1, 2. Kabwarabwaraa aron te aine ae kakabooaki ae rangi n ribaaki riki.

E KANANOKAWAKI noran te aine ae kakabooaki. Ti kona n iangoia bwa tera ae e kairia nakon te aeka ni maiu ae kamaamaa aei. E kairoroaki bwa e na karaoa aei e ngae ngke e rangi n ataei, ibukin te iowawa ke karaoan ae aki riai nakoina iroun temanna kaain ana utu? Ke ibukin te maiu ni kainnano ae korakora ngaia are e a kaboonakoa rabwatana? Ke e birinako mairouni buuna ae rangi n tabare? Aeka ni karaki aika kananokawaki aikai, a riiriki n te aonnaba ae buakaka aei. Maroaka are iai tabeman taani kakabooaki ake e rangi n akoiia Iesu Kristo. E katuruturua bwa naake a rairi nanoia ao ni bitii anuaia, a kona n nakoraoi riki maiuiia.​—⁠Mat. 21:​28-32; Ruka 7:​36-50.

² Ma ti na iangoa te aeka ni kakabooaki teuana ae rangi ni kaokoro. Iangoa te aine ae boni kan rinea te aeka ni maiu aei. Irouna e aki kamaamaa ma e karekearo! E ingainga ibukin te mwane ao reken arona man te waaki aei. Ma ae buakaka riki, tera am namakin ngkana bon iai buun neiei ae kakaonimaki ni koaua, ao e mwamwamwanaa buuna bwa e aonga ni waakinaanako  kakabooana? Ko na bon ribaa te aeka n aine aei ao maiuna ae rineia aei. Korakoran ribaakin te waaki aei iroura, boni ngaia bukina raoi ae e kakabongana iai kabwarabwaraan te kabekaau Iehova ae te Atua, ni kaota iai ana namakin ibukin te Aro ae kewe.

3. Baikara rongorongo aika ti na maroroakin n te mwakoro aei?

³ Iai n te boki ae Etekiera rongorongo aika uoua aika kamimi, are e kaikonakaki iai ma te mwakuri ni kabekaau, aia aki kakaonimaki ae kakaiaki ana aomata te Atua ake i Iteraera ao i Iuta. (Etek., mwa. 16 ao 23) Ma imwain ae ti neneri rongorongo aikai, e raoiroi ngkana ti karekea moa otara i aon te kabekaau ni kaikonaki riki temanna. E a kaman riki ni kabekaau neiei imwain ana bong Etekiera, ao imwain naba rikin Iteraera ao e boni waaki naba ngkai. E kaotaki te kabekaau aei ni kabaneani bokin te Baibara ae Te Kaotioti.

4, 5. Tera “Baburon ae Kakannato” ao ti kangaa n ataia? (Nora te taamnei ni moan te mwakoro aei.)

⁴ N te miitara are e anga Iesu nakon te abotoro Ioane n raabanen te moan tienture C.E., ao e nora te aomata ae kamimi. E aranaki neiei bwa “te kabekaau are kakannato” ao “Baburon ae Kakannato, ae tinaia kabekaau.” (TeKao. 17:​1, 5) I nanon iraua te tienture ao a a tia mataniwi n Aaro ao taan rabakau n te Baibara, ni mino nanoia bwa antai raoi neiei. A kakaokoro aia reke bwa a taku bwa e tei neiei ibukini Baburon, Rom, ke te Aro ni Katorika n Rom. Ma a a kaman ota Ana Tia Kakoaua Iehova tao irabwi ma irabwi te ririki n nako bwa antai “te kabekaau are kakannato.” Bon te botaki n Aro ae kewe ae katobibia te aonnaba. Ti kangaa n ataia?

