1. Tera te kaungaunga are e anga Iehova ngke e riki te karitei i Eten?

NI MOA man te tai are a bure ao n aki kororaoi iai aomata, e kaotia Iehova bwa te Atua ngaia ae anganga te kaungaunga. Imwin raoi te karitei are i Eten, e taekina te taetae ni burabeti teuana are a na kaungaaki iai kanoan Atam ake imwina. A aki bane ni bua bwaai ibukia. Ngke a a ota raoi aomata n te berita n te taetae ni burabeti are ni Karikani Bwaai 3:15, e a reke iai aia kantaninga bwa n tokina e na boni kamaunaaki “te naeta nikawai” ae Tatan te Riaboro, ao ana mwakuri aika bubuaka ni kabane.—TeKao. 12:9; 1Ioa. 3:8.

2. E kangaa Iehova ni kaungaa Noa?

² E maeka ana toro Iehova ae Noa n te aonnaba ae buakaka ao tii ana utu aika taromauria Iehova. E otabwaniniaki Noa n te iowawa ao te wene ni bure, ao e kona ni bwara nanona. (KBwaai 6:4, 5, 11; Iuta 6) Ma e anganna Iehova te rongorongo  ae karekea ninikoriana ae e kainnanoia, bwa e aonga ni botumwaaka n ‘nakonako ma te Atua.’ (KBwaai 6:9) E tuanga Noa Iehova bwa e nang kamauna te waaki ae buakaka n te aonnaba ao e tuangnga te bae e riai ni karaoia bwa e aonga ni kamaiuaki ma ana utu. (KBwaai 6:13-18) E noraki bwa Iehova bon te Atua ae anganga te kaungaunga nakon Noa.

3. Tera te kaungaunga are e anganaki Iotua? (Nora te taamnei ni moan te kaongora aei.)

³ Imwina riki, e anganaki Iotua mwiokoana ae kangaanga ae kairaia ana aomata te Atua nakon te Aba ni Berita. E irekereke iai buakanakia aia taanga ni buaka aika korakora natannaomata ake n te aono anne. E bon riai maakun Iotua. E ataa aei Iehova ao e tua nakoni Mote bwa e na karaua nanon Iotua. E taku te Atua: “Mwiokoa Iotua bwa te tia kairiri ao kaungaa ma ni kakorakoraa, ibukina bwa boni ngaia ae e na mwananga rimoaia aomata aikai, ao boni ngaia ae e na kairiia bwa a na abana te aba ane ko na noria.” (TuaKau. 3:28) Imwaini karaoan anne iroun Iotua, e kaungaa Iehova ni kangai: “Tiaki I a tia n tua nakoim? Ko na ninikoria ao kakorakorako. Tai maakunrang ke ni maaku, bwa e memena iroum Iehova ae Atuam n taabo ake ko nako iai.” (Iot. 1:1, 9) Ai karaunanora te kaungaunga aei!

4, 5. (a) Tera te kaungaunga are e anga Iehova nakoia ana aomata ake rimoa? (b) E kangaa Iehova ni kaungaa Natina?

⁴ E aki tii anga te kaungaunga Iehova nakoia aomata n tatabemania nako, ma e anga naba nakoia ana aomata aika ikotaki. E ataia Iehova bwa a kainnanoa te kaungaunga I-Iutaia ake taenikai i Baburon, ao e angania te taetae ni burabeti ae kaungaunga aei: ‘Tai maaku bwa I memena iroumi. Tai raraoma bwa bon Atuami ngai. N na kakorakoraingkami, eng, N na buokingkami. N na boni boutokaingkami raoi ni baiu ae te atai ae raoiroi.’ (Ita. 41:10) A kaungaaki n aron aei Kristian ake rimoa ao ai uana naba ma ana aomata te Atua ni boong aikai.—Wareka 2 I-Korinto 1:3, 4.

⁵ E karekea naba Iesu kaungaakina mairoun Tamana. Ngke e bwabetitoaki, e ongo te bwanaa mai karawa ae kangai: “Bon Natiu ae I tangiria teuaei, ae I kakatonga irouna.” (Mat. 3:17) Ko kona n iangoa korakoran ungan nanon Iesu n taeka aikai n ana tai ni mwakuri ni minita i aon te aba?

