1. Tera te reirei ni kairiri are e anga Betero nakoia raona n te onimaki, ao e aera ngkai e taraa ni kangaanga anne?

 E NGAE ngke ti kantaningaa te maiu i karawa ke i aon te aba, ma ti boni kona ni kakabwaiaaki n ana reirei ni kairiri te abotoro Betero nakoia Kristian aika kabiraki n te moan tienture. E korea aei: “Kam na itiaki n aroaromi ni kabane, n aron naba Teuare Tabu are weteingkami, bwa e koreaki ae kangai: ‘Kam na itiaki ibukina bwa I itiaki.’” (1Bet. 1:15, 16) Ti noria n taeka aikai bwa ti kona ni kakairi iroun Iehova, ae te katoto ae rianako ibukin te itiaki. Ti boni kona n itiaki n aroarora ao ti riai ni karaoa anne. E bae ni kangaanga ngkai ti aki kororaoi. E karaoi kairua aika bati Betero, ma e oti n ana katoto bwa ti boni kona n “itiaki.”

2. Baikara titiraki aika ti na rinanoi n te kaongora aei?

² N te kaongora aei, ti na rinanon titiraki aikai: Tera ae nanonaki n te itiaki? Tera ae taekinaki n te Baibara ibukin aron Iehova n tabu? Ti na kangaa n itiaki n aroarora? Ao tera irekereken arora n itiaki ma ara iraorao ma Iehova?

3. Tera aia iango aomata aika bati ibukin te aomata ae itiaki, ma e na reke ia te rongorongo ae eti ibukin anne?

³ A bati aika iangoa te aomata ae itiaki bwa te aomata ae taua te Aro, e bwabwaini kunnikain te Aro, ao e aki mamanikangare. Ma e aki koaua anne. E taekinaki Iehova ae itiaki ao n tabu bwa “te Atua ae kukukurei.” (1Tim. 1:11) A aranaki taan taromauria bwa aomata aika “kukurei.” (TaiAre. 144:15) Ao e kabuakakaia Iesu naake a bwaini kunnikai aika okoro, ao a kakaraoi mwakuri aika raraoi i mataia aomata ni kan taraaki. (Mat. 6:1; Mareko 12:38) Ngkai Kristian ngaira, ti iangoa te itiaki ni kaineti  ma te baere ti reiakinna man te Baibara. Ti kakoauaa ae e aki kona Atuara ae tatangira ao ae tabu n anganira te tua ae riaon ara konaa. Ngaia are ngke e kangai Iehova: “Kam na itiaki,” ti aki nanououa bwa ti boni kona ni karaoa anne. Ma imwain ae ti na itiaki n aroarora, ti riai moa n ota n ae nanonaki iai.

4. Tera ae nanonaki n te taeka ae “itiaki” ao “tabu”?

⁴ Tera ae nanonaki n te itiaki? N te Baibara ao te taeka ae “itiaki” ao “tabu,” a kaineti ma te aroaro ni maiu ao te taromauri ae itiaki ke ae tabu. E kona naba n nanonaki iai te kaokoroaki ibukin te beku iroun Iehova. N taekana teuana, ti kona n aranaki bwa ti itiaki ngkana e itiaki aroaroni maiura, ti taromauria Iehova n te aro ae boraoi ma nanona, ao e kaan ara iraorao ma ngaia. E rotaki nanora n iangoan ae ti kona ni karekea ara iraorao ae kaan ma Atuara ae tabu, moarara riki ngkana ti iangoa ana reirei te Baibara ibukin aron Iehova n tabu.

