1-3. Tera are e bita aia namakin I-Iutaia ake i Baburon? (Nora te taamnei ni moan te mwakoro aei.)

AKEA bwa e a bitaki aia namakin I-Iutaia ake i Baburon! Ai nimaua tabun ngkai ana ririki Etekiera n taetae ni burabetina kamaunaan Ierutarem, ma a bon teimatoa naba I-Iutaia aikai ni kakoauaa ae e na aki riki anne. N aki ongei kanikina ake e kaotiotini, kaikonaki ake e taekin, ao rongorongo ake e tataekini, ma a bon rawa naba taenikai aikai ni kakoauaa ae e na kariaia Iehova kamaunaan Ierutarem. E ngae naba ngke a ataia ae e a otabwaniniaki te kaawa iroun ana taanga ni buaka Baburon, ma a bon teimatoa naba n onimaki bwa a na boni kamaiuaki.

² Ma ai uoua ngkai te ririki imwini moanakin otabwaninian Ierutarem, ao e a roko i Baburon te aomata ae reke birinakona mai Ierutarem ma te rongorongo ae kangai: “E a tia ni kabwakaaki te kaawa!” A uruaki nanoia I-Iutaia n te rongorongo anne. E kangaanga irouia iangoan ae e a maunanako te kaawa ae bati n tangiraki aei, te tembora ae tabu, ao te aba are mamaten nanoia! E a bitaki te baere a a maan ni kantaningaia nakon te bwarannano.​—Etek. 21:7; 33:21.

 ³ Ma n te tai n rawawata aei, ao e a anganaki Etekiera te miitara ae kaunganano ae karekea te kantaninga ae raoiroi. Tera kanoan te miitara anne ibukia taenikai aika rawawata aikai? Tera irekereken te miitara anne ma ana aomata te Atua ngkai, ao ti na kangaa ni kakabwaiaaki iai n tatabemanira nako? Ibukini kaekaan titiraki aikai, ti na nenera te baere e kaotia Iehova nakon Etekiera.

4. Baikara baike e nori Etekiera n te miitara are e anganaki?

⁴ Wareka Etekiera 37:​1-10. N te miitara aei ao e a katukaki Etekiera n te tabo ae aoraoi ae a wenebabaa iai taian ri. E tangiria Iehova bwa e na ota raoi Etekiera n te miitara aei, ngaia are e a tua nakon te burabeti aei bwa e na ‘nakonako rirarikin’ ri akekei. Ngke e nakonako Etekiera n te tabo ae aoraoi aei ao e a nori baika uoua ibukin ri aikai: mwaitiia ao teia. E noria bwa “a rangi ni bati” ao “a a mwautakataka.”

5. Baikara bwaai aika uoua ake e tua Iehova nakon Etekiera, ao tera ae riki ngke e tia ni karaoi baikanne Etekiera?

⁵ Imwina ao e tua bwaai aika uoua Iehova nakon Etekiera, ake e a moa naba iai manga kamaiuaia teutana imwin teutana. E kangai te moan: “Taetae ni burabeti ni kaineti ma ri aikai” n tuangia bwa a “na maiu.” (Etek. 37:​4-6) Ngke e a taetae ni burabeti Etekiera “ao iai te karongoa, ae karongoaan te kekeruaatai, ao a a moanna n tomatoma taian ri,” ao imwina a roko “tenton ma iriko” i aon ri aikai, “ao e a rabunia te kun.” (Etek. 37:​7, 8) E kangai te kauoua: “Taetae ni burabeti nakon te ang,” n tuangnga bwa e na “kare nako” aon rabwata aikai. Ngke e a taetae ni burabeti Etekiera ao “e a rin te ikeike irouia, ao a a maiu ao a a teirake i aoni waeia, ao bon te taanga ae rangi ni bati.”​—Etek. 37:​9, 10.

6. Tera ana taeka Iehova ae e buoka Etekiera n ota n te miitara?

⁶ E kaota nanon te miitara aei Iehova imwina nakon Etekiera ni kangai: “Ri aikai bon tibun Iteraera ni kabane.” Imwin ongoia taenikai aikai taekani maunan Ierutarem, ao irouia titeboo ma a a mate. Ao a a bwaebwaeti: “A a mwau riira, ao e a mauna ara kantaninga. Ti a boni koreakinako raoi.” (Etek. 37:11; Ier. 34:20) Ni kaekaan aia bwaebwaeti anne, e a kaotia Iehova bwa te miitara ae kananokawaki aei ibukin taian ri, bon iai kanoana ae anga te kantaninga ae kakukurei nakoia I-Iteraera.

