1. Tera ae ti buokaki n ataia man te taetae ni burabeti n te Baibara?

TERA ae e na riki nakoia ana toro Iehova n te tai ae e a kaan? Ti kona n ataa te kaeka iai. Ti kona n atai baika kakawaki aika a na riki man te taetae ni burabeti n te Baibara aika ti na bane n rotaki iai,. Iai te taetae ni burabeti teuana ae ti kona iai n atai baike a na karaoi tautaeka aika mwaaka riki n te aonnaba. E koreaki taekana n Taniera mwakoro 11. E kabwarabwaraaki iai taekaia ueea aika uoman aika kaiangatoa i marenaia, aika ueani meang ao ueani maiaki. Angiin kanoan te taetae ni burabeti anne e a tia ni kakoroaki bukina, ngaia are ti kona ni kakoauaa bwa e na boni koro naba bukin ake nikirana.

2. N aron ae kaotaki ni Karikani Bwaai 3:15 ao Te Kaotioti 11:7 ao 12:17, baikara koaua aika ti riai n ururingi ngkana ti nenera ana taetae ni burabeti Taniera?

² Ngkana ti na ota raoi n te taetae ni burabeti are n Taniera mwakoro 11, ti riai n uringnga are e tii taekinia taan tautaeka ao tautaeka ake a tautaekani aaba ake a maeka iai ana toro te Atua aika bati, ke a kaaitaraia ana aomata te Atua. Ao e ngae ngke e rangi ni karako mwaitiia ana toro te Atua ni kabotauaki ma kaain te aonnaba, ma a aki toki ni mamatanaki. Bukin tera? Ibukina bwa tian Tatan ma ana waaki ni kabane, boni kamaunaaia naake a beku ibukin Iehova ao Iesu. (Wareka Karikani Bwaai 3:15 ao Te Kaotioti 11:7; 12:17.) Irarikin anne, e riai n inanoi te taetae ni burabeti are e koreia Taniera ma taetae ni burabeti ake tabeua n Ana Taeka te Atua. E boni kona n eti raoi  otara n ana taetae ni burabeti Taniera tii ngkana ti kabotaua ma kiibu riki tabeua n te Baibara.

3. Tera ae ti na maroroakinna n te kaongora aei ao are imwina?

³ Ti na maroroakina ngkai Taniera 11:​25-39. Ti na noria bwa antai ueani meang ao ueani maiaki man 1870 nakon 1991, ao e aera ngkai e a riai ni bitaki otara n iteran te taetae ni burabeti aei. N te kaongora are imwina, ti na maroroakina Taniera 11:40–12:​1, ao ti na kamataataira riki bwa tera ae kaotaki n iteran te taetae ni burabeti anne ibukin te tai are man 1990 tabun nakon te buaka ae Aremaketon. Ngkana ko neneri kaongora aika uoua aikai, e na rangi n ibuobuoki okiokiran te taibora ae “Ueea Aika Kaiangatoa i Marenaia n Tain te Toki.” Ma ti riai moa ni kinaia ueea aika uoman n te taetae ni burabeti aei.

4. Baikara bwaai aika tenua aika a na buokira n ataia bwa antai ueani meang ao ueani maiaki?

⁴ N te moantai ao nakoa aika “ueani meang” ao “ueani maiaki” a boni kaineti nakon tautaeka aika mena i meangin ao i maiakin te aba ae Iteraera. E aera bwa ti taekina anne? Nora ana rongorongo te anera are nikiria iroun Taniera: “I roko bwa N na kaotako n te bwai ae e na bwakariia am aomata i nanoni kabaneani boong.” (Tan. 10:14) Te natannaomata ae Iteraera bon ana aomata te Atua ni karokoa Bentekota 33 C.E. Ni moa man te tai anne, e a katereterea Iehova bwa taan rimwini Kristo bon ana aomata. Ngaia are angiin te taetae ni burabeti are n Taniera mwakoro 11 e aki kaineti nakon te natannaomata ae Iteraera, ma bon nakoia taan rimwini Kristo. (Mwa. 2:​1-4; IRom 9:​6-8; IKar. 6:​15, 16) Ao a bibitaki taan tautaeka ke tautaeka aika riki bwa ueani meang ao ueani maiaki, n taai aika kakaokoro. E ngae n anne, iai bwaai aika a titeboo iai. Te moan, a tautaeka ueea aikai n aaba ake a bati iai ana toro Iehova, ke a kaaitaraia. Te kauoua, aroia nakoia ana aomata te Atua a kaotia bwa a bon ribaa te Atua ae koaua ae Iehova. Ao te katenua, a uneaki ibukin te mwaaka ueea aika uoman aikai.