5. Tera reireiara ibukin Iehova mairouia anera aika kakaonimaki?

⁵ E itiaki Iehova ni bwaai ni kabane. Ti ataa aei mani kabwarabwaraana irouia terabim, ae anera aika mena i rarikin ana kaintokanuea. A taekina aei tabeman i buakoia: “E tabu, e tabu, e tabu Iehova ae Atuaia taanga ni buaka.” (Ita. 6:3) A kona anera aikai ni karekea aia iraorao ae kaan ma te Atua ae tabu, ibukina bwa a tabu. Anne bukina ae ngkana e roko te anera n te tabo teuana i aon te aba, ao e kona n tabu te tabo anne. E riki anne ngke e mena Mote n te tabo are urarake iai te aroka.—TeOti. 3:2-5; Iot. 5:15.

6-7. (a) E kangaa Mote ni katereterea tabun te Atua n Te Otinako 15:1, 11? (b) A kangaa ni kauringaki tibun Iteraera ae e tabu te Atua? (Nora te taamnei ni moan te maekatin.)

⁶ Imwini kairaia tibun Iteraera irouni Mote rinanon Taari ae Uraura, e a katereterea nakoia ae e tabu Atuaia ae Iehova. (Wareka Te Otinako 15:1, 11.) A bon aki itiaki aroaroia taan taromaurii atuan Aikubita. Anne naba aroia taan taromaurii atuani Kanaan. A kareania ataei n aia taromauri ao a karaoi mwakuri ni wene ni bure aika kammaira. (NakIbo. 18:3, 4, 21-24; TuaKau. 18:9, 10) Ma e bon aki kona Iehova n tuangia taan taromauria bwa a na karaoi mwakuri aika kammaira. Moan te tabu ngaia. E kaotaki anne n taeka ake a kaaraki n te mwakoro ni biti ae te koora i aon te bwara ae te kunnikai ae ana bwai te ibonga ae rietata. E koreaki iai aei: “Nibwan te itiaki Iehova.”—TeOti. 28:36-38.

⁷ Taeka akana mwakoro n te biti anne, e kaotia nakoia aomata ake a noria bwa e bon tabu Iehova. Ma tera aron tibun Iteraera ae aki kona n nori taeka aikai bwa e aki kona ni kaania te ibonga ae rietata? Nanona bwa e aki ataia ae e tabu Iehova? Tiaki ngaia anne! A boni bane tibun Iteraera n ongo taeka aikai ngke e warekaki te Tua i mataia mwaane, aine, ao ataei. (TuaKau. 31:9-12) Ngke arona bwa ko mena ikanne, ko na bon ongo taeka aikai: “Bon Iehova ngai ae Atuami, ao kam na . . . itiaki ibukina bwa I itiaki.” “Kam na itiaki i matau ibukina bwa I itiaki ngai ae Iehova.”—NakIbo. 11:44, 45; 20:7, 26.

8. Tera reireiara n Nakoaia Ibonga 19:2 ao 1 Betero 1:14-16?

⁸ Ti na nora ngkai ana taeka Iehova ae warekaki nakoia tibun Iteraera ni kabane  n Nakoaia Ibonga 19:2. E taku Iehova nakoni Mote: “Taetae nakon te botaki n aomata aika tibun Iteraera, ao tuangia ni kangai, ‘Kam riai n itiaki ibukina bwa I itiaki ngai ae Iehova ae Atuami.’” E bae ni mwanewea te kibu aei Betero ngke e kaungaia Kristian bwa a “na itiaki.” (Wareka 1 Betero 1:14-16.) Ti a aki mena ngkai i aan te Tua Rinanoni Mote. Ma te baere e koreia Betero, e kamatoaa reireiara man Nakoaia Ibonga 19:2, ae e itiaki Iehova ao naake a tangiria a riai naba n itiaki. E kaineti anne nakoira, e ngae ngke ti kantaningaa te maiu i karawa ke n te bwaretaiti i aon te aba.—1Bet. 1:4; 2Bet. 3:13.

