‘Koka mai Makoka’ e a ninia ‘abaia’ ana aomata te Atua. Ma e kauna Iehova te buaka anne ao e na urarake ‘unna ae rangi ni korakora’ iai, ao e a waaki ni kataenikaia Koka. * Ao Iehova ae totokanikai, e a anga te tia kairiribai are e a konaaki ma ana aomata ni kabane “bwa kanaia aeka ni mannikiba nako aika kaakang, ao [maan] . . . aika kaakang.” N tokina ao Iehova e a angani Koka “nneni kawenean te mate.” Ibukini kamatataani kakororaoan te taetae ni burabeti aei n taai aika imwaira, ti riai ni kinaa moa Koka.

4. Tera ae ti kona n ataia man rongorongoni Koka mai Makoka?

⁴ Antai ngkanne Koka mai Makoka? N ana kabwarabwara Etekiera ao ti kona n ataia iai bwa Koka bon te tia kairiribai nakoia taan taromauri ni koaua. Te koaua bwa Koka bon te ara ni burabeti ibukin Tatan ae karoton te kairiribai nakon te taromauri ae koaua? Anne ae tataekinaki n ara boki i nanon irabwi ma irabwi te ririki. Ma e a bitaki otara imwini manga rinanoan ana taetae ni burabeti Etekiera. E kabwarabwaraaki n Te Taua-n-Tantani bwa Koka mai Makoka bon tiaki te anera ae aki nonoraki, ma bon taekaia aomata aika kona n noraki aika natannaomata aika ikotaki ibukini buakanan te taromauri ae itiaki. * Imwain ae ti rinanon te bae e aana raoi anne, ti na neneri moa kanikina aika uoua n ana taetae ni burabeti Etekiera ae oti iai bwa Koka bon tiaki te anera.

5, 6. Tera ae oti n ana taetae ni burabeti Etekiera bwa Koka mai Makoka bon tiaki te anera?

⁵ “N na anga ngkoe bwa kanaia aeka ni mannikiba nako aika kaakang.” (Etek. 39:4) E kakabonganaaki n te Baibara taekaia mannikiba aika kaakang aika kabwauta rabwatan te bae e mate bwa te kauring i bukin ana motikitaeka te Atua. E anga aeka ni kauring akanne te Atua nakon te natannaomata ae Iteraera ao aika tiaki I-Iteraera. (TuaKau. 28:26; Ier. 7:33; Etek. 29:​3, 5) Ma noria bwa ana kauring te Atua akanne a aki anganaki anera, ma a anganaki aomata. Irarikina, mannikiba aika kaakang ma maan ni kaakang a kakana te iriko ao tiaki te taamnei. Ngaia are ana kauring te Atua ae n ana taetae ni burabeti Etekiera e oti iai bwa Koka bon tiaki te anera.

⁶ “N na angani Koka nneni kawenean te mate i Iteraera.” (Etek. 39:11) Akea n te Baibara taekaia taamnei ae a taunaki n te aonnaba. Ma e na kabaeaki Tatan ma ana taimonio i nanon 1,000 te ririki, ao imwina a na tewenakoaki nakon te nama ae te ai n te aro ni kaikonaki, ae taekani kamaunanakoaia ae akea tokina. (Ruka 8:31; TeKao. 20:​1-3, 10) Ibukina bwa e taekinaki Koka bwa e anganaki “nneni kawenean te mate” n te aonnaba, ti kona n taekinna ngkanne bwa bon tiaki te anera.

7, 8. N ningai ae e na roko n tokina iai “ueani meang” ao e kangaa n titeboo anne ma te bae e na riki nakoni Koka mai Makoka?

⁷ Ngkana tiaki te anera, antai ke tera ngkanne Koka, ae te tia  kairiribai are e na karaoa kabanean ekakinakoaia taan taromauri ni koaua? Iangoi taetae ni burabeti aika uoua n te Baibara aika a na buokira ni kinaa Koka mai Makoka.

⁸ “Ueani meang.” (Wareka Taniera 11:​40-45.) E a kaman taekina kaotiia tautaeka aika mwaaka riki n te aonnaba Taniera, ake n ana bong n uaa ngkai. A taekinaki naba n te taetae ni burabeti tautaeka aika kakaiangatoa aika “ueani maiaki” ao “ueani meang” ao aroia ni bibitaki i nanoni bubua ma bubua te ririki ngke a buubuaka natannaomata aika kakaokoro ibukin te kan tautaeka. Ni kaineti ma ana kabanea ni buaka ueani meang n “tain te toki,” ao e kangai Taniera: “E na otinako ma unna ae korakora bwa e na tiringia ao ni kamaunaia aika bati.” E matania taan taromauria Iehova ueani meang. * Ma n aroni Koka mai Makoka, “e na roko n tokina” naba ueani meang imwini kabwakana n ekiianako ana aomata te Atua.