7. Tera are e kaotia Iehova nakon Etekiera, are e koreaki n Etekiera 37:​12-14, ao tera ae a karauaki iai nanoia Ana aomata ake taenikai?

⁷ Wareka Etekiera 37:​12-14. E karaui nanoia taenikai aikai Iehova rinanon te miitara aei, bwa e na manga kamaiuia, e na kairiia ni kaokiia nako abaia, ao ni kamaekaia iai. Irarikina, e a manga arania naba Iehova bwa “[ana] aomata.” Ai karaunanora taeka akanne nakoia taenikai aika bwara nanoia aikai! E aera ngkai a kona ni kakoauaa bwa e na boni koro bukin te berita ibukini  kaokani bwaai? Ibukina bwa bon Iehova ae beritanna. E taku: “I a tia n taetae ngai ae Iehova ao I boni karaoia.”

8. (a) N te aro raa ae kaanga a a mate iai “tibun Iteraera ni kabane”? (b) E kangaa Etekiera 37:9 ni kaota bukini mateia n te aro ni kaikonaki I-Iteraera? (Nora te kabwarabwara mai nano.)

⁸ E kangaa te natannaomata rimoa ae Iteraera n nora kakororaoan iteran te miitara ni burabeti ae kananokawaki aei? E boni kuri ni bua reitakia I-Iteraera ma Iehova n 740 B.C.E. ngke e a bwaka ao ni kataenikaiaki te tautaeka n uea ni baronga ake tebwina. Tao 130 te ririki imwina ao a a riki bwa taenikai “tibun Iteraera ni kabane,” ngke a a kairakinako naba kaain Iuta. (Etek. 37:11) Ai aron ae kaanga a a mate taenikai aikai n te aro ni kaikonaki, n aron taian ri ake n ana miitara Etekiera. * Uringnga naba bwa e aki tii nori taian ri Etekiera, ma bon ri aika “mwautakataka” ae kaotia bwa kaanga a a kamani wene ni mate i nanon te tai ae maan. Ao e boni koaua bwa ngkana e ikotaki aia ririki I-Iteraera ma I-Iuta ni mate n te aro ni kaikonaki, ao e a riaon 200 te ririki, bwa man 740 nakon 537 B.C.E.​—Ier. 50:33.

9. Baikara baika titeboo ake a riki nakoia te natannaomata ae Iteraera rimoa ao “ana Iteraera te Atua”?

⁹ Taetae ni burabeti ni kaineti ma manga kaokaia I-Iteraera, n aron ake e taekin Etekiera, iai kakoroani bukia ae kakawaki riki. (Mwa. 3:21) N aron te natannaomata rimoa are Iteraera are a “tiringaki” ao ni wene ni mate n te aro ni kaikonaki i nanon te tai ae maan, ao ai aroia naba “ana Iteraera te Atua” ae te ekaretia ni Kristian ae kaainaki irouia taani kabiraki, bwa a tiringaki naba n te aro ni kaikonaki ao kaanga a a mate n aroia n taenikai n te tai ae maan. (IKar. 6:16) E boni maan kataenikaian te ekaretia ae kaainaki irouia taani kabiraki, n te aro are e a kona ni  kabotauaki aia onimaki ma ri aika “mwautakataka.” (Etek. 37:2) N aron are kabwarabwaraaki n te mwakoro are mai mwaina, e moan taenikai te ekaretia ni Kristian ae kaainaki irouia taani kabiraki n te kauoua n tienture C.E., ao e waakinako i nanon tienture aika bati, n aron are e kaotia Iesu n ana kaikonaki ibukin te Tautaeka n Uea ae taekan te uita ao te titania.​—Mat. 13:​24-30.

10. (a) Tera ae riki nakoia ana aomata te Atua, are e a kaman taekinaki n Etekiera 37:​7, 8? (b) Baikara baike a a manga kaoka aia onimaki teutana imwin teutana taenikai ake a mamaaka te Atua?