5. Iai ueani meang ao ueani maiaki i marenan te ririki ae 100 ao 1870? Kabwarabwaraa.

⁵ Tabeua te tai imwin te ririki ae 100 C.E., e a taonakinako te ekaretia ni Kristian ni koaua irouia Kristian ni kewe ake a butimwaei reirei ni beekan, ao a karabai koaua ake n Ana Taeka te Atua. Ni moa man te tai anne ni karokoa raatokin te ka-19 n tienture, ao ai akea ana botaki te Atua i aon te aba. A a rikirake Kristian ni kewe n aron te titania ao e a kangaanga kinaakia Kristian ni koaua. (Mat. 13:​36-43) E aera bwa e kakawaki ataakin anne? E oti iai bwa te baere ti warekia ibukin ueani meang ao ueani maiaki, e aki kona ni kaineti nakoia taan tautaeka ke tautaeka aika tei i marenan te ririki ae 100 ao 1870. N te tai anne bon akea ana botaki te Atua are e na kaitaraaki irouia ueea aikai. * Ma ti kona ni kantaningaia bwa e na manga kaoti ueani meang ao ueani maiaki tabeua te tai imwin 1870. Ti kangaa n ataia?

6. N ningai are a a manga riki iai ana aomata te Atua bwa te botaki teuana? Kabwarabwaraa.

 ⁶ Ni moa man 1870, a a moanna n ikoikotaki ana aomata te Atua ao n riki bwa te botaki teuana. Bon te ririki anne are a katea iai aia kurubu n reirei n te Baibara Charles T. Russell ma raona tabeman. E riki Brother Russell ma raona ni kaan bwa te tia uataeka are taetae ni burabetinaki are a “kaitiaka te kawai” imwain tein te Tautaeka n Uea Iroun te Mesia. (Maraki 3:1) E a manga reke te botaki ae kaainaki irouia aomata aika toro iroun Iehova n te aro ae eti! Iai tautaeka aika mwaaka riki n te aonnaba aika tei n te tai anne ake a na kaaitaraia ana toro te Atua? Ti na noria.

7. Antai ueani maiaki ni karokoa te Moani Buaka Are Kabutaa aonnaba?

⁷ N 1870, e a riki Buritan bwa te embwaea ae te kabanea ni bubura n te aonnaba, ao moan te korakora ana taanga ni buaka. E kaikonakaki te embwaea anne n te koro ae uarereke are kataenikai kooro ake tenua aika tei ibukini Buranti, Tibein, ao te Netherlands. (Tan. 7:​7, 8) Ao e a riki Buritan bwa ueani maiaki ni karokoa te Moani Buaka Are Kabutaa Aonnaba. N te tai naba anne ao te United States of America e a riki bwa te aba ae kaubwai riki n te aonnaba ao e a moana reitakina ma Buritan.

8. Antai ueani maiaki i nanoni kabaneani boong?

⁸ N te Moani Buaka Are Kabutaa Aonnaba, a ikarekebai ni buaka te United States ma Buritan ao a a rangi ni korakora. N te tai anne, e a riki Buritan ma raona ae te United States bwa te Tautaeka ae Mwaaka Riki n te Aonnaba. N aron are e taetae ni burabetinna Taniera, e a tia  te uea aei n ikotiia “te taanga ni buaka ae rangi ni bubura ma ni korakora.” (Tan. 11:25) I nanoni kabaneani boong, e a riki Amerika ma Buritan bwa ueani maiaki. * Ma antai ngkanne ueani meang?

9. N ningai are e a manga kaoti iai ueani meang, ao e kangaa ni kakoroaki bukin Taniera 11:25?

⁹ N 1871, teuana te ririki imwini katean aia kurubu n reirei n te Baibara Russell ma raona, ao e a manga kaoti ueani meang. N te ririki anne, e a katea te Embwaea n Tiaman teuare Otto von Bismarck. E riki te Uea ae Wilhelm I bwa te moan embera, ao e rinea Bismarck bwa te tia kairiri n te tautaeka. * Imwin ririki aika bati ao Tiaman e a tautaekani aaba tabeua i Aberika ao ni Marawan te Betebeke, ao e kataia n riki bwa te tautaeka ae korakora riki nakoni Buritan. (Wareka Taniera 11:25.) E karekea ana taanga ni buaka ae bubura te Embwaea n Tiaman ae ai te kauoua ni korakora n te aonnaba. N te moani buaka, e kamanena ana taanga ni buaka aei Tiaman ni buakania iai aiana.