9. Baikara baika titeboo ake a riki nakoni Koka mai Makoka ma baike a riki nakoia “ueea n te aonnaba ni kabutaa”?

⁹ “Ueea n te aonnaba ni kabutaa.” (Wareka Te Kaotioti 16:​14, 16; 17:14; 19:​19, 20.) E a kaman taekinaki n te boki ae Te Kaotioti ekakinakoan “aia Uea ueea” ae Iesu are i karawa irouia “uean aonnaba.” Ma a aki kona n rota karawa, ngaia are a a ekiianako taani boutokaa te Tautaeka n Uea aika n te aonnaba. A na konaaki uean aonnaba n te buaka ae Aremaketon. Noria bwa a na roko n tokia imwin ae a ekiianako ana aomata Iehova. Aei naba aroni Koka mai Makoka. *

10. Tera ae ti kona n taekinna ibukini Koka mai Makoka?

¹⁰ N iangoani baike a a tia n taekinaki, tera ae ti kona n taekinna ibukini Koka? Te moan, Koka bon tiaki te anera. Te kauoua, Koka bon taekaia natannaomata n te aonnaba aei aika a na ekiianako ana aomata te Atua n te tai ae e a kaan roko. A na boni bae n ikotaki natannaomata akanne, ae nanona bwa a na katiteuanaaki n te iango teuana. Bukin tera? Ibukina bwa a mena ana aomata te Atua ni kabutaa aonnaba, a na riai natannaomata ni katiteuanaaki n aia iango ao n aia mwakuri, ngkana a kataia n ekiianako. (Mat. 24:9) Bon Tatan ae e na aana te mwakuri ae buakaka aei! E a kamani kairaraangia natannaomata bwa a na kaitaraa te taromauri ae koaua. (1Ioa. 5:19; TeKao. 12:17) Ma ana taetae ni burabeti Etekiera ibukini Koka mai Makoka, e boboto i aon aia mwakuri natannaomata n te aonnaba ake a na ekiianako ana aomata Iehova. *

11. E kangaa ana taetae ni burabeti Etekiera ni kabwarabwaraa “te aba” are e na ninia Koka?

¹¹ N aron ae ti noria ni  barakirabe 3, e na kauekea unin Iehova ae korakora Koka mai Makoka, ngkana e ninia te aba ae rangi ni kakawaki iroun Iehova. Tera te aba aei? Ti na okira ana taetae ni burabeti Etekiera. (Wareka Etekiera 38:​8-12.) E taekinaki iai bwa Koka e na “ninia te aba are a a tia ni kaokaki kaaina” ao ni “manga ikotaki mai buakoia botannaomata.” Nora naba te bae taekinaki  iai ibukia taani boutokaa te taromauri ae itiaki ake a kaokaki n taai aikai: A “maeka ma te mweraoi,” “akea kamanoaia ae taian oo, kaai ni kamatoa, ke mataroan taian oo,” ao a “karekei taiani kaubwai.” Aei te aba ae a maeka iai taan taromauria Iehova ni koaua ni katobibia te aonnaba. Ti na iangoia bwa tera te aba aei?

12. Kaokan tera are e riki i abaia I-Iteraera n taai ake a karakinaki n te Baibara?

¹² E ibuobuoki iangoani kaokan te taromauri ae itiaki are riki i Iteraera rimoa, are abaia ngkoa ana aomata te Atua aika rineaki, a mwakuri iai, ao a taromauri iai i nanon irabubua te ririki. Ngke a a manga aki kakaonimaki I-Iteraera, ao e a taetae ni burabetinna Iehova rinanon Etekiera bwa e na uruakaki abaia ao ni kamaroaeaki. (Etek. 33:​27-29) Ma e taetae ni burabetinna naba Iehova bwa iai ake a raraoma ni koaua ake a na oki imwina riki mani kataenikaiaia i Baburon ao ni manga kaoka te taromauri ae itiaki n te aba. Man ana kakabwaia Iehova ao e na onikaki abaia I-Iteraera bwa te aba ae maiureirei ae “kaanga te onnaroka are Eten.” (Etek. 36:​34-36) E riki anne n 537 B.C.E. ngke a a okira Ierutarem I-Iutaia ake taenikai bwa a na kaoka te taromauri ae koaua i abaia ae mamaten nanoia.

