1. Tera ae e na kabebeteira ngkana ti namakinna ae ai bon tii ngaira ke ti taonakinako n ara kangaanga? (Taian Areru 118:5-7)

KO A tia n namakinna ae ai bon tii ngkoe, ao ko iangoia bwa akea ae kona ni buokiko n am kangaanga teuana? A bati aika namakina naba anne, n ikotaki naba ma ana toro Iehova aika kakaonimaki. (1Uea 19:14) Ngkana anne ae riki nakoim, uringa ana berita Iehova aei: “N na bon aki kaakiko ao N na bon aki kitaniko.” Ngaia are ti kona n taekina aei ma te aki nanokokoraki: “Te tia buokai Iehova, N na aki maaku.” (Ebera 13:5, 6) E korei taeka aikai te abotoro Bauro nakoia taari ake i Iuta tao n 61 C.E. Ti kauringaki iai ana taeka te tia areru n Taian Areru 118:5-7.​—Warekia.

2. Tera ae ti na rinanona n te kaongora aei, ao bukin tera?

² N aron te tia areru, e ataia Bauro bwa bon te tia Buokia Iehova ngke e rinanon te kangaanga. N te katoto, imwaini korean ana reta Bauro nakoia kaain Ebera ae maanna uoua tabun te ririki, e bon reke maiuna rinanon te buaka i taari ni mwanangana ae karuanikai aei. (Mwa. 27:4, 15, 20) Ngke e rinanon te mwananga anne ao n ririki naba ake imwaina, e a tia n riki Iehova bwa ana tia Ibuobuoki Bauro n aanga aika kakaokoro. Ti na rinanoi tenua mai iai. E anga te ibuobuoki Iehova rinanon Iesu ao anera, naake iai mwaakaia ni kairiri, ao ai tarira n te onimaki. N rinanoani baika riki aikai ni maiuni Bauro, e na korakora iai onimakinan ana berita te Atua iroura bwa E na boni kaekai naba ara bubutii ni kani buokaki.

3. Tera ae tao e bae n iangoia Bauro, ao bukin tera?

³ E boni kainnanoa te ibuobuoki Bauro. Tao n 56 C.E., a katikia  aomata aika uanao nako tinanikun te tembora ao ni kataia n tiringa. N te bong are imwina, ngke e kairaki Bauro nako matan te Tanirim, e kuri n raebaiaki ma n raerangaaki irouia taani kairiribai nakoina. (Mwa. 21:30-32; 22:30; 23:6-10) N te tai anne, tao e bae n iango ni kangai Bauro, ‘E na maanra riki ae N na kona n tokanikai i aani bwainikirinau aei?’

4. E kangaa Iehova ni buoka Bauro rinanon Iesu?

⁴ Tera te ibuobuoki are e karekea Bauro? N te tairiki are imwin are e katikaki iai Bauro ao e tei irarikina “te Uea” ae Iesu ao e taku: “Ko na ninikoria! Bwa ngkai ko a tia ni kakororaoa kaotiotan taekau i Ierutarem, ao ko riai naba ni kaotioti ibukiu i Rom.” (Mwa. 23:11) E bon roko raoi n taina te kaungaunga aei! E kamoamoaaki Bauro iroun Iesu ibukin ana uarongorongo are e karaoia i Ierutarem. Ao e berita nakoni Bauro bwa e na roko raoi i Rom n akea te kangaanga ike e a kona ni manga uarongorongo iai. Imwini kaungaana anne, e namakinna Bauro bwa e a mano raoi kaanga aron te teei ae mwanokaaki raoi ni bain tamana.

5. E kangaa Iehova ni buoka Bauro rinanon te anera? (Nora te taamnei ni moan te maekatin.)

⁵ Baikara riki kangaanga ake e rinanoi Bauro? Tao uoua tabun te ririki imwin rikini baikanne i Ierutarem, e a tokara te kaibuke nako Itare Bauro ngke e a aitara naba te kaibuke aei ma te angibuaka ae korakora, ao a a iangoia kaimoana ma bwatintia ake iai bwa a nang mate. Ma e bon aki maaku Bauro. Bukin tera? E taekina aei nakoia naake i aon te kaibuke: “E tei i rarikiu n te tairiki aei ana anera te Atua are I taromauria ao I beku ibukina, ao e taku: ‘Tai maaku Bauro. Ko riai n tei i matani Kaitara, ao noria! e na kamaiuia ni kabane te koraki ake a borau ma ngkoe, te Atua.’” E a tia Iehova ni kabongana te anera bwa e na manga anga te taeka ni kaungaunga anne are E a tia ngkoa n angan Bauro imwaina riki rinanon Iesu. Ao e bon roko raoi Bauro i Rom.​—Mwa. 27:20-25; 28:16.

