Iai bwain rimoa aika kuneaki irouia taan rabakau ae boutokaa kanoan te Baibara? N 2014 ao e a tabekaki te titiraki ae kangai n te kaongora n te maekatin ae te Biblical Archaeology Review: “Iraman aomata n te Baibara n Ebera ake a kakoauaaki bwa a maiu ngkoa, imwini kuneani bwain rimoa irouia taan rabakau?” Te kaeka ae reke: “Tao 50!” Temanna te mwaane ae akea taekana n te kaongora anne bon Tatenai. Antai teuaei? Ti na rinanon rongorongona ae koreaki n te Baibara.

E riki ngkoa Ierutarem bwa teuana naba aonon te Embwaea ni Botia ae buburakaei. E tei te kaawa aei n te aono ae a aranna kaaini Botia bwa Iteran-te-Karaanga, ae taekani maeaon te Iuberetiti. Imwini kataenikaiani Baburon, ao a a kainaomataaki irouni Botia I-Iutaia ake taenikai, ao a a kariaiakaki bwa a na manga katea ana tembora Iehova i Ierutarem. (Etira 1:​1-4) Ma a tokobitoa te kateitei aei taani kairiribai nakoia I-Iutaia, ao a kabuakakaia I-Iutaia bwa aongkoa a karitei nakoni Botia. (Etira 4:​4-16) N ana tai n tautaeka Taraiati I (522-486 B.C.E.), ao e a kaira te kakaae i aon te bukibuki aei, te mataniwi temanna mai Botia ae arana Tatenai. E aranaki teuaei n te Baibara bwa “te kowana n te aono are Iteran te Karaanga.”​—Etira 5:​3-7.

A bati atibu ni koroboki nikawai ake a kaota te ara ae Tatenai, aika kawakinaki ni karokoa ngkai, ae kanoan taian rongorongo ibukin te utu teuana. Iai teuana te baba ni koroboki are e kairekerekea temanna kain te utu aei ma te boraraoi ni kaineti ma te kabwakamwane teuana ae koreaki n ana ka-20 n ririki n tautaeka Taraiati I, n 502 B.C.E. E kaotaki te tia kakoaua n te boraraoi aei bwa ana toro “Tattannu, ae te kowana n te aono are n Iteran-te-Karaanga,” ae taekan Tatenai, are taekinaki ni bokin te Baibara ae Etira.

Tera rongorongon te mwaane aei? N 535 B.C.E., ao e a manga tibwai Tairati te Kakannato kaawa ake e tautaekani nakon aono tabeua aika bubura, ae teuana mai buakoia e aranaki bwa Baburon ma Iteran-te-Karaanga. Rimwi riki ao e a manga bwenauaaki te aono aei nakon uaitera, ao iterana are teuana e aranaki bwa Iteran-te-Karaanga. A reke naba n te aono aei Coele-Turia, Boinike, ma Iuta, ao n taraana e tautaeka mai Tamateko. E kairiri Tatenai n te aono aei tao man te ririki 520 nakon 502 B.C.E.

Imwin te mwananga nako Ierutarem ibukini kakoauaan te bukibuki ni kaineti ma te karitei, ao e ribootinna Tatenai nakon Taraiati bwa a taku I-Iutaia bwa a a tia ni karekea ana kariaia Tairati ibukini manga katean ana tembora Iehova. E kakoauaaki aia taeka aei, imwini karaoan te kakaae n rongorongo ake a kawakinaki ibukia bwaanuea. (Etira 5:​6, 7, 11-13; 6:​1-3) Ngaia are e a kanakoaki te tua nakon Tatenai bwa e na aki kamangaoa te mwakuri ni kateitei, ao e ongeaba iai.​—Etira 6:​6, 7, 13.

E koaua ae bon akea te bwai ae rangi ni kakawaki ae e kakororaoia “Tatenai ae te kowana n te aono are Iteran te Karaanga” n rongorongon rimoa. Ma uringnga ae bon iai rongorongona n te Baibara, ao e taekinaki naba nakoana ae e bon tonu raoi ibukina. Man te koaua anne, ti a manga karekea naba te bwai ni kakoaua riki teuana, ae e a bati te tai ae e boutokaaki iai etin rongorongon rimoa aika n te Baibara, ni bwain rimoa aika kuneaki irouia taan rabakau.