NGKE 12 au ririki, I a ataia ae iai te bwai ae kakawaki ae I riai n anga. N te runga teuana, e tuangai te tari te mwaane temanna bwa I kan uarongorongo ke I aki. E ngae ngke I tuai n uarongorongo mai mwaina ma I taku: “Ngaia.” Ti nakon te aono are e na mwakuriaki, ao e anganai tabeua booki aika uarereke aika taekan Ana Tautaeka n Uea te Atua. E taku: “Ko na kawariia aomata n iteran te kawai arei, ao ngai n iterana aei.” I a moana kawaran te auti teuana ma teuana ma te maaku, ao I mimi bwa a boni bane au boki. E oti bwa a bati aika tangira te baere I anganako.

I bungiaki n 1923 i Chatham, Kent i Engiran, ao I ikawairake i buakoia aomata aika korakora bwaran nanoia. E a tia te Buaka ae Korakora n aki kakoroa nanon te kantaninga ae kanakoraoan riki te aonnaba. A bwara nanoia naba au karo irouia mitinaren te Baptist ake a taraa n rangi n tabe ma karikirakean aroia. Ngke ruaiwa au ririki, e moana nanakona tinau nakon aia tabo ni botaki kaain te International Bible Students Association, are a karaoi iai aia reirei ke aia taromauri aomata ake a ingoanaki n te ara ae Ana Tia Kakoaua Iehova. Ti anganaki ngaira ataei reirei aika boto man te Baibara ao te boki ae The Harp of God, iroun temanna te tari te aine n te tabo anne. I kukurei n te baere I reiakinna.

Ngke tebwi tabun au ririki, I kukurei n tataekina te kantaninga man Ana Taeka te Atua nakoia aomata. E ngae ngke I aki toki n uarongorongo man te auti teuana ma teuana n tii ngai, ma e reke naba reireiau mairouia tabemwaang ngkana I uarongorongo ma ngaiia. N te katoto, n te tai teuana ngke I bwatika ma te tari te mwaane ae ikawai riki nakon te tabo are ti na uarongorongo iai, ti kaitiboo ma te mitinare temanna ao I taku: “E a mwananga te kooti.” E tei ma ana bwatika te tari arei ao e tuangai bwa N na tekateka moa ma ngaia ni boton te kai teuana. E taku: “Antai ae e anganiko te mwaaka ni motika taekan temanna bwa te kooti? Ti na tii kukurei n taekina te rongorongo ae raoiroi nakoia aomata ao ni katuka te motikitaeka nakon Iehova.” E bati reireiau ni kaineti ma kakukurein te anganga n taai akanne.​—Mat. 25:31-33; Mwa. 20:35.

E reireinai te tari riki temanna ae e a ikawai bwa ngkana ti na karekea te kukurei man te anganga, ti riai n nanomwaaka n taotaon nanora n tabetai. E riribaiia Ana Tia Kakoaua Iehova buun teuaei. N te taina, e kaoai teuaei bwa ti na moi n te ii n ana auti. E rangi n un neiei ngke e a ataia ae e nako n  uarongorongo buuna ao e karebanaira ni bakete n ii. E aki takutakuia teuaei ma e anai bakete n ii akekei ao e kaoki nakoni nneia. Tabeua te ririki imwina, e a bwabetitoaki neiei bwa temanna Ana Tia Kakoaua Iehova imwin ana taotaonakinnano buuna.

E teimatoa n rikirake ingaingau n tataekina te kantaninga ibukin te tai ae e na roko nakoia aomata, ao I a bwabetitoaki ma tinau i Dover ni Maati 1940. Ngke 16 au ririki, e katanoataa Buritan bwa e na buakana Tiaman n Tebetembwa 1939. N Tun 1940, I mataku mani mataroan ara auti ao n nori kaa aika bubura ma tautia aika ikoaki i aoia aika nga ma nga mwaitiia. Bon naake a maiu imwin te Buaka i Dunkirk. Bon akea aia kantaninga te koraki aikai ngke I tarai mataia, ao I ingainga ni kan tuangia taekan Ana Tautaeka n Uea te Atua. Rimwi riki n te ririki anne, a a manga moana aia kabwaka boom kaain Tiaman i aoni Buritan. Ni katoa tairiki ao I nori aia wanikiba ni boom aika bati kaain Tiaman, ni kiba rietan ara aono. Ko kona n ongo tangin ao mraran taiani boom, are e a karakaa riki te maaku. Ngkana ti otinako n te ingabong are imwina, ti a kona n nori auti aika urubekebeke n taabo nako. I a ataia raoi bwa bon tii te Tautaeka n Uea ae I riai ni kantaningaia nakon te tai ae e na roko.