6. Tera ana berita Iesu ae kona ni kakorakoraira, ao bukin tera?

⁶ Tera te ibuobuoki ae ti karekea? E na boutokaira Iesu n aron are e karaoia nakoni Bauro. N te katoto, e berita Iesu nakoia ni kabane naake a ongeaba irouna ni kangai: “N na memena iroumi ni boong ni kabane ni karokoa tain tokin te waaki ae ngkai i aon te aba.” (Mat. 28:20) Ti boni kakorakoraaki n ana taeka Iesu aikai. Bukin tera? Ibukina bwa iai boong tabeua aika e kangaanga iroura bwa ti na nanomwaaka iai. N te katoto, ngkana iai ae tangiraki iroura ae mate, ti riai ni bwaati arora ma te maraki anne tiaki tii i nanon tabeua te bong ma e bae n ae i nanon ririki naba aika bati. Tabeman a riai n rabakau  aroia ni kaaitarai kangaanga ibukin te kara. Ao tabeman a teimatoa ni kaaitarai boong ake a taonakinako iai n te bwarannano. E ngae anne, ti karekea korakorara ni kaaitarai, ibukina bwa ti ataia ae e boni memena Iesu i rarikira “ni boong ni kabane,” n ikotaki naba ma boong aika bubuaka aikai ni maiura.​—Mat. 11:28-30.

7. Ni kaineti ma Te Kaotioti 14:6, e kangaa Iehova ni buokira ni boong aikai?

⁷ E karaui nanora Ana Taeka te Atua bwa e buokira Iehova rinanoia ana anera. (Ebera 1:7, 14) N te katoto, a boutokaira ao ni kairirira anera ngkana ti tataekina “te rongorongo ae raoiroi . . . ae taekan te Tautaeka n Uea” nakoia “natannaomata nako ao baronga ao taian taetae ao botannaomata.”​—Mat. 24:13, 14; wareka Te Kaotioti 14:6.

8. E kangaa Iehova ni buoka Bauro rinanon te mataniwi temanna n te taanga ni buaka?

⁸ Tera te ibuobuoki are e karekea Bauro? N taai ake rimoa n 56 C.E., e karauaki nanoni Bauro iroun Iesu bwa e na bon roko i Rom. Ma iai tabeman I-Iutaia i Ierutarem ake a bairea kamwanean Bauro ao n tiringa. Ngke e a ataa aei te mataniwi n te taanga ni buaka n Rom ae Keraurio Rutia, e boni buoka Bauro. E waekoa Keraurio ni kanakoia tautia aika bati nakoni Bauro bwa a na kamanoa i Kaitareia, n te kawai ae tao 65 te maire (105 te kiromita) raroana mai Ierutarem. E a tua ngkanne te Kowana ae Berika i Kaitareia bwa e riai Bauro ni “kawakinaki n ana baareti Erote.” E a bon raroanako Bauro mairouia naake a na kataia n tiringa.​—Mwa. 23:12-35.

9. E kangaa te Kowana ae Beteto ni buoka Bauro?

⁹ Uoua te ririki imwina ao e teimatoa Bauro ni mena n te karabuuti i Kaitareia. E riki bwa te kowana Beteto n te tai anne n onea iai mwini Berika. A bubutii I-Iutaia nakoni Beteto bwa e na kanakoaki Bauro nako Ierutarem ao ni kateaki n te boowi, ma e rawa Beteto. Tao e bae n ataia te kowana anne bwa a a tia I-Iutaia n “iangoia bwa a na karana Bauro ao ni kamatea i aoni kawaina.”​—Mwa. 24:27–25:5.

10. Tera ana kaeka te Kowana ae Beteto nakon ana bubutii Bauro are e tei i matani Kaitara?

¹⁰ Imwina riki, e a ongoraeaki taekan Bauro n te boowi i Kaitareia. Ibukina bwa e tangiria Beteto ni “karekea tangirana . . . irouia I-Iutaia,” e taku nakoni Bauro: “Ko kani waerake nako Ierutarem bwa e na motikaki taekam i matau ikekei?” E ataia Bauro bwa e na bae n tiringaki i Ierutarem, ao e ataia naba bwa e riai ni karaoa te bwai teuana ibukini kamaiuana, rokona i Rom, ao waakinan ana mwakuri ni minita. E taku: “I bubutii bwa N na tei i matani Kaitara!” Imwini marorona ma naake a anganganna te reirei ni kairiri, e taku Beteto nakoni Bauro: “Ko bubutii bwa ko na tei i matani Kaitara, mangaia ae ko na nakoni Kaitara.” E kamanoaki Bauro mairouia taani kairiribai nakoina man ana babaire ae tamaroa Beteto. N te tai ae waekoa ao e a roko i Rom Bauro. E a bon raroanako mairouia I-Iutaia ake a ukoukora kamateana.​—Mwa. 25:6-12.

