1. Tera aroni kabwarabwaraan te reirei ni kaetieti n angiin te tai n te Baibara?

NGKANA ko ongo te taeka ae “reirei ni kaetieti,” tera ae rio n am iango? Ko bae ni waekoa n iangoa te katuuaaeaki ma e bati riki ae irekereke iai. N angiin te tai, e taekinaki n te Baibara te reirei ni kaetieti bwa te bwai ae raoiroi ao n tabetai e mwaneweaki ma te atatai, te wanawana, te tangira, ao te maiu. (TaeRab. 1:2-7; 4:11-13) E riki anne ibukina bwa ana reirei ni kaetieti te Atua boni kaotan tangirara irouna ao nanona ni kan anganira te maiu n aki toki. (Ebera 12:6) E kona n irekereke ana reirei ni kaetieti ma te katuuaa, ma tiaki n te aro ae iowawa ke ae riao. Ni koauana, nanon te taeka ae “reirei ni kaetieti” ae rangi ni kakawaki, e irekereke ma te reirei, n aron are e anganga te karo nakon natina ae rangi n tangiria.

2, 3. A na kangaa ni kaai ni karaoaki te angareirei ao te katuuaa n te reirei ni kaetieti? (Nora te taamnei ni moan te kaongora aei.)

² Iangoa te katoto aei: E takaakaro te teei ae Johnny ma ana booro n te auti. E taku tinana: “Johnny, ko ataia ae ko aki riai n takaakaro ma am booro n te auti! E kona n uruaki te bwai teuana iai.” Ma e aki mutiakina ana taeka tinana, ao e teimatoa n takaakaro ma ana booro ni karokoa ae e a bwakaraki te kaatibu n uee ao e uruaki. E na tera aron ana reirei ni kaetieti tinana? E kona n irekereke ma  te angareirei ao te katuuaa. Ngkana e reireina Johnny, e kona ni kauringnga bwa e aera ngkai e kairua te bwai are e karaoia. E tangiria neiei bwa e na ataia natina ae e wanawana ngkana e ongeaba irouia ana karo ao e kabwarabwaraa naba bwa a kakawaki aia tua ao a aki riao. Imwina, e kamatoaa ana taeka neiei ni katuuaaea natina n te aro ae riai. N te katoto, e kona n taua ana booro Johnny i nanon tabeua te tai. Ni karaoan anne, e a kaotaki iai nakoina bwa iai mwin te aki ongeaba.

³ Ti riki bwa kaain naba ana auti te Atua ngkai Kristian ngaira. (1Tim. 3:15) Ngaia are ti riai ni karinea riain Iehova ni katei ana kaetieti ao n anga te reirei ni kaetieti ma te tangira ngkana ti urui. Irarikin anne, ngkana ti aitara ma mwin ara mwakuri aika bubuaka, ti a kauringaki n ana reirei ni kaetieti Tamara are i karawa bwa e rangi ni kakawaki te ongeaba irouna. (IKar. 6:7) E rangi n tabeakinira te Atua ao e aki tangiria bwa ti na rawawata.—1Bet. 5:6, 7.

4. (a) Tera te reirei ni kataneiai ae kakabwaiaa Iehova? (b) Tera ae ti na rinanona n te kaongora aei?

⁴ Ngkana ti anga te reirei ni kaetieti man te Baibara ti a kona iai ni buoka natira ke temanna ae ti reirei ma ngaia, bwa e na roko n tiana ae e na riki bwa te tia rimwini Kristo. Ngkai Ana Taeka te Atua bon ara bwai ni mwakuri ae kakawaki ibukin te reirei ni kataneiai, ti a kona iai n anga “te reirei ni kaetieti ae boraoi ma ana kaetieti te Atua.” Ngaia are e a kona ni buokaki natira ke ane e reirei n te Baibara bwa e na ota raoi ao ni ‘kakairi ni bwaai ni kabane ake e tua Iesu nakoira.’ (2Tim. 3:16; Mat. 28:19, 20) E kakabwaiaa te reirei ni kataneiai aei Iehova ae a kataubobongaaki iai naake a reirei n te Baibara bwa a na karekeia riki taan rimwini Kristo. (Wareka Tito 2:11-14.) Ti na rinanoi ngkai kaekaan titiraki aika kakawaki aika tenua: (1) E kangaa ni kaotaki tangirara iroun te Atua n ana reirei ni kaetieti? (2) Tera reireiara mairouia naake e angania te reirei ni kaetieti te Atua n taai ake rimoa? (3) Ti na kangaa ni kakairi iroun Iehova ma Natina ngkana ti anga te reirei ni kaetieti?

