1, 2. (a) E aera ngkai a bae ni maaku taenikai aikai? (b) E aera ngkai a mimi? (c) Baikara titiraki aika ti na rinanoi?

E A TIA Etekiera ni kaotii taetae ni burabeti tabeua nakoia taenikai i Baburon ni kairana iroun te Atua rinanoni kanikina aika kona n noraki. Te moan taetae ni burabeti are e kaotiotinna Etekiera, iai rongorongon te motikitaeka iai, ao ai aron naba are te kauoua ma te katenua, ao ake imwina. (Etek. 3:​24-26; 4:​1-7; 5:1; 12:​3-6) Taetae ni burabeti ake e kaotiotin, a kaotii rongorongo aika kakamaaku ibukini motikan taekaia I-Iutaia.

² Iangoa ngkanne maakuia taenikai aikai ngke e a manga tei naba i mataia Etekiera bwa e na kaotiotina te taetae ni burabeti riki teuana. Tao a iango ni kangai: ‘Tera te rongorongo ae kakamaaku ae ti nangi manga kaongoaki ngkai?’ Ma a mimi bwa e a rangi ni kaokoro te taetae ni burabeti are e a kaotiotinna Etekiera. Ai tiaki taekan te motikitaeka ae kakamaaku, ma ai te berita ae kakukurei. (Etek. 37:23) Tera te rongorongo are e kaotia Etekiera nakoia taenikai? Tera nanona? Tera aron rotakia iai ana toro te Atua ni boong aikai? Ti na noria.

3. (a) E tei ibukin tera te kai are “ibukin Iuta”? (b) E aera ngkai e tei “ana kai Eberaim” ibukin te tautaeka n uea ni baronga ake tebwina?

³ E tuangaki Etekiera iroun Iehova bwa e na anai kaai aika uaai ao e na korea i aon teaina ae kangai, “ibukin Iuta” ao n are teaina, “ibukin Ioteba, ana kai Eberaim.” (Wareka Etekiera 37:​15, 16.) A tei ibukin tera kaai aikai? Te kai are “ibukin Iuta” e tei ibukin te tautaeka n uea ni baronga ake uoua are ana baronga Iuta ao Beniamin. Ueea ake kanoan Iuta a tautaekani baronga aika uoua, ao raoia naba naake a katauaki ibukin te nakoa n ibonga, bwa a bebeku ibonga n te tembora i Ierutarem. (2Rong. 11:​13, 14; 34:30) Ngaia are a bwaibwai n te tautaeka n uea ae Iuta kanoan Tawita ake ueea, ngaiia ma tibun Rewi ake ibonga. E tei “ana kai Eberaim” ibukin te tautaeka n uea ni baronga ake tebwina ae Iteraera. E kangaa n irekereke te kai aei ma Eberaim? Te moan uea n te tautaeka n uea ni baronga ake tebwina bon Ieroboam man te baronga are Eberaim. Imwina riki ao e a korakora te baronga ae Eberaim i Iteraera. (TuaKau. 33:17; 1Uea 11:26) Noria bwa akea irekereken te tautaeka n uea ni baronga ake tebwina ae Iteraera ma ueea ake kanoan Tawita ke ibonga ake tibun Rewi.

4. Tera ae e kaotaki n ana kaotioti Etekiera are imwina ni kaineti ma kaai aika uaai? (Nora te taamnei ni moan te mwakoro aei.)

⁴ E tuangaki Etekiera imwina bwa e na uotii kaai aika uaai aikai ao n ikotii “bwa a aonga n riki bwa te kai ae tii teaina.” Ngke a mataku iroun Etekiera taenikai aikai ma te kariaria, ao a a titirakinna ni kangai: “Ko aki kan tuangira bwa tera ae nanonaki ni baikai?” E taku bwa ana kaotioti arei e boni kaota te bae e na karaoia Iehova. E kangai Iehova ibukini kaai aika uaai aikai: “N na karaoiia bwa te kai ae tii teaina, ao a na riki bwa tii teaina i baiu.”​—Etek. 37:​17-19.