13, 14. (a) Tera te aba ni kaikonaki? (b) E aera ngkai e rangi ni kakawaki te aba aei iroun Iehova?

¹³ N taai aikai ao anne naba ae a rinanona taan taromauria te Atua ni koaua. N aron ae ti noria ni Mwakoro 9 n te boki aei, a kainaomataaki ana aomata te Atua n 1919 man tautoronakia n te tai ae maan i aani Baburon ae Kakannato. N te ririki anne ao e a kairiia Iehova taani boutokaa te taromauri ae itiaki ake a a kaokaki n taai aikai nakon abaia ni kaikonaki. Te aba aei bon te bwaretaiti  n taamnei, ae taekan arora ni mano raoi ao n toronibwai ni baika irekereke ma te onimaki ao n taromaurian te Atua ae koaua. Ti mweraoi n te aba aei ao ti namakina iai te raunnano ao te kabebeteaki. (TaeRab. 1:33) Ti karekei amwarake n taamnei aika rangi ni bati ao a bati ara mwakuri aika kakukurei aika ti karaoi n tataekinan Ana Tautaeka n Uea te Atua. Ti bon nora koauan te taeka n rabakau ae kangai: “Bon ana kakabwaia Iehova ae karika te aomata bwa e na kaubwai, ao E aki raonna n te maraki teuana.” (TaeRab. 10:22) N aki ongeia bwa tao ti maeka ia, ma ti boni mena n te aba aei ae te bwaretaiti n taamnei, tii ngkana ti boutokaa te taromauri ae itiaki n ara taeka ao n ara mwakuri.

¹⁴ E rangi ni kakawaki te aba ni kaikonaki aei iroun Iehova. Bukin tera? E taraiia kaaina bwa “aia bwai aika rangi ni kakawaki natannaomata ni kabane,” ake e a tia ni katikiia n tatabemania nako nakon te taromauri ae itiaki. (Akai 2:7; Ioa. 6:44) A ingainga ni karina te aroaro ae boou, ae kaotiotii aroaron te Atua aika rianako. (IEbe. 4:​23, 24; 5:​1, 2) Ngkai taan taromauri ni koaua ngaiia, a anga ngaiia n te beku ibukina, ike e a neboaki iai ao e oti naba iai tangirana irouia. (IRom 12:​1, 2; 1Ioa. 5:3) Ti kona n iangoa kimwareirein Iehova n noraia taan taromauria ni kakorakoraia ni katamaroaa te aba ni kaikonaki. Iangoa aei: Moanibwaian te taromauri ae itiaki ni maium, ko aki tii katamaroaa iai te bwaretaiti n taamnei, ma ko kakimwareireia naba Iehova!​—TaeRab. 27:11.

15, 16. N ningai ae e na ekaanako iai abara ni kaikonaki Koka mai Makoka?

¹⁵ E kakawaki iangoan ae a na waekoa natannaomata aika ikotaki n ninia abara ni kaikonaki ae rangi ni kakawaki aei. Kioina ngkai ti na bon irekereke ma te buaka ae e a kaman taekinaki aei ngkai ngaira taan taromauria Iehova ni koaua, ti kan ataa riki rongorongona. Iangoi titiraki aika tenua aikai.

¹⁶ E na ninia n ningai abara ni kaikonaki Koka mai Makoka? E kaeka ni kangai te taetae ni burabeti: “Ni kabanean taian ririki ao ko na ninia te aba.” (Etek. 38:8) E nanonaki iai teutana te tai imwain tokin te waaki ae ngkai. Uringnga are e na moanaki te rawawata ae korakora ni kamaunaani Baburon ae Kakannato, ae te botaki n Aro ae kewe ae katobibia te aonnaba. Imwini kamaunaaia botaki n Aro aika kewe ao imwaini moanakin Aremaketon, e nang karaoa iai kabanean ekakinakoaia taan taromauri ni koaua Koka.

17, 18. E na kangaa Iehova ni kaira karaoani bwaai n tain te rawawata ae korakora?

¹⁷ E aera Koka ngkai e na ninia abaia taan taromauria Iehova ni koaua? E kaotaki bukina aika uoua n ana taetae ni burabeti Etekiera, ae te moan bon aron Iehova ni kaira karaoan anne, ao te kauoua ibukini buakakan nanoni Koka.