Bon 1941 are I a moana iai maiuu ae rangi ni kakukurei. I mwakuri n te tiriba ae te Royal Dockyard i Chatham ao ni kataneiai ibukin te kaba, ae te nakoa ae mataaiakinaki bwa a reke iai kakabwaia. A a kaman ota ana toro Iehova bwa a aki riai ni buaka Kristian ni kaitaraa te natannaomata teuana ma teuana. N 1941, ti a ataia ae ti riai n aki mwakuri n taabo ni karao bwai ni buaka. (Ioa. 18:36) Kioina ngkai a kabaaki tabomarin n te tiriba, I a motinnanoia bwa I riai ni kitana au mwakuri ao ni moana kabwaninan au tai n te mwakuri ni minita. Au tabo are I moani mwiokoaki iai bon Cirencester, ae te kaawa ae rangi n tamaroa i Cotswolds.

Ngke 18 au ririki, I a karabuutinaki i nanon ruaiwa te namwakaina ibukin rawau ni kaaina te taanga ni buaka. Bon te namakin teuana irou ngke e karebwetauaaki ni kainaki mataroan te tabo are I kaakaki iai ao I a tiku n tii ngai. Ma e aki maan ao a titirakinai tautia ma buure bwa e aera ngke I kabureaki, ao I rangi ni kukurei n taekina au koaua nakoia.

Imwin otinakou man te karabuuti, I a tuangaki bwa N na mwakuri ma Leonard Smith * n uarongorongo ni kaawa aika kakaokoro i abara ae Kent. Ni moa man 1944, tenga tabun wanikiba aika bweenaki mai aon te aba ake a kabwakai boom i Kent. Ti mena raoi n te kawai ni kibakiba i marenan London ao te aono n Eurobe are tauaki taekana iroun te Nazi. A aranaki boom aika mrara aikai bwa taian doodlebug. E rangi  ni kakamaaku aei bwa ngkana e toki rurungaan te wanikiba, n aron ae ti aki toki n ongo, ko a ataia bwa tabeua te tekan imwina, e nang bwaka te wanikiba ao n rebwetaua. Ti kaira te reirei n te Baibara ma te utu teuana aika niman kaaina. N tabetai, ti tekateka i aan te taibora ae te biti ae karaoaki ibukini kamanoaia ngkana e ingunako te auti. N tokin te tai, a bane ni bwabetitoaki kaain te utu aei.

Imwin te buaka, I bwaiania uoua te ririki i Ireland maiaki. Ti aki ataia ae e rangi ni kaokoro Ireland ma Engiran. Ti nakon te auti teuana ma teuana n titiraki te tabo ae ti kona n tiku iai ao ni kaotiira ae mitinare ngaira, ao ti anganga nako maekatin i rarikini kawai. Ai nanobabara ngaira ni karaoani baikai n te aba ae angiina iai Katorika! Ngke e karaoa te mwakuri n iowawa ao ni kakamaakuira temanna te mwaane, I a tangitang nakon te bureitiman ao e taku: “Ma tera ae ko kantaningaia?” Ti aki ataia ae e rangi ni korakora mwaakaia taama n te aba aei. A a tia ni kabaneia aomata man aia mwakuri ngkana a butimwaei ara boki, ao a kakionakoira naba man ara tabo ni maeka.

Imwin tabeua te tai, ti a ataia bwa ngkana ti roko n te aono ae boou, e raoiroi riki ngkana ti bwatika ni kararoaira ma ara tabo ni maeka ao n uarongorongo tii n te tabo ae e kaokoro iai aia tama aomata. N te kabane, ti a kawariia aomata ake a uakaan ma ngaira. Ti reirei n te Baibara tentai n te wiki i Kilkenny ma te rorobuaka temanna n aki ongei mwakuri n iowawa aika kakamaaku. I rangi ni kukurei n angareirei i aoni koaua man te Baibara, ao I a iangoa te kororeta ni bubutii riniu n te reirei ni kataneiai ibukia mitinare n te Watchtower Bible School of Gilead.