6. Ti na kangaa ni kaungaaki n te kabotau ae taekan taian tarena?

⁶ E kakairi Iesu n ana katoto Tamana. A kaungaaki aomata bwa a na kakaonimaki n ana kabotau Iesu ae taekan taian tarena, are n ana taetae ni burabeti ibukin tokin te waaki ae ngkai. E kamoamoaia te toka ana toro aika kakaonimaki n tatabemania nako n ana taeka aikai: “E tamaroa am mwakuri, te toro ngkoe ae ko raoiroi ma ni kakaonimaki! Ko kakaonimaki ni kaineti ma au bwai tabeua, mangaia ae N na mwiokoiko i aoni baika bati riki. Ko na uaia ni kimwareirei ma am toka.” (Mat. 25:21, 23) Ai kaungaakira n taeka aikai taan rimwina bwa a na teimatoa ni kakaonimaki ni beku ibukin Iehova!

7. Tera te kaungaunga are e anga Iesu nakoia ana abotoro ao moarara riki Betero?

⁷ A okioki ni kauntaeka ana abotoro Iesu bwa antai ae kakannato riki i buakoia, ma e taotaona nanona Iesu ni kaungaia bwa a na nanorinano ao n riki bwa tooro, ma tiaki mataniwi. (Ruka 22:24-26) N tabetai, e karaoi kairua Betero ao e kauna Iesu. (Mat. 16:21-23; 26:31-35, 75) E aki ribaa Betero Iesu, ma e kaungaa ao e tua naba nakoina bwa e na kaungaia tarina.—Ioa. 21:16.

8. E kangaa Etekia ni kaungaia mataniwi n te taanga ni buaka ao tibun Iuta?

⁸ Imwain rokon Natin Iehova i aon te aba ao ni katea te katoto ae kororaoi ibukin te kaungaunga, a ataia ana toro Iehova aika kakaonimaki bwa a riai ni kaungaia tabemwaang. Ngke a nang buakanaki kaain Iuta irouia I-Aturia, e botiia mataniwi n te taanga ni buaka ao tibun Iuta Etekia bwa e na kaungaia. “Ao a a kakorakoraaki aomata n ana taeka.”—Wareka 2 Rongorongo 32:6-8.

9. Tera reireiara ni kaineti ma kaungaaia tabemwaang n te boki ae Iobi?

⁹ E ngae ngke e kainnanoa kabebeteana Iobi, ma e bon angania naba ‘taani karaunano aika karawawataa te aba’ te reirei teuana ibukini kaungaaia tabemwaang. E tuangia bwa ngke arona bwa ngaia ae e na kaungaunga, e ‘na kakorakoraia n taeka aika nako mai wina, ao ni kabebeteia n ana karaunano riana.’ (Iobi 16:1-5) N tokina, e a anganaki Iobi te kaungaunga iroun Eriu ao Iehova.—Iobi 33:24, 25; 36:1, 11; 42:7, 10.

10, 11. (a) E aera bwa e kainnanoa kaungaana natin Iebeta te aine? (b) Antai aika riai ni kaungaaki ni boong aikai?

¹⁰ Te katoto riki teuana n taai ake rimoa ibukin te aomata ae kainnanoa kaungaana bon natin Iebeta te aine. Imwain nakon te tia Moti ae Iebeta ni buakania tibun Ammon, e taetae ni bau bwa ngkana e anganna Iehova te tokanikai, ao te aomata ae moan otinako ni butimwaeia imwin te buaka, e na kabanea maiuna ni beku iroun Iehova n te umwanrianna ae tabu. Bon natina te aine ae ana rikitemanna are butimwaeia ngke e a oki n tokanikai. E bon uruaki nanon Iebeta. Ma e kakoroa bukin ana taeka ni bau ao e kanakoa natina aei nako Tiro bwa e na beku iai ni kabane maiuna.—MotiTae. 11:30-35.