5. N aaro raa ake e kaotaki iai tangirara iroun Iehova n ana reirei ni kaetieti?

⁵ E kairaki Iehova n ana tangira bwa e na kaetiira, n reireinira, ao ni kataneiaira bwa ti aonga n teimatoa n tangiraki irouna ao n toua te kawai nakon te maiu. (1Ioa. 4:16) E aki kamangoriira ke n un nakoira, n te aro are ti na iangoia bwa ai akea manenara. (TaeRab. 12:18) Ma e kaatuua ana iango Iehova i aon aroarora aika raraoi ao e kariaia inaomatara n rinea ae ti na karaoia. Anne naba ae ko iangoia ibukin ana reirei ni kaetieti te Atua rinanon ana Taeka, booki aika aanaki n te Baibara, kaaro aika Kristian, ke unimwaane n te ekaretia? Ni koauana, ngkana a kataia ni kaetiira unimwaane ma te nimamannei ao te tangira imwain ae ti ataia bwa ti a toua “te mwaneka ae kairua,” a boni kaotiota ana tangira Iehova ibukira.—IKar. 6:1.

6. E kangaa ni kaotaki ana tangira te Atua ngkana e irekereke te reirei ni kaetieti ma te katuuaa?

⁶ N tabetai, ngkana e anga te aba te reirei ni kaetieti, e bati riki ae riai ni karaoaki iai irarikin te anga te reirei ni kairiri ke kaetakin temanna n te taeka. Ngkana a irekereke iai buure aika kakaiaki riki, e kona te aomata ni kabuai mwiokoana n te ekaretia. E ngae ngkana e riki anne, ma e boni kaotaki naba tangirara iroun te Atua n te reirei ni kaetieti anne. N te katoto, ni buani mwioko e a buokaki iai te aomata anne n ataa kakawakini kaatuuan riki ana iango n te ukeuke n reirei i bon irouna n te Baibara, kananoan ana iango iai, ao ana tataro. Ngaia are, e a kona ni kakorakoraaki iai ana onimaki. (TaiAre. 19:7) Ni waakinakon te tai, a kona ni manga kaokaki mwiokoana. Ngkana e kabaneaki temanna man te ekaretia, e kaotaki naba iai ana tangira Iehova bwa e kamanoaki te ekaretia mani  mwakuri aika bubuaka. (1Kor. 5:6, 7, 11) Ao ibukina bwa e anga te reirei ni kaetieti te Atua ae aki riao, e a buokaki iai ane e kabaneaki bwa e na ataa rawawatan ana bure ao e na kairaki iai bwa e na raira nanona.—Mwa. 3:19.

7. Antai Tiebena, ao tera te aroaro ae buakaka are e karikirakea?

⁷ Ibukini kamataataani kakawakin te reirei ni kaetieti, ti na iangoiia uoman aomata ake a anganaki te reirei ni kaetieti iroun Iehova: Tiebena are n ana tai te Uea ae Etekia, ao Graham ae te tari te mwaane n ara bong aikai. Bon te toro ae “te mataniwi n te auti” Tiebena tao n ana auti Etekia ao e korakora mwaakana. (Ita. 22:15) Ma e kananokawaki bwa e rikirake ni kainikatonga ao e kani kamoamoaaki. E tua naba karaoan ruanimatena ae rangi ni bobuaka ao e totoka i aoni “kaa ni buaka aika tamaroa”!—Ita. 22:16-18.