⁵ E kabuakakaaki te kabekaau aei ibukin ana wewene ni bure ma “uean aonnaba,” ke taian tautaeka. Ngaia are e teretere bwa bon tiaki te tautaeka neiei. E kaotaki naba n Te Kaotioti bwa a nanokawaki ni buani Baburon ae Kakannato “taan iokinibwai n te aonnaba,” ke te waaki ni karikirake ao ni bitineti n te aonnaba aei. Ngaia are Baburon ae Kakannato e aki kona n tei ibukin te waaki ni bitineti. Ao ai tera ngkanne neiei? E kakaraoa te “tabunea,” taromauriani bouannanti, ao e mwamwanaa te aba. A aki ngkanne tonuraoi waaki akanne ma te botaki n Aro ae buakaka n te aonnaba aei? Noria naba bwa e kabwarabwaraaki te kabekaau aei bwa e toka i aoia tautaeka n te aonnaba aei, ke iai mwaakana i aoia. E bwabwainikirinia naba ana toro Iehova ae te Atua aika kakaonimaki. (TeKao. 17:​2, 3; 18:​11, 23, 24) Tiaki anne raoi are e kakaraoia te Aro ae kewe n uaa ngkai?

6. N te aro raa ae Baburon ae Kakannato bon “tinaia kabekaau”?

⁶ E aera ngkai e aranaki Baburon ae Kakannato bwa “te kabekaau are kakannato” ao “tinaia kabekaau”? A a rangi ni bati  mwangaangan nako te Aro ae kewe. A rangi ni mwaiti Aaro aika kakaokoro, katei n Aro aika mwaanganga nako mai iai, ao Aaro ake a rangi ni kaokoro aia koaua. Man te tai are e kamangaoaki iai te taetae i Babera rimoa, ke Baburon, ao a a butanako naba iai aia reirei Aaro aika kewe, ao a a tei Aaro riki aika kakaokoro aika bati. Ai tonuraoira ingoanakini “Baburon ae Kakannato” ni kaineti ma te kaawa ae Baburon, are a oioi mai iai Aaro aika kewe aika bati! (KBwaai 11:​1-9) Mangaia are Aaro aikai ni kabane a bae n taraaki bwa “naati aine” iroun te botaki ae tii teuana, ae te kabekaau are kakannato. E kakabonganai Tatan aeka n Aro aikai ni kamwaneia iai aomata nakon te tabunea, taromauriani bouannanti, ao koaua ma katei ake a aki karinea te Atua. Maroaka are a anganaki te kauring ana aomata te Atua ni kaineti ma te botaki ae buakaka ae buta n te aonnaba aei ae kangai: “Au aomata, kam na otinako mai nanona ngkana kam aki kan ibuokanibwai ma ngaia n ana bure”!​—Wareka Te Kaotioti 18:​4, 5.

7. E aera ngkai ti ira nanon te kauring ae te “otinako” mani Baburon ae Kakannato?

⁷ Ko ira nanon te kauring anne? Uringnga are bon Iehova ae karikiia aomata ma ‘kainnanoan te Atua.’ (Mat. 5:⁠3) E kona n reke kainnanora anne tii rinanon te taromauri ae itiaki ibukin Iehova. A kani kabanea aia konaa ana toro Iehova ni kararoaia ma te taromauri ae kewe! Ma e kaokoro tian Tatan te Riaboro. E kani kamwaneia ana aomata te Atua nakon te mwakuri ni kakabooaki aei. Ao e mwaiti ana tai n tokanikai iai. N ana bong Etekiera ao a maan naba ana aomata te Atua ni mwanetaati n te mwakuri ni kakabooaki aei. E raoiroi ngkana ti nenera rongorongoia anne, bwa e kona n reireinira baika bati ibukin ana kaetieti Iehova, ana kaetitaeka ae riai, ao ana nanoanga.

8-10. Tera te kaetieti ae kakawaki ibukin te taromauri ae itiaki, ae buokira n ota n ana namakin Iehova n te irekereke ma te Aro ae kewe? Kabwarabwaraa n te kaikonaki.

⁸ N te boki ae Etekiera ao e kabongana kaikonakan te aine ae kakabooaki Iehova ni kaota raoi iai ana namakin. E kairaki Etekiera bwa e na korei rongorongo aika uoua aika katerea marakin Iehova ao namakinan ae e babakanikawaiaki, n aia aki kakaonimaki ana aomata ao n aroaroia aika kammaira. E aera ngkai e kabotauia ma aine aika kakabooaki?