10. E kangaa ni kakoroaki bukin Taniera 11:25b, 26?

¹⁰ E taetae ni burabetina naba Taniera te baere e na riki nakon te Embwaea n Tiaman ma ana taanga ni buaka. E taekinaki bwa e “na bon aki tei” ueani meang. Bukin tera? “Ibukina bwa a na bairea ekakinakoan teuaei. Ao a na kabwakaa teuaei aomata ake a kakana ana amwarake aika kangkang.” (Tan. 11:25b, 26a) N ana bong Taniera ao naake a kakana “kanan te uea” bon naake a “beku ibukin te uea.” (Tan. 1:5) Antai taekana aei? Bon taekaia bwakuaku n te tautaeka n te Embwaea n Tiaman, n ikotaki ma mataniwi ao taani kairiri n te taanga ni buaka ake a mena i aan te embera. Bon naakai ake a buoka kabwakaan te uea. * E aki tii taekinaki n te taetae ni burabeti bwakan te embwaea aei, ma e taekina naba mwin te buaka ma ueani maiaki. E kangai ibukin ueani meang: “E na bon taeakinako ana taanga ni buaka, ao a bati aika a na bwaka aika kamateaki.” (Tan. 11:26b) N aron are e a kaman taekinaki ao n te moani buaka are kabutaa aonnaba, e “taeakinako” ana taanga ni buaka Tiaman ao a bati aika “bwaka aika kamateaki.” Anne bon te buaka ae korakora riki iai te mate ni kabotauaki ma buaka ake imwaina.

11. Tera are a karaoia ueani meang ao ueani maiaki?

¹¹ E kabwarabwaraaki n Taniera 11:​27, 28 baika riki imwain te Moani Buaka Are Kabutaa Aonnaba, bwa ueani meang ao ueani maiaki a na “tekateka n te taibora teuana n tataekini keewe.” E taekinna naba bwa ueani meang e na karekei “bwaai aika mwaitikurikuri.” Ao bon anne te bwai ae riki. A taekinna i marenaia Tiaman ma Buritan bwa a tangira te rau, ma e oti kewen aia taeka ngke a a buaka n 1914. Ao n 1914, e a rikirake kaubwain Tiaman ao n riki bwa te aba ae te kauoua ni kaubwai n te aonnaba. E kakoroaki bukin Taniera 11:29 ao moan iteran kibuna 30, ngke e a buaka Tiaman ma ueani maiaki ao e konaaki Tiaman.

12. N te moani buaka are kabutaa aonnaba, tera ae a karaoia ueani meang ao ueani maiaki?

¹² Ni moa man 1914, a teimatoa ni buaka i marenaia ueea aika uoman aikai ao a buakania naba ana aomata te Atua. N te katoto, n te moani buaka are kabutaa aonnaba, a bwainikirinia ana toro te Atua ake a rawa n ira te buaka te tautaeka n Tiaman ao ni Buritan. Ao te tautaeka n te United States e kamatawarikia naake a kaira te mwakuri n uarongorongo. E kakoroaki bukin te taetae ni burabeti are n Te Kaotioti 11:​7-10 n te bwainikirinaki aei.

13. N 1930 tabun ao n tain te kauoua ni buaka are kabutaa aonnaba, tera are e karaoia ueani meang?

¹³ N 1930 tabun ao moarara riki n te kauoua ni buaka are kabutaa aonnaba, e a buakania ana aomata te Atua ueani meang n akea ana nanoanga. Ngke e a taua taekan Tiaman te bwaatei ae te Nazi, ao Hitler ma raona a a katabuaka aia mwakuri ana aomata te Atua. A tiringia bubua ma bubua ana aomata Iehova ao a kanakoia nga ma nga nakon taabo ni kaikain. E a kaman taekin rikini baikai Taniera. E “kamwaraea te tabo ae tabu” ueani meang ao e “kanakoa te karea ae kakareanaki” n arona n tuka inaomataia ana toro te Atua ni karaoiroa aran Iehova i mataia aomata. (Tan. 11:30b, 31a) E berita naba te tia kairiri iai ae Hitler bwa e na kamaunaia ana aomata te Atua mai aon Tiaman.