Imwin te reirei ae maanna nimaua te namwakaina i New York, ti mwiokoaki ngaira aman ake a a bane ara tai man te Kuura ni Kireata bwa ti na mwakuri n aaba aika rangi n uarereke n te Caribbean Sea. N Nobembwa 1948, ti kitana New York City i aon te kaibuke n ieie ae Sibia ae 59 te buuti (18 te mita) abwakina. I tuai man ieie mai mwaina ngaia are I rangi n ingainga nako iai. Temanna i buakora bon te kaaben n te kaibuke ae rangi ni mwaatai ae Gust Maki. E reireinira mwakuri n te kaibuke tabeua aika kakawaki, n aron irakean ao tikuan taian ie aika kakaokoro, aroni kateimatoaan etin te kambwati, ao aroni bweenakin te kaibuke ngkana e kaaitara ma te ang. E rangi ni mwaatai Gust ni bweena te kaibuke n ieie aei i nanon 30 te bong rinanon angibuaka aika karuanikai, ni karokoa rokora n te Bahamas.

Imwin tabeua te namwakaina n uarongorongo n abamwakoron te Bahamas, ti a borau nako Leeward Islands ao Windward Islands, ae 500 tabun te maire (800 te kiromita) man te Virgin Islands i rarikin Puerto Rico ao ni kuri n roko i Trinidad. I nanon nimaua te ririki, ti uarongorongo riki n abamwakoro ake a tionako ake akea iai taani Kakoaua. N tabetai ti aki kona ni kanakoi ara reta ke ni karekei i nanoni wiki aika bati. Ma ai kukureira ngaira ni katanoataa ana taeka Iehova i buakon abamwakoro aikai!​—Ier. 31:10.

Ngkana ti rooroo n te rawa, a boni mimi n rokora kaain te kaawa, ao a baneakina tabon te uaabu ni kani kinaira. Iai tabeman ake a tuai man nonora te kaibuke n ieie ke te imatang. A akoi ma n taua te Aro kaain te aba ao a ataa raoi kanoan te Baibara. A aki toki n anganira iika aika menaai, uaanikai n aron taian avocado ao peanut. E uarereke ara kaibuke ao e aki rangi n tau ibukin te nne ni matu, ni kuuka, ke n uaati, ma ti mwengaraoi iai.

Ti waerake n te booti ao ni kawariia aomata ni kabongnga. Ti aki toki n tuangia ae e na iai te  kabwarabwara man te Baibara. Ngke e airoo, ti a katanga beeron te kaibuke. E rangi ni kakukurei noraia kaain te aba n roko. A raneanea kaanga itoi ootan aia taura ngke a a ruo man rabeen taian tabuki. N tabetai a roko aomata aika tebubua mwaitiia, ao a kona n tiku ni karokoa e a bwakanako te tai ibukin aia titiraki. A kukurei n anenene, ngaia are ti a taibini kunan te Tautaeka n Uea tabeua ao n angania. Ti kabanea ara konaa n anenei kuuna ngaira ake aman ao a iririra ma bwanaaia aika tangiraoi. Ai boni kakukureira taai aikai!

Imwini kairan te reirei n te Baibara ma tabeman, a kona ni manga irira nakon te utu are imwina bwa a na ira naba aia reirei. E ngae ngke ti na kitana te tabo teuana imwin tabeua te wiki, ma ti aki toki n tuangia naake a rangi ni kan ongora riki bwa a na kateimatoa aia reirei ma ake tabeman ni karokoa manga okira. E kakukurei norakia tabeman i buakoia ni karaoi raoi mwiokoaia.

Ni boong aikai, a bati i buakon abamwakoro akanne aika kakawaraki bwa taabo ni kaneweaba ibukia iruwa, ma n taai ake rimoa bon taabo aika tionako ma namaia aika buruu maii, bikeia aika mainaina, ao aroka aika baam iai. Ti aki toki n ieie nakon te abamwakoro teuana ma teuana n te bong. A takaakaro taiani kua i rarikin ara booti, ao ko kona n ongo karongoaani moan te kaibuke ni butina i taari. E raneanea ootan namwakaina i aon taari ae raoi are e riki iai bwa te kawai ae raneanea ae tiki nakon te oraitan.