⁹ Ngkana ti na ota n te kaeka, ti na kauringa moa te kaetieti ae kakawaki ibukin te taromauri ae itiaki are ti maroroakinna ni Mwakoro 5 n te boki aei. E kangai Iehova n te Tua nakoia I-Iteraera: “Ko na tai karekeia riki atuam i rarikiu [ke, “ni kaitaraai,” kbn.]. . . . bon Iehova ngai ae Atuam ae te Atua ae I tua bwa N na taromauriaki n tii ngai.” (TeOti. 20:​3, 5) E katerea imwina te koaua naba anne n te aro aei: “Kam na tai bobaraaki  nakon te atua riki temanna bwa e kinaaki Iehova n arona ae e tua taromauriana n tii ngaia. Eng, bon te Atua ae tua bwa e na taromauriaki n tii ngaia.” (TeOti. 34:14) E bon rangi ni mataata ana tua Iehova anne. E kona ni butimwaeaki taromaurian Iehova iroura ngkana ti taromauria n tii ngaia.

¹⁰ Ibukini kaikonakana, tao ti na iangoa te tekateka n taanga. Iai riain te buu te mwaane ao te buu te aine ni kariaa tangirana n tii ngaia. Bon iai riain te buu n nanokoo ke n namakina ae e babakanikawaiaki ngkana buuna e a manga tangira temanna ke iai aroarona i tinanikun aia mare. (Wareka Ebera 13:⁠4.) N aron naba anne ni kaineti ma te taromauri, e namakinna Iehova ae e babakanikawaiaki, ngkana a a manga rairaki nakoia atua aika kewe naake a a tia ni katabuia nakoina. E kaota ana namakin aei n Etekiera mwakoro 16.

11. Tera ae e taekinna Iehova ibukin Ierutarem ao moan rikin neiei?

¹¹ Kanoan Etekiera mwakoro 16 bon ana taeka Iehova ae te kabanea n abwabwaki n te boki aei, ao ana taetae ni burabeti ae rangi n abwabwaki naba n te Baibara n Ebera. E kaatuua iai Iehova taekan te kaawa ae Ierutarem bwa e tei ibukin Iuta are aki kakaonimaki. E taekina iai kananokawakin ao kakubanakon moan rikin neiei ao ana mwakuri ni babakanikawai. Bon te nati ni bakaineaki neiei, e baareka, ao e aki tabeakinaki. Ana karo neiei boni beekan aika kaaini Kanaan. E maan Ierutarem ni mena i aan te baronga mai Kanaan ae Iebuti, n uaa ae e tauaki te kaawa anne iroun Tawita. E nanoangaa te nati ae bakaineaki aei Iehova, e kaitiakia ao e tabeakinna. Imwina riki ao e a riki bwa kaanga buuna. Ni koauana, I-Iteraera ake a a riki imwina bwa kaain te kaawa, iai aia berita ma Iehova are a karaoia n ana bong Mote. (TeOti. 24:​7, 8) Imwin rikin Ierutarem bwa kautun te aba, ao e a kakabwaiaa Iehova, e katoronibwaia, ao e katamaroaa, n aron ae kaanga e akoa buuna te buu te mwaane ae kaubwai ma ni korakora, ni bwaai ni katamaroa aika titikiraoi.​—Etek. 16:​1-14.