5. Tera nanon te baere e kaotiotinna Etekiera? (Nora te bwaoki ae “Katomaani Kaai Aika Uaai.”)

⁵ Imwina ao e a kabwarabwaraa Iehova ae nanonaki ni katomaani kaai aika uaai aikai. (Wareka Etekiera 37:​21, 22.) A na kairaki taenikai man te tautaeka n uea ni baronga aika uoua ae Iuta ao taenikai man te tautaeka n uea ni baronga ake tebwina ae Iteraera (Eberaim), nakon te aba ae Iteraera, ike a nang riki iai bwa “te natannaomata ae tii teuana.”​—Ier. 30:​1-3; 31:​2-9; 33:7.

6. Baikara taetae ni burabeti aika irekereke aika n Etekiera mwakoro 37?

⁶ Ai kamira irekereken taetae ni burabeti aika n Etekiera mwakoro 37! E nang riki Iehova bwa te Atua ae kainaomataia ana aomata man te taenikai (kibuna 1-14) ao e na katiteuanaia naba (kibuna 15-28). E kangai te rongorongo ae kaungaunga ae n taetae ni burabeti aika uoua aikai: E kona Iehova ni kainaomataia ana aomata man te taenikai ao ni katiteuanaia.

7. E kangaa te rongorongo ae n 1 Rongorongo 9:​2, 3 ni kamatoaa bwa “e konai bwaai ni kabane te Atua”?

⁷ N te iango n aomata, a taraa n aki kona ni kainaomataaki taenikai aikai ao ni katiteuanaaki. * Ma “e konai bwaai ni kabane te Atua.” (Mat. 19:26) E kakororaoa ana taetae ni burabeti Iehova. E toki te taenikai i Baburon n 537 B.C.E. ao imwina a a roko i Ierutarem aomata n tatabemania nako man tautaeka n uea aika uoua  aikai, bwa a na buoka kaokan te taromauri ae itiaki. E kamatoaaki n te rongorongo ae kairaki koreana aei iroun te Atua ae kangai: “A maeka i Ierutarem tabeman kanoan Iuta, kanoani Beniamin, ao kanoani Manate.” (1Rong. 9:​2, 3; Etira 6:17) N aron are e a kaman taekinna Iehova, a boni katomaaki ke ni katiteuanaaki kaain te tautaeka n uea ni baronga ake tebwina are Iteraera ma kaain te tautaeka n uea ni baronga ake uoua are Iuta.

8. (a) Tera are e taetae ni burabetinaki iroun Itaia? (b) Baikara baika kakawaki aika uoua aika n Etekiera 37:21?

⁸ Tao 200 tabun te ririki imwain anne, ao e taekina te bae e na riki te burabeti are Itaia nakon Iteraera ao Iuta imwin taenikaia. E taetae ni burabetinna bwa Iehova e na ikotiia “tibun Iteraera ake a kamaeinikunaki” ao “tibun Iuta ake a kamaenakoaki, mani maninganingan te aonnaba ake aua,” ao a na “otinako mai Aturia” naba. (Ita. 11:​12, 13, 16) Ao n aron are e a kaman taekinna Iehova, e bon anaiia “tibun Iteraera mai buakoia natannaomata.” (Etek. 37:21) Nori baika kakawaki aika uoua aikai: N te tai aei ao e a aikoa arania Iehova taenikai aikai bwa “Iuta” ao “Eberaim,” ma ai “tibun Iteraera” bwa ai tii te korakina. Ao a kabwarabwaraaki naba I-Iteraera bwa a aki roko man te natannaomata teuana ae Baburon, ma man natannaomata aika bati ae nanona bwa “man taabo aika kakaokoro nako.”

9. E kangaa Iehova ni buokiia taenikai ake a oki bwa a na katiteuanaaki?

⁹ Imwin okia taenikai aikai nako Iteraera, e kangaa Iehova ni buokiia bwa a na katiteuanaaki? E karekeia taani kawakina aia onimaki, n aron Terubabera, te Ibonga ae Rietata ae Iotua, Etira, ao Neemia. E kateirakeia naba burabeti te Atua n aron Akai, Tekaria, ao Maraki. A bane ni kakorakoraia mwaane aika kakaonimaki  aikai ni kaungaia kaain te natannaomata aei bwa a na irii ana kaetieti te Atua. (Neem. 8:​2, 3) E kamanoa naba te natannaomata ae Iteraera Iehova, n arona n totokoi waaki ni kamangao ake a bairei taani kairiribai nakoia ana aomata.​—Etita 9:​24, 25; Tek. 4:6.