11. Baikara taeka ni kaungaunga ake e korei Itaia ae e bae n iaiangoia Bauro?

¹¹ Ngke e tataninga Bauro imwaini mwanangana nako Itare, e bae n iaiangoa ana taeka ni kauring te burabeti ae Itaia ibukia naake a kaitaraa Iehova, ae kangai: “Karioa ami babaire, ma e na tokobitoaki! Taekina ane kam kan taekinna, ma e na aki nakoraoi, bwa e memena te Atua iroura!” (Ita. 8:10) E ataia Bauro bwa e na buokia te Atua, ao aei are e a kakorakoraaki iai bwa e na kaaitarai kangaanga ake i mwaina.

12. Tera aron Iurio nakoni Bauro, ao tera ae e bae n ataia Bauro imwina?

 ¹² N 58 C.E., ao e a moana mwanangana Bauro nako Itare. Ngkai te bure ngaia, e a mena i aan ana kairiri te mataniwi n tautia n Rom temanna ae arana Iurio. Man te tai anne ao iai mwaakan Iurio ibukini Bauro, bwa e na karawawataa maiuni Bauro ke e na akoia. Tera arona ni kabongana mwaakana ni kairiri? N te bong are imwina ngke a a roko n te aba, “e atataiaomata Iurio nakoni Bauro bwa e kariaia bwa e na kawariia raoraona.” Imwina riki, e boni kamaiua naba Bauro bwa e na aki tiringaki. N te aro raa? A tangiria tautia bwa a na tiringia ni kabane buure ake i aon te kaibuke, ma e katokiia Iurio. Bukin tera? E “kani kamaiua Bauro.” N aron naba anne, e boni bae n ataia Bauro ae e kabongana Iehova te mataniwi n tautia ae raoiroi nanona aei bwa e na kamanoa.​—Mwa. 27:1-3, 42-44.

13. E kangaa Iehova ni kabonganaia naake iai mwaakaia ni kairiri?

¹³ Tera te ibuobuoki ae ti karekea? Ngkana e boraoi ma ana kantaninga Iehova, e kona ni kabongana taamneina ae raoiroi ae korakora ni kairiia aomata aika iai mwaakaia ni kairiri bwa a na karaoa te baere e tangiria. E korea aei te Uea ae Toromon: “Nanon te uea kaanga ai aron taiani karaanga n ran i nanoni bain Iehova. E karangaa nakon te tabo are E tangiria.” (TaeRab. 21:1) Tera ae nanonaki n te taeka n rabakau aei? A kona aomata ni kena kawain te ran teuana bwa e na raanga nakon te tabo are a tangiria. Ai aron naba anne, e kona Iehova ni kabongana taamneina ni karinna n aia iango taani kairiri nakon te baere e tangiria ae boraoi ma ana kantaninga. Ngkana e riki anne, a a kairaki iai naake iai mwaakaia ni kairiri bwa a na karaoi babaire ake a na kakabwaiaaki iai ana aomata te Atua.​—Kabotaua ma Etira 7:21, 25, 26.

14. N aron ae taekinaki ni Mwakuri 12:5, antai ake ti kona n tataro ibukia?

¹⁴ Tera ae ti kona ni karaoia? Ti kona n tataro “ibukia ueea, ma ake iai nakoaia ni kairiri ni kabane” ngkana a kabonganaaki bwa a na karaoi babaire ake a na rotaki iai maiura ni Kristian ao ara mwakuri ni minita. (1Tim. 2:1, 2, kbn.; Neem. 1:11) N aron are a karaoia Kristian ake n te moan tienture, ti na kakorakoraira n tataro naba nakon te Atua ibukia tarira ao mwaanera ake n te karabuuti. (Wareka Mwakuri 12:5; Ebera 13:3) Irarikin anne, ti kona n tataro ibukia taani kawakinia buure ake a teinia taari. Ti kona ni butiia Iehova bwa e na kaangaraoi aia iango aomata akanne bwa a aonga ni kairaki bwa a na karaoa are e  karaoia Iurio ao ni kaotiota “te atataiaomata” nakoia tarira akanne ake a kabureaki.

15-16. E kangaa Iehova ni buoka Bauro rinanoia Arititareko ao Ruka?

¹⁵ Tera te ibuobuoki are e karekea Bauro? Ni mwanangana nako Rom, e aki toki Bauro ni karekea ana ibuobuoki Iehova rinanoia taari n te onimaki. Ti na nori katoto tabeua.