14. Antai are e a manga riki bwa ueani meang imwin te kauoua ni buaka? Kabwarabwaraa.

¹⁴ Imwin te kauoua ni buaka are kabutaa aonnaba, e a taui aono aika bubura ake a mena ngkoa i aan Tiaman te tautaeka ni komuniti ae te Soviet Union, ao e a riki bwa ueani meang. N aron te tautaeka n Nazi ae iowawa, e kaota naba te kairiribai ae korakora te Soviet Union nakoia naake a moanibwaia taromaurian te Atua ae koaua nakon te ongeaba n te tautaeka.

15. Tera are e karaoia ueani meang imwin tokin te Kauoua ni Buaka Are Kabutaa Aonnaba?

¹⁵ N te tai ae waekoa imwin tokin te Kauoua ni Buaka Are Kabutaa Aonnaba ao ueani meang ae boou ae te Soviet Union ma taani boutokaia, a a ekiianako ana aomata te Atua. Ni kaineti ma te taetae ni burabeti are n Te Kaotioti 12:​15-17, e katabuaka te mwakuri n uarongorongo te uea aei, ao e kanakoia nga ma nga ana aomata Iehova mai abaia. E boni katiinakoa “te karaanga” ae taekan te bwainikirinaki ueani meang i nanoni kabaneani boong, ma e aki tokanikai ni katoka aia mwakuri ana aomata te Atua. *

16. E kangaa te Soviet Union ni kakoroa bukin Taniera 11:​37-39?

¹⁶ Wareka Taniera 11:​37-39. E kakoroaki bukin te taetae ni burabeti anne ngke ueani meang e a aki “tabeakina te Atua ae taromauriaki irouia ana bakatibu.” N te aro raa? E tangiria te Soviet Union ni kamaunai Aaro, ngaia are e a kataia n anai mwaakaia. Ibukini karekean tiana anne, e a kaman tua te tautaeka aei n 1918 bwa a na reireinaki ataein te reirei bwa akea te Atua. E kangaa ueani meang aei n “anga te neboaki nakon atuan taian nono”? E kabanea te mwane ae bati te Soviet Union ni katea iai ana taanga ni buaka ao ni karaoi nga ma nga bwaai ni buaka aika mwaakaroiroi ibukini kakorakoraan  ana tautaeka. N tokina, a a uaia ueani meang ao ueani maiaki ni karekei aia bwai ni buaka aika mwaakaroiroi aika kona ni kamateia aomata aika birion ma birion!

17. Tera “te bwai ae koro n ribaaki are karika te kamaroaeaki”?

¹⁷ E uaia ni mwakuri ueani meang ma ueani maiaki ibukini karaoan te bwai teuana ae kakawaki. A “katea te bwai ae koro n ribaaki are karika te kamaroaeaki.” (Tan. 11:31) Te “bwai ae koro n ribaaki” aei bon te United Nations ke Aia Botaki te Botannaomata.

18. E aera ngkai e taekinaki Aia Botaki te Botannaomata bwa “te bwai ae koro n ribaaki”?

¹⁸ E taekinaki Aia Botaki te Botannaomata bwa “te bwai ae koro n ribaaki” ibukina bwa e taekinna bwa e kona ni karaoa te bwai ae e tii kona ni karaoia Ana Tautaeka n Uea te Atua​—ae karekean te rau n te aonnaba. Ao e taekinaki n te taetae ni burabeti bwa te bwai ae koro n ribaaki e “karika te kamaroaeaki” ibukina bwa Aia Botaki te Botannaomata e na boni buakani ao ni kamaunai Aaro aika kewe ni kabane.​—Nora te bwaoki ae “Ueea Aika Kaiangatoa n Tain te Toki.”

19-20. (a) E aera ngkai ti riai n ataa te rongorongo aei? (b) Tera te titiraki ae e na kaekaaki n te kaongora are imwina?

¹⁹ Ti riai n ataa te rongorongo aei ibukina bwa man 1870 tabun nakon 1991, e a kakoroaki bukin ana taetae ni burabeti Taniera ibukin ueani meang ao ueani maiaki. Ngaia are ti kona ni kakoauaa raoi bwa e na boni koro naba bukin nikiran te taetae ni burabeti anne.

²⁰ N 1991 ao e a bwaka te Soviet Union. Ngaia are antai ngkanne ueani meang ni boong aikai? E na kaekaaki anne n te kaongora are imwina.