12. E kangaa ni momoanna ni kaoti te taromauri ae kewe n rongorongon ngkoa Ierutarem?

¹² Nora te bae riki imwina. E taku Iehova: “Ko a moanna n onimakina tamaroam ao ibukini kakannatom ko a riki bwa te aine ae kakabooaki. Ko wewene ni bure ma ane e rirarikim, ao e a taua aron tamaroam.” (Etek. 16:15) N ana bong Toromon ao Iehova e kabatiaa kakabwaiaaia ana aomata n te aro are e a riki Ierutarem bwa te kaawa ae moan te tamaroa, ae rianako i buakoia aaba nako n taai akekei. (1Uea 10:​23, 27) Ma e a momoanna ni kaoti te taromauri ae kewe. E a ukera kakukureiaia buuna aika bati ake ianena Toromon, ao e a kabarekaa Ierutarem n taromauriaia atuaia beekan. (1Uea 11:​1-8) Ao ueea tabeman ake a ruamwina, a karaoa ae buakaka riki bwa a a kabarekaa te aba ni kabutaa n te taromauri ae kewe. Tera ana namakin  Iehova ni mwakuri ni kakabooaki ao ni babakanikawai aikai? E taku: “Baika aki riai ni karaoaki ao a aki riai naba n riki.” (Etek. 16:16) Ma a a bon rangi n taonakinako ana aomata aika titibanako aikai ni baika kammaira!

13. Tera te bae buakaka are a kakaraoia ana aomata te Atua i Ierutarem?

¹³ Iangoa marakin Iehova ngke e a kaotaraei buakakaia ana aomata ake e rineiia: “Ko anaiia naba natim mwaane ma aine ake ko bungia bwa natiu, ao ko kareania nakoia bouannanti​—⁠tiaki e a rangi n riao am mwakuri ni kakabooaki ibukin te wene ni bure? Ko kamateia natiu mwaane ao ko anga bwa taiani karea, n arom ni kabuekiia n te ai.” (Etek. 16:​20, 21) E oti buakakan Tatan ni baika a rangi ni buakaka ake a kakaraoi aomata i Ierutarem. Ai korakorara nanona ni kani kamwaneia ana aomata Iehova nakoni mwakuri aika kammaira! Ma e nori bwaai nako Iehova. E kona naba te Atua n urui mwin ana mwakuri Tatan aika kakaiaki, ao e na karaoa te kaetitaeka ae riai.​—⁠Wareka Iobi 34:⁠24.

14. Antai tarin Ierutarem ake uoman n ana kaikonaki Iehova, ao antai ae kakoauaaki bwa e buakaka riki i buakoia naaka teniman aikai?

¹⁴ E riai n uruaki nanon Ierutarem n aroarona ae buakaka, ma e bon aki. E bon reitaanako ana mwakuri ni kakabooaki. E taku Iehova bwa e kanuka riki aron neiei nakoia aine ake a kakabooaki ake tabeman, bwa e kakabooia aomata neiei bwa a na wene ni bure ma ngaia! (Etek. 16:34) E taku te Atua bwa Ierutarem boni katotongan raoi ‘tinana,’ ake baronga ake beekan ake a taua ngkoa aron te aba. (Etek. 16:​44, 45) E reitaanako kaikonakan te utu anne, n taekinna ae tarin Ierutarem are ikawai riki bon Tamaria, are e moan anga ngaia nakon te maiu ni kakabooaki. E kabonganai taeka n rabakau te Atua n taekina naba tarin neiei are te kauoman are Totom, ibukina bwa e a maan n tia ni kamaunaaki ibukini kainikatongana ma kammairana. E kamataataa ikai Iehova bwa e buakaka riki Ierutarem nakoia tarina ake Tamaria ao Totom naba! (Etek. 16:​46-50) A aki tabe ana aomata te Atua ma kauring aika bati ao a teimatoa ni karitei.

