1, 2. (a) Tera ae e buoka butinakon te rongorongo ae raoiroi n aaba ake a tautaekanaki iroun Rom, n te moan tienture? (b) Tera te bwai ae kakoauaaki iai bwa e boni boutokaira Iehova n ara tai aikai? (Nora te bwaoki ae “ Te Rongorongo ae Raoiroi n Taetae Aika Raka i Aon 670.”)

NI BENTEKOTA 33 C.E. ao a a mimi iruwa ake a roko i Ierutarem. Bukin tera? Ibukina bwa a kona I-Kariraia n taetae n taetae aika kakaokoro ao a anaaki nanoia taan ongora n te rongorongo are a taekinna. I-Kariraia aikai bon taan rimwin Iesu ao a a tibwa karekea ana bwaintangira te Atua ae te kona n taetae n taetae aika kakaokoro n te aro ni kakai. E oti iai bwa a boutokaaki iroun te Atua. (Wareka Mwakuri 2:1-8, 12, 15-17.) A ongora aomata aika kakaokoro n te rongorongo ae raoiroi are a tataekinna n te bong anne, ao imwina e a butanako n aaba ake a tautaekanaki iroun Rom.—IKoro. 1:23.

² Ni boong aikai ao a aikoa kona ana toro te Atua n taetae n taetae aika kakaokoro n te aro ni kakai. Ma e ngae n anne, a bati riki taetae ake a kabonganai ngkai bwa a raira rongorongon te Tautaeka n Uea nakon taetae aika raka i aon 670 mwaitiia. (Mwa. 2:9-11) A a tia ana aomata te Atua ni katauraoi booki n taetae aika rangi ni bati n te aro are e a butinako rongorongon te Tautaeka n Uea ni kabutaa te aonnaba. * E boni kakoauaaki naba n aei bwa Iehova e kabongana te Uea ae Iesu Kristo ni kairan ara mwakuri n uarongorongo. (Mat. 28:19, 20) Ngkai ti rinanon tabeua bwaai ni mwakuri aika ti kabonganai ni kakororaoa iai te mwakuri i nanon 100 te ririki n nako, ao nora aron te Uea ni kataneiaira teutana imwin teutana bwa ti na tabeakinia aomata ao ni kaungaira bwa ti na riki bwa taan reirei n Ana Taeka te Atua.—2 Tim. 2:2.

3. E aera bwa ti kabonganai bwaai ni mwakuri aika kakaokoro n ara mwakuri n uarongorongo?

³ E katitebooa Iesu “taekan te Tautaeka n Uea” ma te koraa, ao nanon te aomata ma te tano. (Mat. 13:18, 19) N aron te tia ununiki ae e bae ni kabonganai bwaai ni mwakuri aika kakaokoro ibukini kamarauan te tano bwa e aonga ni butimwaea te koraa, a kabonganai naba bwaai ni mwakuri aika kakaokoro ana aomata Iehova bwa a na buokaki iai ni katauraoi nanoia aomata aika mirion ma mirion bwa a aonga ni butimwaea rongorongon te Tautaeka n Uea. Tabeua mai buakoni bwaai ni mwakuri akanne, a manena i nanon tabeua te tai. Ma a teimatoa ni  kamanenaaki ake tabeua riki n aroni booki ao maekatin. A kaokoro ma angiini bwaai n reitaki aika kabonganaaki ibukini kanakoan te rongorongo nakoia aomata aika bati ake a taekinaki n te mwakoro are mai mwaina, bwa bwaai ni mwakuri aika taekinaki ikai, a buokiia taan tataekina te Tautaeka n Uea bwa a na bon roko iroun te aomata ao n taetae ma ngaia.—Mwa. 5:42; 17:2, 3.

4, 5. A kangaa ni kabonganaaki taiani kuramwaboon, ma tera kabwakaia?