9. Ti na kangaa ni kakabwaiaaki man neneran Nakoaia Ibonga 19?

⁹ Ibukina bwa ti kani kakukureia Atuara ae itiaki, ti ingainga ni kan reiakina arora n itiaki. E katauraoa Iehova te taeka n reirei ibukin anne n Nakoaia Ibonga 19. E korea aei Marcus Kalisch ae te tia rabakau ae te Ebera: “Tao bon te kabanea ni kakawaki te mwakoro aei n te boki ae Nakoaia Ibonga, ao ni moani bokin te Baibara ake nimaua.” Ti na nori kiibu tabeua man te mwakoro anne, aika kaotii reirei aika kakawaki ibukini maiura ni katoabong. Ngkana ti karaoa anne, uringnga are taeka n reirei aikai, a moanaki n taeka aika “Kam riai n itiaki.”

10-11. Tera ae ti riai ni karaoia ae kaotaki n Nakoaia Ibonga 19:3, ao e aera bwa e kakawaki anne?

¹⁰ Imwin taekinan ae a riai n itiaki tibun Iteraera, e a taekina aei Iehova: “Kam riai ni karinea tinami ao tamami n tatabemaningkami nako . . . Bon Iehova ngai ae Atuami.”—NakIbo. 19:2, 3.

¹¹ E teretere bwa ti bon riai n ongeaba n ana kaetieti te Atua ae ti na karineia ara karo. Uringa ana titiraki temanna te mwaane nakon Iesu: “Baikara mwakuri aika raraoi aika I riai ni karaoi bwa e aonga n reke irou te maiu are aki toki?” I buakon ana kaeka Iesu, e taekinna naba ae e riai ni karineia ana karo. (Mat. 19:16-19) E kabuakakaia naba Baritaio  ao taani koroboki Iesu ake a karekei angaia n aki ira nanon te kaetieti aei. Ibukin anne, a “kakeaa bongan ana taeka te Atua.” (Mat. 15:3-6) Kanoan naba “ana taeka te Atua” bon te kanimaua n tua, n ikotaki ma ae taekinaki n Nakoaia Ibonga 19:3. (TeOti. 20:12) Uringnga riki ae te kaetieti n Nakoia Ibonga 19:3 are ti na karineia tamara ma tinara, e taekinaki imwin taeka aikai: “Kam riai n itiaki ibukina bwa I itiaki ngai ae Iehova ae Atuami.”

12. Ni kaineti ma te reirei ni kairiri n Nakoaia Ibonga 19:3, tera te titiraki ae ti kona n titirakinira iai?

¹² Ni kaineti ma ana reirei ni kairiri Iehova ae ti na karineia ara karo, ti kona n titirakinira ni kangai: ‘Tera arou n te itera aei?’ Ngkana ko namakinna bwa e aki tau ae ko karaoia n taai aika nako, ko kona ni motikia ngkai bwa ko na kanakoraoa riki arom. Ko aki kona ni bitii baika a tia n riki, ma ko kona ni baireia ngkai bwa ko na karaoa ae bati riki ibukia am karo. Tao ko kona ni kabanea riki am tai ma ngaiia. Ko kona ni boutokaiia riki ni karekei baike a kainnanoi, ni kabebeteia, ao ni buokiia n aia onimaki? Ni karaoan anne, ko bon ongeaba n te tua are n Nakoaia Ibonga 19:3.

13. (a) Tera riki te reirei ni kairiri ae ti noria n Nakoaia Ibonga 19:3? (b) Ti na kangaa ni kakairi n ana katoto Iesu are kaotaki n Ruka 4:16-18?