10. E tokanikai Tatan ni karaoa tera?

¹⁰ Ma a boni kabwaka naba angia I-Iteraera ni kakaraoa te taromauri ae itiaki, n aki ongei ana bwaintituaraoi nako Iehova. Iai taekan aia mwakuri ni bokin nako te Baibara ake a koreaki imwin te oki man te taenikai. (Etira 9:​1-3; Neem. 13:​1, 2, 15) E aki koro tebubua te ririki imwin okia I-Iteraera ao a a manga kitana naba te taromauri ae itiaki ike e a kaumakiia iai Iehova ni kangai: “Kam na okirai.” (Maraki 3:7) N rokon Iesu n te aonnaba, ao e a bwenaua te Aro n Iutaia nakoni koraki n Aro aika kakaokoro ake a kairaki irouia taani kawakintiibu aika aki kakaonimaki. (Mat. 16:6; Mareko 7:​5-8) E tokanikai Tatan n tuka reken te katiteuanaaki ni koaua. Ma e ngae n anne, e na boni kakororaoaki ana taetae ni burabeti Iehova ae taekan te katiteuanaaki. N te aro raa?

11. (a) Tera are e kaotia Iehova ibukin ana taetae ni burabeti ni kaineti ma te katiteuanaaki? (b) Tera are e a manga waakinna naba Tatan imwini karenakoana mai karawa?

¹¹ Wareka Etekiera 37:24. E kaotia Iehova bwa e na kakororaoaki ana taetae ni burabeti ibukin te katiteuanaaki i buakoia ana aomata, imwini moanakin ana kairiri bwa te Uea n 1914 “Tawita are [ana] toro” ae Iesu. * (2Tam. 7:16; Ruka 1:32) N te tai anne ao a a tia n oneaki mwia I-Iteraera rimoa iroun te Iteraera n taamnei ake taani kabiraki. (Ier. 31:33; IKar. 3:29) E a manga urua naba katiteuanaakia ana aomata te Atua Tatan imwini karenakoana mai karawa. (TeKao. 12:​7-10) N te katoto, imwini mateni Brother Russell n 1916 ao e a kabonganaia Tatan taan tannako man te koaua ni karekea te iraraure i buakoia taani kabiraki. Ma e aki maan ao a a kitana naba ara botaki taan tannako man te koaua aikai. E nakoraoi naba ana waaki Tatan ngke a a kabureaki taari ake taani kairiri n ara botaki, ma a bon aki naba roko n te maunanako ana aomata Iehova. A kateimatoa katiteuanaakia taani kabiraki ake a teimatoa ni kakaonimaki nakon Iehova.

12. E aera ngkai e aki nakoraoi ana kakorakora Tatan ni karekea te iraraure irouia kaain te I-Iteraera n taamnei?

¹² Ni kaitaraan te baere e riki nakoia I-Iteraera rimoa, a tei n nene kaain te I-Iteraera n taamnei ni kaaitarai ana anga Tatan ni karekea te iraraure. E aera ngkai e aki nakoraoi ana kakorakora Tatan? Ibukina bwa a kabanea aia konaa taani kabiraki n irii ana kaetieti Iehova. Ibukin anne, a a kamanoaki iroun aia Uea ae Iesu Kristo ae tabe ni katiaa ana waaki ni kataenikaia Tatan.​—TeKao. 6:2.

13. Tera te koaua ae kakawaki ae ti a ataia man te taetae ni burabeti ibukini katiteuanaakini kaai aika uaai?

¹³ Tera kakawakin te taetae ni burabeti ibukini katiteuanaakini kaai aika uaai n ara tai aei? Uringnga are te boto n iango n te  taetae ni burabeti aei boni kaotan aroni katiteuanaakia koraki aika uakoraki. Ao ae kakawaki riki, e katereaki n te taetae ni burabeti bwa e reke te katiteuanaaki aei mairoun Iehova. Ngaia are tera te koaua ae kakawaki ibukin te taromauri ae itiaki, ae katereaki n te taetae ni burabeti ae katomaani kaai aika uaai? E kangai: Bon Iehova ae e na karaoiia taan taromauria bwa “a na riki bwa tii teaina.”​—Etek. 37:19.