⁴ Kabwarabwara aika raweaki. N 1930 tabun nakon 1940 tabun ao taan uarongorongo a kabonganai kabwarabwara man te Baibara aika katangaki n te kuramwaboon. E kee i aan nimaua te miniti maanin te rawerawe teuana ma teuana. N tabetai, e atunaki te rawerawe n ae uarereke n aron “Temanna n Teniman,” “Burikatorio,” ao “Tautaeka n Uea.” Tera aroni kamanenaan rawerawe akanne? E taku Brother Clayton Woodworth, Jr., are bwabetitoaki n 1930 n te United States: “I uouota te aeka n tutikeiti ae uarereke ae kanoana te bwai ni katangitang ae te kuramwaboon, ae iai neiranna are I riai ni kaaki ni nnena i aon te raurau anne bwa e aonga n tangiraoi. I kaania te mataroa, I kauka te tutikeiti, I katokaa raoi neiranna ni nnena, ao I a katanga naba beeron te mataroa. Ngkana e kaukaki, ao I a kangai naba, ‘Iai te rongorongo ae I tangiria bwa ko na ongora.’” Tera te kaeka? E taku Brother Woodworth: “A bati taai ake a kan ongora iai kaain te auti. Ao n tabetai a a manga kaini aia mataroa. Ma n taai tabetai a taku bwa I kaboonakoa te kuramwaboon.”

⁵ N 1940 ao e riaon 90 kabwarabwara aika kakaokoro aika raweaki ao e riaon te mirion rawerawe ake a karaoaki. E taku John E. Barr are bwaiania i Buritan n te tai anne ao e beku imwina bwa kaain te Rabwata n Tautaeka: “I nanon ririki aika 1936 nakon 1945 ao ai bon iriau naba n taai nako te kuramwaboon. Ni  koauana, ni boong akekei titeboo ma kaanga akea uaau ngkana I aki uouotia. E rangi ni kaunganano ongoraeakinani bwanaani Brother Rutherford i matan te mataroa, ai aron ae e a bon tei n taetae. Ma e koaua ae te mwakuri ma te kuramwaboon, e kabwaka n iteran te mwakuri ni minita teuana, bwa e aki kona n ringi nanoia aomata.”

6, 7. (a) Baikara nakoraoin ao kabwakani kabonganaakin taiani beeba ni kaotioti? (b) Tera ae nanonaki n ae ‘e karin taeka i wira’ Iehova?

⁶ Beeba ni kaotioti. Ni moan 1933 ao a kaungaaki taan uarongorongo bwa a na kabonganai beeba ni kaotioti n aia mwakuri ni minita man te auti teuana nakon teuana. Tao nimaua te inti abwakina ao tenua te inti raababana. E mwakoro iai te rongorongo ae kimototo man te Baibara ao kabwarabwaraan te boki ae boto i aon te Baibara are e kona n anganaki kaain te auti. E na anga te beeba te tia uarongorongo nakoni kaain te auti ao ni butiia bwa e na warekia. E taku Lilian Kammerud are beku imwina bwa te mitinare i Puerto Rico ao i Argentina: “I taatangira te mwakuri ma te beeba ni kaotioti.” Bukin tera? E taku neiei: “Ti aki bane n rabakau ni maroro, ngaia are e buokai te beeba aei bwa N na taneiai riki ni maroro ma aomata.”

⁷ E taku Brother David Reusch are bwabetitoaki n 1918: “A buokaki taari ni beeba ni kaotioti bwa tii tabeman aika namakinna bwa a kona n taekina te bwai ae eti.” Ma iai naba kabwakan te bwai ni mwakuri aio. E taku teuaei: “N tabetai ti kaitiboo ma aomata aika taku bwa a bae newera ao ti aki kona n taetae. N etina, a bati i buakora aika a babanga n taetae i mataia aomata. Ma e katauraoira Iehova bwa ti na riki bwa ana minita nakoia aomata. Imwina e nang karin taeka i wira n arona n reireinira kabonganaan te Baibara n taian auti. E kakoroaki nanon aei ngke e a moanaki te Kuura ni Kataneiai Ibukia Taan Uarongorongo n 1940 tabun.”—Wareka Ieremia 1:6-9.