¹⁸ Aron Iehova ni kaira karaoan anne. (Wareka Etekiera 38:​4, 16.)  Nora te bae e taekinna Iehova nakoni Koka, ae kangai: “N na . . . karin taiani matau ni mwangaim” ao “N na kairiko bwa ko na ekaanako abau.” Te koaua bwa a nanonaki n taeka aikai bwa Iehova e na taumatoaia natannaomata bwa a na ekiianako taan taromauria? Tiaki ngaia anne! E na bon aki kariaia te buakaka bwa e na roko i aoia ana aomata. (Iobi 34:12) Ma e ataia Iehova ae taani kairiribai nakoina a na ribaiia taan taromauri ni koaua, ao a na rangi ni kukurei ngkana e reke aia tai ni kataia ni kamaunaia ana aomata. (1Ioa. 3:13) Ma e na kaira karaoan anne Iehova, n aron ae kaanga e karini matau ni mwangaini Koka ao ni kairia, bwa a aonga n riki bwaai ni kaineti ma Ana kantaninga ao n te tai are baireia. Imwini kamaunaani Baburon ae Kakannato ao Iehova e nang kairiia natannaomata bwa a na karaoa te baere e a kamani mena i nanoia. Ngaia are e na kaangaraoi bwaai ma n namata te tai ibukin ekakinakoaia ana aomata ae e na kairiri nakon te buaka ae moan te korakora ae Aremaketon. Ao e na kamaiuia ana aomata, e na karietataa ana tautaeka, ao ni kaitiaka arana ae tabu.​—Etek. 38:23.

19. Tera ae e na kaungaa Koka bwa e na kataia ni kuribwaia te taromauri ae itiaki?

¹⁹ Buakakan nanoni Koka. A na “karioa te babaire ae buakaka” natannaomata. A na ukeri angaia ni kaota unia ake a a bongata i  nanoia ao ribaakia taan taromauria Iehova, aika te koraki aika taraa n akea korakoraia n aron ae kaanga a a “mena n taabo ni maeka aika akea kamanoaia ae taian oo, kaai ni kamatoa, ke mataroan taian oo.” A na ingainga naba natannaomata ni ‘karekei konaia aika bati ao bwaai ni kuri’ mairouia naake a “karekei taiani kaubwai.” (Etek. 38:​10-12) Baikara “kaubwai” akanne? Iai kaubwaia n taamnei aika bati ana aomata Iehova. Ara bwai ae moan te kakawaki bon ara taromauri ae itiaki ae ti tii angan Iehova. A na kuribwaia te taromauri ae itiaki natannaomata, tiaki ibukina bwa e kakawaki irouia, ma ibukina bwa a ribaia ao a ribaiia naba naake a boutokaa te taromauri ae itiaki.

20. E na kangaa Koka n ninia te aba ni kaikonaki ke te bwaretaiti n taamnei?

²⁰ E na kangaa Koka n ninia te aba ni kaikonaki, ke te bwaretaiti n taamnei? A na kataia natannaomata n urui aroaroni maiura ao ni katokira mani waakinan ara taromauri. Ao ikanne are a na bae iai ni kataia ni katoka rorokon amwarake n taamnei, a na tukira bwa ti na aki bobotaki n taromauri, a na urua katiteuanaakira ao ni katokira naba man tataekinan ana rongorongo te Atua ma te ingaingannano. Akanne baika ti waakin ngkai n te bwaretaiti n taamnei. I aani kaungaaia iroun Tatan, a na kataia natannaomata ni kamaunaia taan taromauri ni koaua man te aonnaba n ikotaki ma te taromauri ae itiaki.

21. E aera bwa ko kakaitau ngkai e anga te kauring nakoira Iehova ibukini baika a na riki imwaira?

²¹ A na bane n rotaki taan taromauri ni koaua n te aba ni kaikonaki are e anga te Atua, n rokoni Koka mai Makoka n ekiianako. Ai kakaitaura ngaira ngkai e a tia Iehova n anganira te kauring ibukini baika a na riki imwaira! Ma ngkai ti tataningaa te rawawata ae korakora, ti bia motinnanoa boutokaan te taromauri ae itiaki, ao moanibwaiana ni maiura. Ni karaoan anne, ti na buoka iai katamaroaan te aba ae e a tia ni kaokaki ngkai. Ao ti na kaotia iai bwa ti ingainga ni kan nora koauan te bae e na riki ae kamimi n taai aika imwaira, ae aron Iehova n tei ibukia ana aomata ao arana ae tabu n Aremaketon, n aron ae e na kabwarabwaraaki n te mwakoro ae imwina.