14. E kangaa te taetae ni burabeti are katomaani kaai ni kakororaoaki n te aro ae kakawaki riki man 1919?

¹⁴ Man 1919 ao e a kakororaoaki n te aro ae kakawaki riki te taetae ni burabeti are katomaani kaai, imwini kaitiakaia ana aomata te Atua n te aro ni kaikonaki ao rinia n te bwaretaiti n taamnei. N te tai anne ao angia naake a katiteuanaaki, a kantaningaa te riki n uea ao n ibonga i karawa. (TeKao. 20:6) Taani kabiraki aikai a kabotauaki ma te kai “ibukin Iuta” are te natannaomata are kaaina naba ueea ake kanoan Tawita ao ibonga ake tibun Rewi. Ma ni waakinakon te tai, a a reitaki Kristian aika kabiraki aikai ma te koraki aika ririkirake mwaitiia ake a kantaningaa te maeka n te aonnaba. Kaanga ai aron “ana kai Eberaim” te koraki aikai, are te natannaomata are akea irekerekeia ma ueea ao ibonga. A katiteuanaaki koraki aika uakoraki aikai ni beku bwa ana aomata Iehova i aan aia Uea ae tii temanna ae Iesu Kristo.​—Etek. 37:24.

15. A kangaa ni kakororaoaki ni boong aikai taetae ni burabeti ake n Etekiera 37:​26, 27?

¹⁵ E katereaki n ana taetae ni burabeti Etekiera bwa a na bati aomata ake a na reitaki ma taani kabiraki n te taromauri ae itiaki. E taku Iehova ibukia ana aomata: “N na . . . kamwaitiia” ao “e na memena i aoia au umwanrianna.” (Etek. 37:​26, 27; kbn.) Ti a kauringaki n taeka aikai te taetae ni burabeti nakon te abotoro Ioane 700 tabun te ririki imwin ana tai Etekiera, ae taekan ae “e na taakina ana umwanrianna . . . Teuae tekateka i aon te kaintokanuea” i aoia “te koraki ae uanao.” (TeKao. 7:​9, 15) Ni boong aikai ao a a riki taani kabiraki ma te koraki ae uanao bwa te natannaomata ae tii teuana, ake ana aomata te Atua ake a mena i aan ana umwanrianna ni kamanomano.

16. Tera te taetae ni burabeti are e taekinna Tekaria ibukini katiteuanaakia Kristian aika kabiraki ma naake a kantaningaa te maeka n te aonnaba?

¹⁶ E taetae ni burabetinna Tekaria are te taenikai naba are oki, katiteuanaakia Kristian aika kabiraki ma naake a kantaningaa te maeka n te aonnaba. E taekinna bwa “aomata aika tengaun man . . . natannaomata” a na “taua [ni kamatoaa] rabin ana kamwarai temanna te I-Iutaia” ao ni kangai: “Ti kan iriingkami, bwa ti ongo ae e mena iroumi te Atua.” (Tek. 8:23) E kaineti te taeka ae “te I-Iutaia” nakon te koraki n aomata teuana ao tiaki te aomata ae tii temanna, ao ni boong aikai te taeka ae “iroumi” e tei ibukia nikiraia taani kabiraki, ke I-Iutaia n taamnei. (IRom 2:​28, 29) Te taeka ae “aomata aika tengaun” e tei ibukia naake a kantaningaa te maeka n te aonnaba. A ‘tauia ni kamatoaia’ taani kabiraki bwa a na ‘iriia.’ (Ita. 2:​2, 3; Mat. 25:40) Taeka aika ‘tauia ni kamatoaia’  ao ‘iriia’ a katerea katiteuanaakia raoi koraki aika uakoraki aikai.

17. E kangaa Iesu ni kabwarabwaraa te katiteuanaaki ae ti a noria ngkai?

¹⁷ Tao bon ana taetae ni burabeti Etekiera ibukin te katiteuanaaki are e iangoia Iesu ngke e kabwarabwaraa bwa ngaia kaanga ai aron te tia kawakintiibu, ae e na karikiia ana tiibu (ake taani kabiraki) ao “tiibu tabemwaang” (naake a kantaningaa te maeka n te aonnaba) bwa “tii tenanaina.” (Ioa. 10:16; Etek. 34:23; 37:​24, 25) Ai tamaroara ana taeka Iesu aikai ma burabeti rimoa ake a kabwarabwaraa te katiteuanaaki n te onimaki ae kamimi, ae ti a noria ngkai, n aki ongeia bwa tera te kantaninga ibukira n taai aika imwaira! E ngae ngke a a bwenaua Aaro aika kewe nakoni kurubu n Aro aika bati, ma ti karekea ngaira te katiteuanaaki ae kamimi.