¹¹ E boni kangaanga aei iroun Iebeta ao e bae ni kangaanga riki iroun natina, ma e kukurei n ongeaba n ana babaire tamana. (MotiTae. 11:36, 37) Nanon aei bwa e nang aki iein neiei ao ni karikiia natina, ao ni kateimatoa aran aia utu ma tibwangaia. E kainnanoa te kabebeteaki ao te kaungaunga. E kangai te rongorongo n te Baibara: “E a riki aei bwa te katei i Iteraera, ae n te ririki teuana ma teuana ao a nanako ateiaine aika tibun Iteraera ni kamoamoaa natin Iebeta are te I-Kireata, abong i nanon teuana te ririki.” (MotiTae. 11:39, 40) Tiaki bwa a riai naba ni kamoamoaaki Kristian aika tuai n iein ake a kamanena aroia aei ni kabatiaa riki iai tabeakinani “baika irekereke ma te beku iroun te Uea”?—1Kor. 7:32-35.

12, 13. E kangaa Betero ni ‘kakorakoraia tarina’?

¹² N te tairiki are imwaini maten Iesu ao e taku nakon te abotoro Betero: “Timon, Timon, noria! E tua Tatan bwa kam na bane n raumeaaki n ai aron te uita. Ma I a tia ni kakorakoraai n tataro ni bubutii ibukim bwa e na aki bua am onimaki, ao ngkana ko a manga rairaki, ao ko na kakorakoraia tarim.”—Ruka 22:31, 32.

¹³ Betero bon temanna bouan te ekaretia ni Kristian rimoa. (IKar. 2:9) A kaungaaki taari n ana katoto ibukin ninikoriana n taini Bentekota ao imwina naba. Ngke e a uakaan tokin ana mwakuri ae abwabwaki, e korea ana reta nakoia raona ni Kristian ae kangai: “I korei taeka aika tabeua aikai nakoimi . . . bwa N na kaungaingkami ao ni kaotiotia ma te nano ni koaua bwa bon aei te akoi ae rianako ni koaua mairoun te Atua. Kam na  teimatoa iai.” (1Bet. 5:12) A teimatoa n riki bwa nibwan te kaungaunga ana reta Betero ake a kairaki koreaia n te taamnei, nakoia Kristian i nanon ririki aika bati ni karokoa te bong aei. Ai korakorara kainnanoan te kaungaunga aei ngkai ti kariariaa kakoroani bukin ana berita Iehova!—2Bet. 3:13.

14, 15. A kangaa n riki bwa nibwan te kaungaunga nakoia Kristian i nanoni bubua ma bubua te ririki, ana koroboki te abotoro Ioane ake a kairaki koreaia n te taamnei?

¹⁴ Te abotoro Ioane bon temanna naba bouan te ekaretia ni Kristian rimoa. E riki ana Euangkerio ae kakaongora ae taekan ana mwakuri ni minita Iesu bwa nibwan te kaungaunga nakoia Kristian i nanoni bubua ma bubua te ririki ni karokoa boong aikai. Tii te Euangkerio aei ae ti kona ni wareka iai ana taeka Iesu ae te tangira boni kanikinaeaia taan rimwina ni koaua.—Wareka Ioane 13:34, 35.

¹⁵ Iai naba koaua aika kakawaki n ana reta Ioane ake tenua. Ngkana ti taonakinako ni karawawatan te bure, tiaki bwa ti kabebeteaki ngkana ti wareka ae “e kaitiakira raraan . . . Iesu man te bure ni kabane”? (1Ioa. 1:7) Ao ngkana e teimatoa nanora ni kabuakakaira, tiaki bwa ti kimwareirei ngkana ti wareka ae “e rianako riki aron te Atua nakon nanora”? (1Ioa. 3:20) Bon tii Ioane ae korea aei: “Te Atua bon te tangira.” (1Ioa. 4:8, 16) N ana kauoua ao n ana katenua n reta, e kamoamoaia Kristian ake a teimatoa “n nakonako i nanon te koaua.”—2Ioa. 4; 3Ioa 3, 4.

16, 17. Tera te kaungaunga are e anga te abotoro Bauro nakoia Kristian ake rimoa?

¹⁶ N te moan tienture, bon te banna ni katoto ae tamaroa te abotoro Bauro n arona ni kakaungaia taari. E taraa n ae n aia tai Kristian ake rimoa, angia abotoro a tiku i Ierutarem, are ana tabo te rabwata  n tautaeka. (Mwa. 8:14; 15:2) A uarongorongoa taekan te Kristo Kristian ake i Iutaia nakoia aomata ake a a kamani kakoauaa ae tii temanna te Atua bwa a kakairi n ana koaua te Aro n Iutaia. Ma e kanakoaki te abotoro Bauro rinanon te taamnei ae raoiroi bwa e na uarongorongo nakoia aomata aika tiaki I-Iutaia bwa kaaini Kuriiti ao kaain Rom, ake a taromaurii atua aika bati.—IKar. 2:7-9; 1Tim. 2:7.