8. Tera aron Iehova n anga te reirei ni kaetieti nakon Tiebena, ao tera mwina?

⁸ Ibukina bwa e ukoukora karineana i bon irouna Tiebena, e a ‘tewenakoaki man nakoana’ iroun te Atua ao e oneaki mwina iroun Eriakim. (Ita. 22:19-21) E riki aei ngke e bairea buakanakin Ierutarem Uean Aturia ae Tennakeriba. Tabeua te tai imwina, e a kanakoia nako Ierutarem ana mataniwi aika rietata te uea anne ma te taanga ni buaka ae bubura, bwa a na kabwarai nanoia I-Iutaia ao ni kakamaaka Etekia bwa e na taenikai. (2Uea 18:17-25) E kanakoaki Eriakim ao uoman raona bwa e na taetae nakoia mataniwi aikai, ao temanna i buakoia bon Tiebena are e a riki ngkai bwa te tia koroboki. Tiaki bwa e kaotaki n nakoan Tiebena aei bwa e aki un ma e kananorinanoa ni butimwaei mwioko aika mangori riki? Ngkana anne ae riki, tera reireiara man te rongorongo aei? Ti na rinanoi reirei aika tenua.

9-11. (a) Tera reireiara ae kakawaki man rongorongon Tiebena? (b) Tera ae ko kaungaaki iai n aron Iehova nakon Tiebena?

⁹ Te moan, e boni bua nakoan Tiebena. Ti kauringaki n rongorongona bwa “te nanorieta e rimoan te kabuanibwai, ao te iango ae kainikatonga e rimoan te bwaka.” (TaeRab. 16:18) Ngkana iai mwiokoam n te ekaretia ao a kamoamoako tabemwaang, ko kona n teimatoa n nanorinano? Ko na kamoamoaa Iehova ibukin am konabwai ae e anganiko ke ibukini baika ko a tia ni kakororaoi? (1Kor. 4:7) E korea aei te abotoro Bauro: “I tuangia aomata n tatabemania nako akana i buakomi, bwa e na aki iango temanna ni kamoamoaa i bon irouna n ae riaon ae riai, ma e na iango n te aro ae e kaotia bwa e bwaina te iangoraoi.”—IRom 12:3.

¹⁰ Te kauoua, e matoatoa boaan Tiebena iroun Iehova, bwa e bae ni kaotaki iai ae e iangoa teuanne bwa e kona ni manga oki  kakaonimakina. (TaeRab. 3:11, 12) Ai raoiroira te reirei aei ibukia naake a kabuai mwiokoaia n ana ekaretia te Atua ni boong aikai! N oneani mwin are a na un, a kona n teimatoa ni beku ibukin te Atua n aron aia kabanea ni konaa n aroia ae ngkai, ao n iangoa te reirei ni kaetieti nakoia bwa kaotan ana tangira Iehova. Uringnga bwa n tokina, e na anga te kaniwanga Tamara nakoia akana teimatoa ni kananorinanoia i matana. (Wareka 1 Betero 5:6, 7.) E kona n riki te reirei ni kaetieti bwa ana kawai te Atua ni kanakoraoi riki arora, ngaia are ti bia teimatoa n nanorinano ao ni kai bitaki i nanoni baina.

¹¹ Te katenua, aron Iehova nakon Tiebena e reke iai te reirei nakoia naake iai mwaakaia n anga te reirei ni kaetieti, n aroia kaaro ao mataniwi aika Kristian. Tera te reirei iai? E ngae ngke e kona ni kaotaki n ana reirei ni kaetieti Iehova bwa e ribaa te bure, ma e kona ni kaotaki naba iai tangiran te tia bure irouna. Ngkana te karo ke te mataniwi ngkoe ae ko riai n anga te reirei ni kaetieti, ko kona ni kakairi iroun Iehova n ribaa te kairua ma ko tataraa raoiroin natim ke raom n te onimaki?—Iuta 22, 23.

12-14. (a) Tera aroia tabemwaang nakon ana reirei ni kaetieti te Atua? (b) E kangaa Ana Taeka te Atua ni buoka temanna te tari te mwaane bwa e na bitii aroarona, ao tera mwina?