15. Tera bukini motikan taekan Ierutarem iroun Iehova, ao tera te kantaninga iai?

¹⁵ Tera ae e na karaoia Iehova? E berita nakon Ierutarem ni kangai: “I a ikotiia am tangira ni kabane ake ko a tia ni kakukureiia” ao “N na anga ngkoe nako nanoni baia.” A na kamauna neiei raoraona rimoa ake beekan, a na koutii ana bwai ni katamaroa ao ana bwai aika kakawaki. E taku: “A na karebanaiko n atibu ao a na kamateko n aia kabaang.” Tera bukin te motikitaeka aei iroun Iehova? Tiaki ibukini kamaunaaia ana aomata, ma bon ibukin aei: “N nang katoka arom ni kakabooaki.” E reitia n taku te Atua: “N na katoka uniu ae korakora n ekikonako, ao e nang rairakinako marakin nanou mairoum ao N nang rau ao n aki manga un.” N aron ae e maroroakinaki ni Mwakoro 9 n te boki aei, ana kantaninga Iehova bwa n taina ae riai  e na kaokiia ana aomata man te taenikai. Bukin tera? E taku: “Boni ngai ae N na uringa te berita are I karaoia ma ngkoe n am bongi n ataei.” (Etek. 16:​37-42, 60) E kaotia Iehova bwa e boni kakaonimaki ni koaua, tiaki n aroia ana aomata!​—Wareka Te Kaotioti 15:4.

16, 17. (a) E aera ngkai ti aikoa manga taekina Oora ao Ooriba bwa a tei ibukin te botaki n Aro ake aongkoa Kristian? (Nora te bwaoki ae “Taari Aika Kakabooaki.”) (b) Baikara reirei aika manena aika reke man Etekiera mwakoro 16 ao 23

¹⁶ E rangi ni bati reireiara ibukin ana kaetieti Iehova aika raraoi, ana kaetitaeka ae riai, ao ana nanoanga ae bati, man ana taeka ae abwabwaki ae rooti naano are n Etekiera mwakoro 16 ao n Etekiera mwakoro 23 naba. Ni boong aikai ao Kristian ni koaua a taui i nanoia ana rongorongo Iehova aika mataata ibukin aroia ana aomata ni kakabooaki. Ti aki kani kammaraka Iehova n aron are a karaoia Iuta ao Ierutarem! Ngaia are ti kani kakorakoraira ni birinako man taromauriani bouannanti n aekaia nako. E nanonaki naba iai te nanonrang ao te mataai ni kanibwaibwai, ake rinanin naba taromauriani bouannanti. (Mat. 6:24; IKoro. 3:⁠5) Ti kan teimatoa ni kakaitau ngkai e a tia Iehova n nanoangaira ni kaoka te taromauri ae itiaki ni kabaneani boong aikai, ao ngkai e a aki kariaia bwa e na manga kabarekaaki! E a tia ni karaoa “te berita ae teimatoa” ma te Iteraera n taamnei ae e a aki kona ni manga uruaki n te aki kakaonimaki ke n te mwakuri ni kakabooaki. (Etek. 16:60) Ngaia are ti bia kakawakina kakabwaiaara ae reitakira ma ana aomata Iehova aika itiaki ni boong aikai.

¹⁷ Ma tera reireiara ibukin “te kabekaau are kakannato” ae Baburon ae Kakannato, man ana taeka Iehova ni kaaitaraia aine aika kakabooaki ake a kabwarabwaraaki n Etekiera? Ti na noria.

18, 19. Baikara baike a titeboo iai aine ake a kakabooaki ake a kabwarabwaraaki n Etekiera ao n Te Kaotioti?

¹⁸ E aki bibitaki Iehova. (Iak. 1:17) E teimatoa ana namakin are mangkoa ibukin te Aro ae kewe are te kabekaau are kakannato. Ngaia are ti aki mimi ngkai a bati baika a titeboo ni motikan taekaia aine ake a kakabooaki ake n te boki ae Etekiera ma “te kabekaau are kakannato” ae kabwarabwaraaki n te boki ae Te Kaotioti.

¹⁹ N te katoto, noria bwa tiaki Iehova ae katuuaaeia aine ake a kakabooaki ake n ana taetae ni burabeti Etekiera, ma bon natannaomata ake a kaikonakaki bwa a wene ni bure ma ana aomata te Atua ake a aki kakaonimaki. N aron anne, e kabuakakaaki te botaki n Aro ae kewe ae katobibia te aonnaba ibukin ana wene ni bure ma “uean aonnaba.” Ao e roko mai ia katuuaaean neiei? Ti warekia bwa tautaeka aikai “a na ribaa te kabekaau . . . ao a na kuribwaia ma ni buuta karabaana, ao a na kana irikona ao a na kabuekia ni kabanea n te ai.” E aera ngkai a na karaoa te bae kamimi aei tautaeka n te aonnaba aei?  Ibukina bwa “e kaaki i nanoia te Atua te kani kakoroa bukin ana iango.”​—⁠TeKao. 17:​1-3, 15-17.