¹³ Ti reireinaki te bwai riki teuana n Nakoaia Ibonga 19:3 ibukin arora n itiaki. E taekinaki iai kawakinan te Bongi n Taabati. A aikoa mena i aan te tua Kristian, ngaia are ti aki riai ni kawakina te Taabati ni katoa wiki. Ma ti boni kona ni karekea reireiara man aroia tibun Iteraera ni kawakina te Taabati, ao aroia ni kakabwaiaaki iai. Te Taabati bon te tai n taromauria te Atua ao ni motirawa man te mwakuri. * Anne bukina ngke e nanako Iesu nakon te tinakoka n te Taabati n ana kaawa, bwa e na wareka Ana Taeka te Atua. (TeOti. 31:12-15; wareka Ruka 4:16-18.) Ana tua te Atua n Nakoaia Ibonga 19:3 ae ‘kawakinan ana bongi n taabati,’ e riai ni kaungaira bwa ti na karekea ara tai ni katoabong ibukin taromaurian te Atua. Ko namakinna bwa ko riai ni karaoi bitaki tabeua ibukin anne? Ngkana ko kakarekea am tai ni kaatuua am iango i aoni bwaai n taamnei, e na rikirake am iraorao ae kaan ma Iehova, ao e kainnanoaki anne ngkana ko na itiaki.

14. Tera te koaua ae kakawaki ae kateretereaki n Nakoaia Ibonga 19?

¹⁴ E okioki n taekinaki te koaua ae kakawaki n Nakoaia Ibonga 19, ae kona ni buokira bwa ti na teimatoa n itiaki. E motikaki kibuna 4 n taeka aikai: “Bon Iehova ngai ae Atuami.” E okioki te taeka ae aron anne 16 te tai n te mwakoro aei. Ti kauringaki iai te moan tua are kangai: “Bon Iehova ngai ae Atuam . . . Ko na tai karekeia riki atuam i rarikiu.” (TeOti. 20:2, 3) A riai Kristian ake a kan itiaki, n taraia raoi bwa akea temanna ke te bwai teuana ae e na kakawaki riki nakon reitakia ma Atuaia. Ao ngkai Ana Tia Kakoaua Iehova ngaira, ti motinnanoia bwa ti na rarawa nakoni mwakuri aika kona ni kamatauningaa arana ae tabu.—NakIbo. 19:12; Ita. 57:15.

15. Tera ae ti kaungaaki bwa ti na karaoia ni kiibu ake a kaotii taekan taiani karea n Nakoaia Ibonga 19?

 ¹⁵ A kaotia tibun Iteraera bwa Atuaia Iehova, man aroia n ongeaba n ana tua. E kangai Nakoaia Ibonga 18:4: “Kam riai ni kakororaoi au moti ao kam riai ni kawakin au tua ma ni kakairi iai. Bon Iehova ngai ae Atuami.” A kaotaki ‘tuua’ tabeua ibukia tibun Iteraera ni mwakoro 19. N te katoto, a taekinaki karea aika maan ni kibuna 5-8, 21, 22. A riai ni kareanaki n te aro ae e na aki “kamwaraea ana bwai ae tabu Iehova.” Ti riai ni kaungaaki ni kiibu aikai bwa ti na kani kakukureia Iehova, ao n anganna ara karea ni karaoiroi ake e na butimwaei, n aron ae taekinaki n Ebera 13:15.

16. Tera ae ti kauringaki iai mani kaokoroia naake a beku ibukin Iehova ao naake a aki?

¹⁶ Ngkana ti na itiaki, ti riai ni kukurei n tei n okoro. E kona ni kangaanga anne. N tabetai a kona raora n reirei, raora ni mwakuri, ara koraki, ke tabeman riki, ni karirira bwa ti na karaoi mwakuri aika e kona n rotaki iai ara taromauri. Ngkana e riki anne, ti a riai ni karaoa ara motinnano ae kakawaki. Tera ae kona ni buokira ni karaoa te motinnano ae raoiroi? Iangoa te boto n reirei n Nakoaia Ibonga 19:19 ae kangai: “Ko na tai bwaina te kunnikai ae karaoaki mani karai aika kaokoro aika uaekaki.” A kaokoroaki tibun Iteraera ma natannaomata ake i rarikia n te tua anne. Ni boong aikai, ti aki iangoia bwa e bure bwainan onea aika karaoaki mani kunnikai aika kakaokoro. Ma ti aki kani katotongia aomata aika kauntaba aia koaua ao aroaroia ma te Baibara, e ngae naba ngkana raora n reirei, raora ni mwakuri, ke ara koraki. E koaua ae ti tangiriia ara koraki ao ti kaota tangiraia raora n aomata. Ma ti kaotia n ara motinnano aika ti karaoi ni maiura bwa ti ongeaba iroun Iehova, e ngae ngke ti kaokoro iai ma aomata. Uringnga are te kaokoroaki ibukin te Atua, bon iteran naba te itiaki. E rangi ni kakawaki anne ngkana ti kan itiaki.—2Kor. 6:14-16; 1Bet. 4:3, 4.