¹⁷ E mwananga Bauro nakon te tabo ae raroanako ae e a ataaki ngkai bwa Turkey, n ikotaki naba ma Kuriiti ao Itare, ni katei iai ekaretia ni Kristian i buakoia aomata aika tiaki I-Iutaia. A “karawawataaki irouia kaain [abaia]” aomata aika tibwa riki bwa Kristian aikai, ao a kainnanoa te kaungaunga. (1Tet. 2:14) Tao n 50 C.E., e kororeta Bauro nakon te ekaretia ae boou i Tetaronike ni kangai: “Ti aki toki ni kaitaua te Atua ngkana ti mwanewei taekami ni kabane n ara tataro, bwa ti aki toki n uringa ami mwakuri ae nako man ami onimaki ao ami bekutata ae kairaki n te tangira, ao nanomwaakami.” (1Tet. 1:2, 3) E kaungaia naba bwa a na kakorakoraia i marenaia ni kangai: “Teimatoa ni kaungaingkami i marenami ao ni kateimatoaingkami.”—1Tet. 5:11.

18. E kangaa te rabwata n tautaeka n te moan tienture ni kaungaa Biribo?

¹⁸ E noraki te rabwata n tautaeka n te moan tienture bwa bon nibwan te kaungaunga nakoia taani kairiri ao Kristian ni kabane. Ngke e uarongorongoa taekan te Kristo nakoia I-Tamaria Biribo ae te tia tataekina te rongorongo ae raoiroi, e boutokaaki raoi irouia kaain te rabwata n tautaeka. A kanakoia uoman mai buakoia aika Betero ma Ioane bwa a na tataro ibukia taari aika boou bwa e aonga n reke irouia te taamnei ae raoiroi. (Mwa. 8:5, 14-17) E rangi ni kaungaaki Biribo ao naake a rairaki irouna n ana boutoka te rabwata n tautaeka aei!

19. Tera aron rotakia ekaretia ni Kristian ake rimoa n ana reta te rabwata n tautaeka?

¹⁹ Imwina riki, e a riai te rabwata n tautaeka ni baireia bwa a riai ni korotobibiaki Kristian aika tiaki I-Iutaia ke a aki, n aron ae taekinaki n te Tua Rinanoni Mote. (Mwa. 15:1, 2) I aan ana kairiri te taamnei ae raoiroi ao imwin te ukeuke n te Koroboki ae Tabu, a iangoia taari aika onimakinaki aikai bwa e a aikoa kainnanoaki aei ao a kororeta ni kabwarabwaraa bukina nakoia ekaretia nako. Bon taan tei man te rabwata n tautaeka aika kanakoaki bwa a na nikiri reeta aikai. Tera mwina? “Imwini warekana ao a kimwareirei n te kaungaunga mai iai.”—Mwa. 15:27-32.

20. (a) Tera ana kaungaunga te Rabwata n Tautaeka ni boong aikai nakon te botaki n itaritari ni katobibia te aonnaba? (b) Tera te titiraki ae e na kaekaaki n te kaongora ae imwina?

²⁰ Ni boong aikai, e anga te kaungaunga te Rabwata n Tautaeka ibukia Ana Tia Kakoaua Iehova nakoia kaain te utu ni Betaera, naake a kabwanina aia tai n te beku ae okoro n te mwakuri ni minita, ao ai te botaki n itaritari ni katobibia te aonnaba ibukia Kristian ni koaua. Ao titeboo aroia nakanne ma taari ake n te moan tienture ake a kimwareirei n te kaungaunga! Irarikin anne, n 2015 e boreetiaki te boroutia ae Okira Iehova iroun te Rabwata n Tautaeka ao e noraki bwa bon nibwan te kaungaunga nakoia aomata aika bati ni katobibia te aonnaba. Ma e koaua bwa tii taani kairiri aika riai ni kakairi iroun Iehova n anga te kaungaunga? E na kaekaaki te titiraki aei n te kaongora ae imwina.