¹² E kananokawaki bwa iai tabeman ake a rangi ni maraki imwin anganakia te reirei ni kaetieti, ao a a kitana te Atua ma ana aomata. (Ebera 3:12, 13) Ma nanona ngkanne bwa a aikoa kona ni buokaki? Iangoa Graham ae kabaneaki man te ekaretia ao ni kaokaki imwina riki, ma imwin anne e a aki manga uarongorongo ao n roroko ni bobotaki. Tabeua te ririki imwina, ao Graham e butiia te unimwaane temanna are e a riki bwa raoraona bwa e na reirei n te Baibara ma ngaia.

¹³ E taku te unimwaane aei: “Iai ana kangaanga Graham bwa e kamoamoa. E tiribureiia unimwaane ake a irekereke ma kabaneakina. Ngaia are n ara tai n reirei ake imwina riki, ti a maroroakini kiibu ibukin te kamoamoa ao mwina aika kona n riki. E a nora raoi kabwakana Graham ngke e tiroia n te tirotaam ae Ana Taeka te Atua, ao e aki kukurei iai! E kamimi te bwai ae riki imwina! Ngke e a ataia ae e a tia ni kamatakiaki n te bwai ae kaanga te oka ae te kamoamoa ao ana kangaanga ae te tiribure, e a waekoa ni bitii arona nakon ae raoiroi riki. E a iririi bobotaki ni Kristian, e ukeuke n reirei n Ana Taeka te Atua ma te ingainga, ao e karika te tataro bwa anuana ni katoabong. E butimwaei naba mwiokoana ni kaineti ma te onimaki ngkai atun te utu ngaia, ao a rangi ni kukurei iai buuna ma natina.”—Ruka 6:41, 42; Iak. 1:23-25.

¹⁴ E reitia ni kangai te unimwaane aei: “N te bong teuana, e tuangai Graham te bwai teuana ae ringa nanou. E taku: ‘I a tia n ataa te koaua i nanon ririki aika bati, ao ni bwaiania naba. Ma ai tibwa ngkai ae I a kona n taekinna mai nanou bwa I a tangira Iehova.’ Imwin tabeua te tai, e a tuangaki bwa e na ibuobuoki ma bwaai n taetae n te Tabo n Taromauri ao e rangi ni kukurei ni mwiokoana aei. E reke reireiau man ana katoto bwa ngkana e kananorinanoa temanna i matan te Atua ni butimwaea te reirei ni kaetieti, a na boni bwaka ni karau kakabwaiaana!”

15. Tera ae ti riai ni karaoia ngkana ti kan rotii nanoia aomata n ara reirei ni kaetieti?

¹⁵ Ngkana ti kan riki bwa taan angareirei aika mwaatai, ti riai moa n reiakina te Baibara ni katoatai. (1Tim. 4:15, 16) N aron anne, naake a kamanenaaki iroun Iehova bwa taan anga te reirei ni kaetieti, a riai n teimatoa ni kukurei n aantaeka nakon ana kairiri Iehova. Ngkana a noriko tabemwaang bwa ko nanorinano n aantaeka, a na boni karineko ao a na kai butimwaea am taeka n reirei ke am reirei ni kairiri. Iangoa ana katoto Iesu.

16. Tera reireiara mairoun Iesu ibukin te reirei ni kaetieti ae riai ao te angareirei ae uaana?

 ¹⁶ E ongeaba n taai nako Iesu iroun Tamana e ngae naba ngkana e kangaanga karaoana irouna. (Mat. 26:39) Ao e angan Tamana te neboaki ibukin ana angareirei ao wanawanana. (Ioa. 5:19, 30) A katikaki aomata aika raoiroi nanoia nakon Iesu n nanorinanona ao e a riki iai bwa te tia reirei ae nanoanga ao n akoi. (Wareka Ruka 4:22.) A kaungaaki n ana taeka aika irianaki n te akoi naake a kaikonakaki n te maunei ae einako, ke wikin te taura ae e a kaani mate. (Mat. 12:20) Ngkana e kataaki ana taotaonakinnano Iesu, e bon teimatoa naba n akoi ao n tatangira. E noraki koauan anne ngke e kaetiia ana abotoro ake a kauntaeka bwa antai ae kakannato riki i buakoia.—Mareko 9:33-37; Ruka 22:24-27.