17-18. Tera reireiara ae kakawaki n Nakoaia Ibonga 19:23-25?

¹⁷ Te taeka ae “Bon Iehova ngai ae Atuami,” e riai ni kauringia tibun Iteraera bwa a na moanibwaia aia iraorao ma Iehova. N te aro raa? E kaotaki te anga teuana n Nakoaia Ibonga 19:23-25. (Warekia.) Iangoa ae nanonaki  n taeka akanne ibukia tibun Iteraera imwin rinia n te Aba ni Berita. Ngkana e ununiki ibukini kanana te aomata, e aki riai ni kana uaana i nanon tenua te ririki. E na kaokoroa te uaa n te kaaua n ririki ibukin ana umwanrianna ae tabu te Atua. Ai tibwa n te kanimaua n ririki ae e a kona iai ni kana uaan abana. A buokaki tibun Iteraera n te tua aei bwa a na ataia ae a aki riai ni moanibwaia kainnanoia. A riai n onimakina Iehova bwa te tia Katauraoi bwaai ibukia, ao ni moanibwaia taromauriana. E na taraia raoi bwa e na reke kanaia ae tau. Ao e kaungaia te Atua bwa a na tituaraoi n anga bwaintangira nakon te umwanrianna ae tabu, ae te tabo are e tataromauriaki iai.

¹⁸ Ti kauringaki n te tua are n Nakoaia Ibonga 19:23-25 ana taeka Iesu n Ana Kabwarabwara i Aon te Maunga. E taku: ‘Katoka raraomami bwa tera ae kam na kanna, ke tera ae kam na nimma.’ E reitia ni kangai: “E ataia Tamami are i karawa bwa kam kainnanoi baikai ni kabane.” E boni katauraoi bwaai ibukira Iehova n aron ae e karaoia nakoia mannikiba. (Mat. 6:25, 26, 32) Ti onimakina Iehova bwa te tia Katauraoi baika ti kainnanoi. Ao ti anga “bwaai n tituaraoi” nakoia ake a kainnanoa buokaia, ao ti aki kamoaira iai. Ti kukurei naba n anga ara bwaintangira ibukini buokan ana kabanemwane te ekaretia. E nora tituaraoira Iehova ao e na kabooa mwina. (Mat. 6:2-4) Ti kaotia n anne bwa ti ota n te reirei are n Nakoaia Ibonga 19:23-25.

19. Ko kangaa ni kakabwaiaaki man nenerani mwakoron Nakoaia Ibonga aei?

¹⁹ Ti a tia n neneri tabeua kibun Nakoaia Ibonga 19 aika kaotii aanga ake ti kona iai ni katotonga Atuara ae itiaki. Ti kakairi irouna n arora ni kakorakoraira bwa ‘ti na itiaki n aroarora ni kabane.’ (1Bet. 1:15) A bati aika aki toro iroun Iehova aika nori aroarora aika raraoi, ao a kairaki iai tabeman bwa a na neboa Iehova. (1Bet. 2:12) E bati riki ae ti kona n reiakinna n Nakoaia Ibonga 19. E na maroroakinaki n te kaongora are imwina kiibu riki tabeua man te mwakoro aei, ake a na buokira n atai iterani maiura riki tabeua ake ti “na itiaki” iai, n aron are e kaungaira iai Betero.