¹⁰ E a kaman taekinna Iehova bwa a na manga kamaiuaki ana aomata teutana imwin teutana. (Etek. 37:​7, 8) Ngaia are baikara bwaai tabeua ake a a manga kaoka aia onimaki teutana imwin teutana taenikai ake a mamaaka te Atua, bwa e na boni kakororaoaki aia kantaninga are a na manga kaokaki nako Iteraera? Teuana nibwani korakoran aia kantaningaa, bon aia taetae ni burabeti taiani burabeti ake rimoa. N te katoto, e a kaman taekinna Itaia bwa a na kaokaki taian nikira, ake “te kariki ae tabu” nakon te aba. (Ita. 6:13; Iobi 14:​7-9) A boni kateimatoaaki naba aia kantaninga n taetae ni burabeti aika bati ake e korei Etekiera, ibukini manga kaokaia. Ao a bae naba ni kakorakoraaki riki aia kantaninga taenikai aikai are a na bon okira abaia, ni menaia mwaane aika kakaonimaki i Baburon, n aron te burabeti are Taniera, n ikotaki naba ma kamimini bwakan te kaawa ae Baburon n 539 B.C.E.

11, 12. (a) E kangaa n riki te kakamaiu teutana imwin teutana i buakoia “ana Iteraera te Atua”? (Nora naba te bwaoki ae “Te Taromauri ae Itiaki​—E a Kaokaki Teutana Imwin Teutana.”) (b) Tera te titiraki ae ueke man te taeka are n Etekiera 37:10?

¹¹ E kangaa n riki te aeka ni kakamaiu anne teutana imwin teutana i buakoia “ana Iteraera te Atua” ae te ekaretia ni Kristian  ae kaainaki irouia taani kabiraki? I nanon tienture aika bati ae te tai ae e a rangi ni maan are kaanga a a mate iai taani kabiraki ake a taenikai, ao e a ongo te aba “te karongoa, ae karongoaan te kekeruaatai,” ngke a a teirake aomata aika mamaaka te Atua, n tei ibukin te taromauri ae koaua. N te katoto, n te ka-16 n tienture ao e a raira te Baibara William Tyndale nakon te taetae n Ingiriti. A a rangi n un mataniwin te Aro ae te Katorika, ngkai e a kona ni warekaki te Baibara iroun te aomata ae mangori, ao e a tiringaki Tyndale. Ma a teimatoa aomata tabeman aika ninikoria n raira te Baibara nakon taetae riki tabeua, ao e a ootanako teutana imwin teutana ootan te koaua n te aonnaba ae roo.

¹² Imwina riki ngke a a waaki ma te ingaingannano Charles T. Russell ao raona ni beku, ni manga kaoki ana koaua te Baibara, ai aron ae a a roko “tenton ma iriko” i aon taian ri. A buokaki naake a raoiroi nanoia n te Zion’s Watch Tower ao ni booki riki tabeua bwa a na kunea te koaua man te Baibara, ao a kairaki iai bwa a na raonia ana toro te Atua aika kabiraki. Ni moan 1900 tabun ao a a kakorakoraaki riki ana aomata te Atua aika kabiraki, ni bwaai n ibuobuoki aika te “Photo-Drama of Creation” ao te boki ae The Finished Mystery. Teutana te tai imwina ao e a boo ana tai te Atua ni ‘kateirakeia ana aomata i aoni waeia.’  (Etek. 37:10) N ningai ae riki iai anne ao n te aro raa? Ti buokaki ni kaekaa te titiraki anne ni baike a riki i Baburon rimoa.

13. (a) Man 537 B.C.E. a kangaa ni kakororaoaki taeka ake n Etekiera 37:​10, 14? (b) Baikara kiibu aika kaotia ae iai tabeman kaain te tautaeka n uea ni baronga ake tebwina, aika a okira Iteraera?