8. Ko na kangaa ni kariaia Kristo bwa e na kataneiako?

⁸ Booki. Ni moa man 1914, a a tia ana aomata Iehova ni katauraoi booki aika kakaokoro aika raka i aon 100 ake a kabwarabwarai reirei man te Baibara. Tabeua mai buakoni booki akanne, a karaoaki tii ibukini kataneiaakia taan uarongorongo bwa a na riki bwa minita aika mwaatai. E taku Anna Larsen are e a tia n uarongorongo i nanon 70 tabun te ririki i Denmark: “E buokira Iehova bwa ti na riki bwa taan uarongorongo aika mwaatai riki rinanon te Kuura ni Kataneiai Ibukia Taan Uarongorongo ao ai booki ake ti karerekei. I uringa te moani boki ae te Theocratic Aid to Kingdom Publishers are otinako n 1945. Imwin anne te ‘Equipped for Every Good Work’ are boreetiaki n 1946. Ao ngkai ai te Benefit From Theocratic Ministry School ae boreetiaki n 2001.” E boni manena te Kuura ni Kataneiai Ibukia Taan Uarongorongo ao booki riki tabeua aika irekereke kioina ngkai e a tia Iehova ni “katauira bwa minita.” (2Kor. 3:5, 6) Ko kaaina te Kuura ni Kataneiai Ibukia Taan Uarongorongo? Ko katoa wiki n uouota te boki ae te Ministry School nakon te botaki ao n irira te mataniwi ibukin te kuura ngkana e rinanona? Ngkana ko karaoa anne, ko a kariaia kataneiaakim irouni Kristo bwa ko na riki bwa te tia reirei ae mwaatai riki.—2Kor. 9:6; 2Tim. 2:15.

9, 10. Tera manenani booki ibukin unikan ao tebokani koraan te koaua?

 ⁹ E a tia naba Iehova ni buokira n arona ni katauraoi booki rinanon ana botaki, ibukini buokaia taan uarongorongo ni kabwarabwarai booto n reirei man te Baibara. E rangi ni manena te boki ae The Truth That Leads to Eternal. E moani boreetiaki n 1968 ao e waekoa n noraki uaana. E koreaki ae kangai n te Mwakuri ni Minita ae bwain Nobembwa 1968: “E rangi ni korakora tangiran te boki ae te Truth, n te aro are e a manga reke te mwakuri n te bong n ana tabo ni boreeti te Totaieti i Brooklyn n Tebetembwa.” E reitia te kaongora anne ni kangai: “I nanon Aokati ao e a korakora tangiran te boki ae te Truth. E riao riki nakon are e a tia ni katauraoaki, n te mwaiti ae raka i aon teuana ao te iterana te mirion!” N 1982 ao a boreetiaki katoton te boki anne n te mwaiti ae raka i aon 100 te mirion, n taetae aika 116. I nanon 14 te ririki man 1968 nakon 1982, e a tia te boki ae te Truth ni buoka karakaani mwaitiia taan uarongorongoa te Tautaeka n Uea nakon te mwaiti ae raka i aon teuana te mirion. *

¹⁰ N 2005 ao e a kaotinakoaki Tera Ana Reirei ni Koaua te Baibara?, ae te bwai n ibuobuoki riki teuana man te Baibara ae rianako. Bon 200 tabun te mirion katotona ake a boreetiaki n taetae aika 256 mwaitiia! Tera mwina? I nanon tii itiua te ririki man 2005 nakon 2012 ao a a riki aomata aika tao 1.2 te mirion bwa taan tataekina te rongorongo ae raoiroi. N te tai naba anne, e a birirake mwaitiia aomata aika reirei n te Baibara ma ngaira man 6 tabun te mirion nakon te mwaiti ae raka i aon 8.7 te mirion. Akea te nanououa bwa e kakabwaiaa ara kakorakora Iehova n unikan ao n tebokani koraan te koaua ibukin te Tautaeka n Uea.—Wareka 1 I-Korinto 3:6, 7.

11, 12. Ni kaineti ma kiibu aika kaotaki, a karaoaki ara maekatin ibukia antai?

¹¹ Maekatin. N te moantai ao e katauraoaki Te Taua-n-Tantani tii ibukia kaain “te nanai ae uarereke” ake a “weteaki mai karawa.” (Ruka 12:32; Ebera 3:1) N Okitobwa 1 n 1919 ao e kaotinakoa riki teuana te maekatin ana botaki Iehova ae karaoaki ibukin anaakin nanoia aomata nako. E a rangi n ataaki te maekatin anne irouia Taan Reirei n te Baibara ao aomata nako, n te aro are e a bati riki tibwatibwaakina nakon Te Taua-n-Tantani i nanon ririki aika bati. Aran te maekatin anne rimoa bon The Golden Age. N 1937 ao e a bitaki arana nakon te Consolation. Ao n 1946, e a ataaki n arana ae te Awake!