20. Tera ae oti iai bwa motikan taekani Baburon e na teimatoa n aki bitaki?

²⁰ Ngaia are e na kabonganaia natannaomata n te aonnaba aei Iehova bwa a na karaoa ana motikitaeka i aoia Aaro aika kewe ni kabane, n ikotaki naba ma ana Aro nako te botaki n Aro ake aongkoa Kristian. Akea riki te motikitaeka ibukina ao e na aki manga nanoangaaki, ao akea riki ana tai ni manga bitii arona. E oti n Te Kaotioti bwa “e na aki manga noraki” Baburon. (TeKao. 18:21) A na kimwareirei ana anera te Atua ni maunan neiei ao a na kangai: “Kam na karaoiroa Iah! Ao e aetorake bubuni buen neiei n aki totoki.” (TeKao. 19:⁠3) E na teimatoa te moti aei n aki bitaki. E na aki manga kariaiakaki tein te Aro ae kewe ae e na kabarekaa te taromauri ae itiaki. E na teimatoa n aetorake n aki toki n te aro ni kaikonaki bubuni bueni Baburon ni motikan taekana ao ni kamaunaana.

21. Tera ae kanikinaeaki moanakina ni kamaunaan te Aro ae kewe, ao tera aron tokin te tai anne?

 ²¹ Ngkana a a kaitaraa Baburon ae Kakannato tautaeka n te aonnaba aei, a na karaoa ana motikitaeka te Atua ae te mwakuri ae kakawaki ibukini kakororaoan ana kantaninga Iehova. E na kanikinaeaki iai moanakin te rawawata ae korakora, ae te tai ni mangaongao ae tuai man riiriki mai mwaina. (Mat. 24:21) Karoton raoi te rawawata aei bon Aremaketon, are ana buaka Iehova ni kaitaraa te waaki ae ngkai n te aonnaba. (TeKao. 16:​14, 16) N aron ae e na oti ni mwakoro aika imwina n te boki aei, a bati baika ti na reiakin n te boki ae Etekiera, ibukin te rawawata ae korakora aei. N te tai aei, baikara reirei aika manena man Etekiera mwakoro 16 ao 23 aika ti kan ururingi ao ni maiuakini?

22, 23. Tera aron rotakin ara beku ae tabu n rinanoani kabwarabwaraaia aine aika kakabooaki aika n Etekiera ao n Te Kaotioti?

²² E kani kakabaarekaia aomata aika kakaraoa te taromauri ae itiaki Tatan. E kukurei ngkana e katannakoira man te taromauri ae itiaki ao ni kakairi n aroia aine ake a kakabooaki ake a kabwarabwaraaki n te boki ae Etekiera. Ti riai n uringnga bwa e aki tangira te kaiangatoa Iehova n te taromauri, ao te aki kakaonimaki iai! (WarIte. 25:11) Ti taraia raoi bwa ti na kararoaira man te Aro ae kewe ao n aki “ringa te bwai ae kamwara” i matan te Atua. (Ita. 52:11) Ibukin naba anne, ti kakaonimaki n tei i nuka ni kaineti ma kaiangatoa n te tautaeka ao itabararaa n te aonnaba ae korakora iai te kakaokoroaki. (Ioa. 15:19) Ti iangoa te nanonnaba bwa kaanga te Aro ae kewe naba teuana ae kauekea Tatan, ao ti aki kairekerekeira iai.

²³ Ae kakawaki riki, ti bia ururinga kakabwaiaara ae taromaurian Iehova n ana tembora ni kaikonaki ae itiaki ma n tabu. Ngkai e kakawaki iroura te babaire ae moanibaan te raoiroi aei, ti bia kananomatoaira bwa ti na aki irekereke ma te Aro ae kewe ao ana mwakuri ni kabekaau!