¹⁶ A baireia uoman raoni Bauro aika kakaonimaki aika Arititareko ao Ruka bwa a na iria ni mwananga nako Rom. * A kariaia bwa e na ruanikai maiuia ngkana a ira Bauro, e ngae ngke akea ana taeka ni kaungaunga Iesu ibukia bwa a na roko i Rom. Ma a kunea imwina riki n taini mwanangaia ae buaka bwa a a kamaiuaki. Ngaia are ngke a a tokara te kaibuke i Kaitareia Arititareko ao Ruka, e bae n tataro ni bubutii Bauro nakon Iehova ao ni kaitaua n ana ibuobuoki are e karekea rinanoia tarina n te onimaki aika ninikoria aikai.​—Mwa. 27:1, 2, 20-25.

17. E kangaa Iehova ni buoka Bauro rinanoia taari n te onimaki?

¹⁷ N ana tai ni mwamwananga Bauro, e bati ana tai ae e buokaki iai irouia tarina n te onimaki. N te katoto, ni matabaiawan te kaawa ae Titon, e kariaiakaki Bauro iroun Iurio bwa e “na kawariia raoraona ma n akoaki irouia.” Imwina riki n te kaawa ae Buteori, ao Bauro ma raona ni mwananga a ‘boo ma taari iai ao a kaungaaki bwa a na tiku irouia i nanon itibong.’ Ngke a tabeakinaki kainnanoia Bauro ma raona ni mwananga irouia taari n taabo akanne, a boni bae n rangi ni kimwareirei naake a kairuwaeia ngke a ongoraei baika kaungaunga mairouni Bauro. (Kabotaua ma Mwakuri 15:2, 3.) Imwin anne, a a reitaanako mwanangaia Bauro ma raona akekei.​—Mwa. 27:3; 28:13, 14.

18. Tera ae e kairaki iai Bauro bwa e na kaitaua te Atua ao ni kaungaaki nanona?

¹⁸ Ngke e a kaea Rom Bauro, e boni bae n iangoa te baere e koreia nakon te ekaretia n te kaawa anne, tenua te ririki n nako ae kangai:  “E ingainga nanou ni kani kawaringkami i nanon ririki aika bati.” (IRom 15:23) E ngae n anne, e aki kantaningaia bwa e na roko iai ao n riki bwa te bure. Ai kaungaakira ngaia ngke e a noriia taari ake i Rom n tataningaia i rarikin te kawai ao ni butimwaeia! “Ngke e noriia Bauro, ao e kaitaua te Atua ao e kaungaaki nanona.” (Mwa. 28:15) Noria bwa e boni kaitaua te Atua Bauro ibukia taari n tikuna ikekei. Bukin tera? Ibukina bwa e a manga nora riki ana ibuobuoki Iehova rinanoia tarina n te onimaki.

19. N aron ae taekinaki n 1 Betero 4:10, e kangaa Iehova ni kabonganaira ibukini buokaia naake a kainnanoa te ibuobuoki?

¹⁹ Tera ae ti kona ni karaoia? Ko kinaia taari n am ekaretia aika taonaki n te kangaanga ibukin te aoraki ke a kaaitara ma kangaanga riki tabeua? Ke tao iai aia koraki temanna ae tangiraki irouia ae mate. Ngkana ti noriia tarira aika a kainnanoa te ibuobuoki, ti kona ni butiia Iehova ana ibuobuoki ibukin arora n taetae nakoia ke arora ni kaota te akoi ao te tangira. E kona ara taeka ao ara mwakuri n riki bwa te kaungaunga ae a kainnanoia tarira. (Wareka 1 Betero 4:10.) * Naake ti buokiia bwa a na manga kakoauaa ana berita Iehova aei ae “N na bon aki kaakiko ao N na bon aki kitaniko,” e boni kaineti nakoia. Tiaki bwa ko kukurei naba iai?

20. E aera bwa ti kona n taekina aei ma te aki nanokokoraki: “Te tia buokai Iehova”?

²⁰ N aron are e riki nakoni Bauro ma raona ni mwananga, ti aitara naba ma kangaanga aika bati ni maiura aei. Ao ti ataia naba ae e kaungaaki nanora ibukina bwa e memena Iehova i rarikira. E buokira rinanon Iesu ao anera. Ao ngkana ti kaboraoa naba maiura ma ana kantaninga Iehova, e kona ni buokira rinanoia naake iai mwaakaia ni kairiri. N aron ae a bati i buakora aika iai oin aia kangaanga, e kabongana Iehova taamneina ae raoiroi ni kauekea i nanoia ana toro bwa a na riki bwa taani buokiia tariia n te onimaki. Ngaia are n aroni Bauro, bon iai bukina ae raoiroi ngkai ti taekina aei ma te aki nanokokoraki: “Te tia buokai Iehova, N na aki maaku. Tera ae e kona ni karaoia te aomata nakoiu?”​—Ebera 13:6.