¹² I nanon tatabebwi te ririki ao e a bitaki tein Te Taua-n-Tantani ao te Awake! ma e tiku n arona te kantaninga iai ae tataekinan ana Tautaeka n Uea te Atua ao karikirakean onimakinan te Baibara. Ni boong aikai, e a katauraoaki Te Taua-n-Tantani ibukin te reirei ao iai naba ibukia aomata nako. Te kaongora ibukin te reirei bon ibukia “tabonibai” ae taekaia te “nanai ae uarereke” ao “tiibu tabemwaang.” * (Mat. 24:45; Ioa. 10:16) Te maekatin ibukia aomata nako e katauraoaki ibukia te koraki ake a tuai n ataa te koaua ma a karinea te Baibara ao te Atua. (Mwa. 13:16) Ao te Awake! e kaineti riki nakoia ake a aki rangi n ataa te Baibara ao te Atua ae koaua ae Iehova.—Mwa. 17:22, 23.

13. Tera aron rianakon ara maekatin ae ko nori? (Maroroakina te taibora ae “ Mwaitini Booki Aika Boreetiaki n te Aonnaba.”)

 ¹³ Ni moan 2014 ao e a boreetiaki ni katoa namwakaina katoton te Awake! n te mwaiti ae raka i aon 44 te mirion, ao Te Taua-n-Tantani n te mwaiti ae 46 tabun te mirion. E rairaki te Awake! nakon taetae aika 100 tabun, ao Te Taua-n-Tantani n taetae aika raka i aon 200, ike a a riki iai bwa taiani kabanea ni mwaiti ni maekatin aika rairaki ao n tibwaaki n te aonnaba! Ti aki riai ni kubanako n aron rianakoia. A kakanoa maekatin aikai n rongorongo ake e taku Iesu bwa a riai n taekinaki n te aonnaba ni kabutaa.—Mat. 24:14.

14. Tera ae ti ingainga ni kani boutokaia, ao bukin tera?

¹⁴ Te Baibara. N 1896 ao Brother Russell ma raona ni beku a bita aran te botaki ae a kabongana ni boretii iai booki, bwa e aonga n nim iai te taeka ae te Baibara, ao e a kinaaki ngkai n arana ae te Watch Tower Bible and Tract Society. E tonu raoi te bitaki anne ibukina bwa te Baibara bon te bwai ni mwakuri ae te kabanea ni kakawaki ibukini kabutan te rongorongo ae raoiroi ibukin te Tautaeka n Uea. (Ruka 24:27) A karaoa ae boraoi ma aran ara botaki aei ae kinaaki i aan te tua ana toro te Atua, n aroia n ingainga ni boutokaa tibwaan ao warekan te Baibara. N te katoto, n 1926 ao ti boreetia The Emphatic Diaglott n oin ara mitiin ni boreeti, ae rairan te Koroboki ni Kristian ae Tabu n te Taetae ni Kuriiti ae katauraoaki irouni Benjamin Wilson. Ni moan 1942, ti boreetia ao n tibwatibwai katoton te King James Version n te mwaiti ae 700,000 tabun. Tii uoua te ririki imwina, ao ti a moana boreetian te American Standard Version, ae oti iai aran Iehova 6,823 te tai. N 1950 ao e raka i aon 250,000 katotona aika ti tibwatibwai.

15, 16. (a) Tera ae ko kakaitau iai ibukin Te Baibara—Te Rairai ae te Aonnaba ae Boou? (Maroroakina te bwaoki ae “ Kawaekoaan Rairan te Baibara.”) (b) Ko na kangaa ni kariaia Iehova bwa e na rota nanom?

¹⁵ E kaotinakoaki Te Baibara ae Tabu—Te Rairai ae te Aonnaba ae Boou—Mataio Nakon Te Kaotioti n 1950. E kaotinakoaki Te Baibara ae Tabu—te Rairai ae te Aonnaba ae Boou ae tabwanin raoi n 1961. E kamoamoaaki Iehova n te rairai aei ike e a kaokaki iai arana nakoni nnena ake e moani kaoti iai n te Baibara n te taetae n Ebera. E oti naba aran te Atua 237 te tai n te Koroboki ni Kristian ae Tabu n te Taetae ni Kuriiti. E rinanoaki Te Baibara ae Tabu—Te Rairai ae te Aonnaba ae Boou tabeua te tai bwa e aonga n eti raoi ao ni kai ota warekana. E a tibwa manga rinanoaki riki n 2013. E raka i aon 201 te mirion n 2013 katoton Te Baibara ae Tabu—te Rairai ae te Aonnaba ae Boou n tia ni boreetiaki n ae tabwanin ke n te iterana, n taetae aika 121 mwaitiia.