¹³ Man 537 B.C.E. ao a a nora kakororaoan te miitara anne I-Iutaia ake i Baburon. N te aro raa? E a manga kamaiuia Iehova ao ni ‘kateirakeia i aoni waeia,’ ngke e kaokiia mani kataenikaiaia ao ni kaokiia nako Iteraera. A kitana Baburon mwaane aika I-Iutaia aika 42,360 ao 7,000 tabun aika tiaki I-Iteraera, bwa a na manga katea Ierutarem ma ana tembora ao ni maeka i aon tanon Iteraera. (Etira 1:​1-4; 2:​64, 65; Etek. 37:14) Ao 70 tabun te ririki imwina ao tao 1,750 taenikai ake a a manga ira Etira n okira Ierutarem. (Etira 8:​1-20) Ngaia are e riaon 44,000 botaia I-Iutaia ake a oki rikaaki, ae bon “te taanga ae . .  bati.” (Etek. 37:10) E kaotaki naba n Ana Taeka te Atua, bwa a okira naba Iteraera ao ni buoka manga katean te tembora, kaain te tautaeka n uea mani baronga ake tebwina, ake a kakioakinako aia bakatibu irouia I-Aturia n te kawanua n tienture B.C.E.​—1Rong. 9:3; Etira 6:17; Ier. 33:7; Etek. 36:10.

14. (a) A kangaa taeka ake n Etekiera 37:24 ni buokira n ataa taini kakororaoan te taetae ni burabeti aei n te aro ae kakawaki riki? (b) Tera ae riki n 1919? (Nora naba te bwaoki ae “‘Ri Aika Mwau’ ao ‘Uoman [Taani] Kakoaua’​—Tera Irekerekeia?”)

¹⁴ E kangaa iteran ana taetae ni burabeti Etekiera aei ni kakororaoaki n te aro ae kakawaki riki? N aron are e kaotia Iehova nakon Etekiera n te taetae ni burabeti ae irekereke ma aei, ao e  na kakororaoaki n te aro ae kakawaki riki te taetae ni burabeti ibukini kaokani bwaai, teutana te tai imwin rikin Tawita ae Kakannato Riki ae Iesu Kristo, bwa te tia tautaeka ae te Uea. * (Etek. 37:24) Ao e bon eti anne, bwa n 1919 ao e angania ana aomata Iehova taamneina. N tokina ao a a “maiu” ao ni kainaomataaki mani kataenikaiaia i aani Baburon ae Kakannato. (Ita. 66:8) Imwina ao e a kamaekaia Iehova i ‘abaia,’ ae taekan te bwaretaiti n taamnei. N te aro raa ngkanne are a a riki iai ana aomata Iehova ngkai bwa “te taanga ae . . . bati”?

15, 16. (a) N te aro raa ae a a riki iai ana aomata Iehova ngkai bwa “te taanga ae . . . bati”? (b) E kangaa ana taetae ni burabeti Etekiera aei ni buokira ni kaaitarai kangaanga ni maiura? (Nora te bwaoki ae “Buokara ni Manga Tei i Aoni Waera.”)

¹⁵ E aki maan imwin rinean te toro ae kakaonimaki irouni Kristo n 1919, ao ana toro te Atua a a rinanon naba te baere e a kaman taekinna Tekaria, are te burabeti are oki naba ma taan taenikai, ae kangai: “A na roko . . . botannaomata aika bati ma natannaomata aika korakora n ukoukora Iehova.” E taekinia naaka ukoukora Iehova aikai te burabeti bwa “aomata aika tengaun man aia taetae ni kabane natannaomata.” A taua ni kamatoaa “temanna te I-Iutaia” ae taekan te I-Iteraera n taamnei, aomata aikai ao a kangai: “Ti kan iriingkami, bwa ti ongo ae e mena iroumi te Atua.”​—Tek. 8:​20-23.

¹⁶ A a uaia ngkai te Iteraera n taamnei (taian nikira aika kabiraki) ao “aomata aika tengaun” (tiibu tabemwaang) n riki bwa “te taanga ae rangi ni bati” ae mirion ma mirion mwaitiia. (Etek. 37:10) Ngkai ngaira ana tautia Kristo n te taanga ae kekerake mwaitiia kaaina aei, ti kakairi raoi iroun ara Uea ae Iesu, ao n uaiakini kakabwaia aika mena imwaira.​—TaiAre. 37:29; Etek. 37:24; IBir. 2:25; 1Tet. 4:​16, 17.

17. Tera ae ti na rinanona n te mwakoro ae imwina?

¹⁷ Kaokan te taromauri ae itiaki aei e a karekea te mwioko ae kakawaki nakoia ana aomata te Atua. Tera te mwioko anne? Ni kaekaan te titiraki anne, ti riai n oki rikaaki moa ao n nenera mwiokoan Etekiera mairoun Iehova, imwaini kamaunaan Ierutarem. Ti na nora anne n te mwakoro ae imwina n te boki aei.