18. N aron ae oti n Etekiera 37:​28, e aera ngkai e rangi ni kakawaki bwa a na “aki arona aroia kaain te aonnaba” ana aomata te Atua?

¹⁸ E katereaki ni kabanean ana taeka Etekiera n ana taetae ni burabeti ibukin te katiteuanaaki, kakoauaan ae e na aki kona n uruaki katiteuanaakira. (Wareka Etekiera 37:28.) A katiteuanaaki ana aomata Iehova ibukina bwa e mena ana tabo ae tabu ke te taromauri ae itiaki “i buakoia.” Ao e na teimatoa ana tabo ae tabu i buakoia tii ngkana a teimatoa ni kaitiakiia, ke ni kararoaia ma ana aonnaba Tatan. (1Kor. 6:11; TeKao. 7:14) E katerea Iesu kakawakin te aki arona aroia kaain te aonnaba n ana tataro ae nako mai nanona ibukia taan rimwina, ngke e taku: “Tamau ae ko Tabu, kawakinia . . . bwa a aonga ni katiteuanaaki . . . A aki arona aroia  kaain te aonnaba . . . Ko na katabuia rinanon te koaua.” (Ioa. 17:​11, 16, 17) Nora aron Iesu ni kairekerekea te “katiteuanaaki” ma te “aki arona aroia kaain te aonnaba.”

19. (a) Ti kangaa ni kaota koauan ae bon “taani katotonga aron te Atua” ngaira? (b) Tera te koaua ae kakawaki are e katerea Iesu ibukin te katiteuanaaki n ana kabanea n tairiki imwaini matena?

¹⁹ Tii aei te tai ae koreaki iai ae e taekina te Atua Iesu bwa ‘Tamana ae Tabu.’ E bon itiaki ao e raoiroi Iehova. E tua Iehova nakoia I-Iteraera ngkoa ni kangai: “Kam na itiaki ibukina bwa I itiaki.” (NakIbo. 11:45) Ngkai “taani katotonga aron te Atua” ngaira, ti kan ongeaba n te tua anne n aroarora ni kabane. (IEbe. 5:1; 1Bet. 1:​14, 15) Ngkana a taekinaki aomata bwa a “itiaki” nanona bwa a “kaokoroaki.” Ngaia are e katerea Iesu n ana kabanea n tairiki imwaini matena bwa a na teimatoa taan rimwina ni katiteuanaaki, ngkana a teimatoa ni kararoaia ma ana waaki te aonnaba ao baika karekea te iraraure.

20, 21. (a) Tera ae ti a rangi n onimakina riki iai ana kamanomano Iehova? (b) Tera ae ko motinnanoia?

²⁰ Rianakon te katiteuanaaki irouia Ana Tia Kakoaua Iehova ngkai ni kabutaa n te aonnaba, e kakoauaaki iai bwa e kaekaa Iehova ana bubutii Iesu are kangai: “Kawakinia mairoun teuare buakaka.” (Wareka Ioane 17:​14, 15.) Ti a rangi n onimakina riki ana kamanomano te Atua n noran ae e kabwaka Tatan n urua katiteuanaakia ana aomata te Atua. N ana taetae ni burabeti Etekiera ao e taekinna iai Iehova bwa a a riki kaai aika uaai bwa ai tii teaina i baina. Ngaia are bon Iehova ae katiteuanaia ana aomata i aani baina ni kamanomano n te aro ae kamimi, ae aki kona n roko iai Tatan.

²¹ Tera ngkanne ae ti riai ni motinnanoia? Ti na teimatoa ni kakorakoraira ni boutokaa te katiteuanaaki ae tamaroa ae ti karekea ngkai. Tera te anga ae kakawaki ae ti kona ni karaoa iai anne n tatabemanira nako? Ngkana ti teimatoa n irira te taromauri ae itiaki n ana tembora n taamnei Iehova. E na rinanoaki te bae e irekereke ma te taromauri anne ni mwakoro aika imwina.