¹⁶ Tera aia taeka tabeman imwini warekan Te Baibara ae Tabu—Te Rairai ae te Aonnaba ae Boou n oin aia taetae? E taku te mwaane temanna ae kaain Nepal: “A bati ake e kangaanga irouia bwa a na ota n te Baibara n Nepal are ti kakamanena ngkoa, kioina ngkai e kabonganaaki iai te taetae n rimoa. Ma ngkai ti a rangi n ota riki ni kanoan te Baibara bwa e a kabonganaaki iai te taetae ae kakamanenaaki irouia aomata ngkai.” E tang te aine temanna ae kaain Central African Republic ngke e moana warekan te Baibara n te rairai n Sango, ao e taku: “Aio ai bon au taetae.” N aron te aine aei, ti kona naba ngaira n tatabemanira nako, ni  kariaia Iehova bwa e na rooti nanora mani warekan ana Taeka ni katoabong.—TaiAre. 1:2; Mat. 22:36, 37.

17. Ko na kangaa ni kaotia bwa ko kakaitau ni bwaai ni mwakuri ao n te kataneiai ae ko karekea, ao tera mwina ae e na reke ngkana ko karaoa anne?

¹⁷ Ko kakaitau ni bwaai ni mwakuri ao n te kataneiai ae tabe n rikirake, ake e anganira te Uea ae Iesu Kristo? Ko kamwawaa am tai ni wareki booki aika katauraoaki man ana botaki te Atua ao ni kabonganai ni buokiia iai tabemwaang? Ngkana anne ae ko karaoia, ao e na anaaki nanom n ana taeka te tari te aine ae Opal Betler, are bwabetitoaki n Okitobwa 4 n 1914. E taku neiei: “Ni waakinakon taian ririki ao ngai ma buu [ae Edward] ti kakabongana te kuramwaboon ao beeba ni kaotioti. Ti uarongorongo man te auti teuana nakon teuana, ma booki aika uarereke, ao boroutia, ao maekatin. Ti irii babaire ibukin tibwaakin te rongorongo ao taiani mwaati ake a karaoaki. Ti ira naba tibwaakini beeba aika katanoatai rongorongo aika kakawaki. Imwina riki ao ti a manga kataneiaaki bwa ti na okiokiriia aomata ake a kan ongora [ae e a aranaki ngkai bwa manga okiraia aomata], ao ni kairi reirei n te Baibara ni mwenga ma akana kan ongora. E rangi n tabetabe ao ni kakukurei maiura.” E berita Iesu bwa a na tabetabe ana aomata n ununiki, n rikoi uaa, ao ni kaai ni kimwareirei. Mirion ma mirion aika titeboo ma Opal ake a kaotia bwa e koaua te berita anne.—Wareka Ioane 4:35, 36.

18. Tera kabwaiara ae e a reke iroura ngkai?

¹⁸ A bati ake a tuai n riki bwa ana toro te Uea aika a iangoiia ana aomata te Atua bwa a “uarereke aia reirei ao a aki kakannato.” (Mwa. 4:13) Ma iangoia moa! E karaoiia ana aomata te Uea bwa te koraki ae moan te korakora aia mwakuri ni boreeti. Booki tabeua ake a karaoi, a a rairaki ao n tibwaaki n taian taetae ao n te mwaiti ae te kabanea ni bubura ae tuai man nonoraki ma ngkoa! Ma ae kakawaki riki, e a tia ni kataneiaira ao ni kairira bwa ti na kabonganai bwaai ni mwakuri aikai ibukini kabutan te rongorongo ae raoiroi nakoia natannaomata nako. Ai kabwaiara ngaira ngkai ti a uaia ni beku ma Kristo n uniki koraan te koaua ao n ukeriia taan rimwina!