17. Baikara aroaro aika raraoi ake a na buokaki iai unimwaane n riki bwa taani kawakina ana nanai te Atua aika akoi?

¹⁷ Naake iai mwaakaia n anga te reirei ni kaetieti man te Baibara a wanawana ngkana a kakairi n ana katoto Kristo. Ni koauana, karaoan anne irouia a kaotia iai bwa a tangira te Atua ao Natina bwa a na kanakoraoi aroia. E korea aei te abotoro Betero: “Kam na kawakina ana nanai te Atua ane kam tararuaia, kam na beku bwa mataniwi tiaki ibukina bwa kam kairoroaki, ma ibukini kukurein nanomi i matan te Atua, ao tiaki ibukin te kani karekearo n te babakanikawai, ma ibukin ingaingami, ao tiaki n ai aroia taan taui aroia te koraki ake ana bwai te Atua, ma kam na riki bwa te katoto nakon te nanai.” (1Bet. 5:2-4) A na boni kakabwaiaaki unimwaane aika kukurei n aantaeka nakon te Atua ao Kristo ae atun te ekaretia, ao ai uana naba ma naake a mena i aan aia tararua.—Ita. 32:1, 2, 17, 18.

18. (a) Tera ae e tangiria Iehova bwa a na karaoia kaaro? (b) E kangaa te Atua ni buokiia kaaro bwa a na kakororaoi mwiokoaia?

¹⁸ A kaineti naba booto n reirei akanne nakon te utu. E tua ae kangai Iehova nakoia atun utu: “Tai kaunia natimi, ma kam na kaikawaiia i nanon ana reirei ni kaetieti ao ana kaungaunga Iehova.” (IEbe. 6:4) Tera aroni kakawakin aei? E kangai Taeka N Rabakau 19:18: “Reireina natim ni kaetia ngkai iai te kantaninga ibukina, ao ko na aki bukintaeka ni matena.” Eng, e mwiokoiia kaaro Iehova bwa a na anga te reirei ni kaetieti nakoia natiia, ma ngkana a aki, a na boni kaekaa bukinaia i matana! (1Tam. 3:12-14) Ma Iehova e angania kaaro te wanawana ao te korakora ae a kainnanoia ngkana a nanorinano ni butiia n aia tataro ao a onimakina naba ana Taeka ao te taamnei ae raoiroi ibukini kairiraia.—Wareka Iakobo 1:5.

19, 20. (a) Baikara kakabwaia mani butimwaean ana reirei ni kaetieti te Atua? (b) Tera ae ti na rinanona n te kaongora ae imwina?

¹⁹ A na rangi ni bati kakabwaia aika a na reke ni butimwaean te reirei ni kaetieti ao ni katotongan Iehova ao Iesu n aroia n anga te reirei ni kaetieti. A na riki utu ao ekaretia bwa taabo aika rau. A namakinna aomata n tatabemania nako bwa a bon tangiraki, a kakawaki, ao a kamanoaki, ae bannani kakabwaia n taai aika imwaira. (TaiAre. 72:7) Ni koauana, ti aki karakaraka n taekinan ae ti reireinaki n ana reirei ni kaetieti Iehova arora ni maeka ni katiteuanaaki ma te rau ao te kukurei n aki toki, n aron te utu ae tii teuana i aan ana tararua te karo. (Wareka Itaia 11:9.) Ngkana ti iaiangoa anne, ti na bae ni kakaitau riki ibukin te reirei ni kaetieti bwa bon te anga ae moan te tamaroa ibukini kaotan tangirara iroun te Atua.

²⁰ N te kaongora ae imwina, ti na reiakina ae bati riki ibukin te reirei ni kaetieti n te utu ao n te ekaretia. Ti na rinanon naba arora ni kaetiira i bon iroura, ao n reiakina arora n rarawa nakon te bwai ae kammaraki riki nakon te reirei ni kaetieti ae ti anganaki.