Imwini banen nimaua ara ririki n uarongorongo n taian abamwakoro, ti a ieie nako Puerto Rico ni kaaibibita ara kaibuke nakon te kaibuke ae iai intinna. Ngke ti roko i Puerto Rico, I a kaitiboo ma te mitinare ae baaraoi ae Maxine Boyd ao e a reke nanou irouna. Bon te tia tataekina te rongorongo ae raoiroi neiei ae ingainga nanona mangke te teei ngaia. Imwina, e beku bwa te mitinare n te Dominican Republic, ni karokoa kanakoana man te aba anne iroun te tautaeka ae angiina kaain te Katorika n 1950. Ngkai kaimoan te kaibuke ngai temanna, I a kariaiakaki n tiku i Puerto Rico tii i nanon teuana te namwakaina. N na waekoa ni kawari abamwakoro ao n aki oki i nanon tabeua riki te ririki. Ngaia are I taku i nanou: ‘Ronald, ngkana ko tangira te aine aei, waekoa ni karaoa am motinnano.’ Imwin tenua te wiki, I a kabutiman nakoina, ao onoua te wiki imwina, ti a mare. I mwiokoaki ma Maxine bwa ti na mitinare i Puerto Rico, ngaia are I a aikoa toka n te kaibuke are boou.

N 1956 ti a moana kawaran taian ekaretia n ara mwakuri ni mwamwananga n te aono. A bati taari aika maiu ni kainnano, ma ti kukurei ni kakawariia. N te katoto, n te kaawa ae uarereke i Potala Pastillo, iai utu aika uoua aika taani Kakoaua ma natiia aika bati, ao I aki toki ni katangitang n te kaibwabwaa ma ngaiia. I tuanga te teinnaine temanna ae uarereke i buakoia ae Hilda, bwa e kan irira n uarongorongo ke e aki. E taku neiei: “I kan iri ma I aki konaa, bwa akea au kauniwae.” Ti kabooi ana kauniwae ao e a irira n uarongorongo. N ririki ake imwina n 1972 ngke ti kawara te Betaera i Brooklyn ngai ma Maxine, e a kawarira te tari te aine temanna ae e a tibwa bane ana tai man te Kuura ni Kireata. Bon i aoni kawaina n nako n te tabo ae e na beku iai i Ecuador, ao e taku: “Kam kinaai ke kam aki? Boni ngai te teinnaine are uarereke i Pastillo are akea ana kauniwae.” Kai bon Hilda! Ti rangi n rotaki n te kukurei ao ti bon tang!

N 1960 ti a tuangaki bwa ti na beku n te aobiti n tararua i Puerto Rico, n te borauatao ae uarereke i Santurce i San Juan. N te moantai, ti karaoa angiin te mwakuri ngai ma Lennart Johnson. Bon taani Kakoaua ibukin Iehova ngaia ma buuna ake a moan roko n te Dominican Republic, ao a roko i Puerto Rico n 1957. Imwina riki ao Maxine e a kakanakoi maekatin nakoia naake a tangiri, aika e raka i aon teuana tenga i nanon teuana te wiki. E kukurei ni karaoa aei ibukina bwa e iaiangoiia aomata akanne, ake a karerekei amwarake n taamnei.

I kukurei n au mwakuri n te Betaera bwa bon te beku ae ko anga iai ngkoe. Ma tiaki nanona bwa akea iai kangaanga. N te katoto, n te moan runga i Puerto Rico ibukin aaba aika kakaokoro n 1967, I a taonakinako n au mwakuri iai. E roko i Puerto Rico Nathan Knorr are kairiri ibukia Ana Tia Kakoaua Iehova n te tai anne. E kairua n iangoia bwa I aki tabe ma baireani baoia mitinare ake a roko, e ngae ngke I bon tabe iai. Imwina, e anganai te reirei ni kairiri ae matoatoa ibukin aroni bairean raoi bwaai ao e tuangai ae e aki raoiroi arou. I aki kani kauntaeka ma ngaia, ma I namakinna bwa e kairua ana iango ibukiu ao I aki kukurei iai i nanon tabeua te tai. E ngae n anne, ngke ti kaitiboo imwina ma Brother Knorr ngai ma Maxine, e a kaoira nakon ana ruu ao e kuuka ibukira.

 N tabetai ni menara i Puerto Rico, ti kakawariia au utu i Engiran. E aki butimwaea te koaua tamau ngke ti butimwaea te koaua ngai ma tinau. Ma ngkana a roko taani kabwarabwara man te Betaera, e aki toki tinau n tuangia bwa a kona n tiku n ara auti. E nora tamau nanorinanoia mataniwi aikai man te Betaera are a a kaokoro iai ma mitinare n Aaro ake tabeua ake e aki kukurei irouia n ririki aika nako. N tokina, e a bwabetitoaki bwa temanna Ana Tia Kakoaua Iehova n 1962.

E mate buu ae tangiraki ae Maxine n 2011. I rangi ni kariariaa manga norana n te mangauti. Ai boni kakukureira iangoan aei! I nanon tekatekara ae manna 58 te ririki, ti nora rikirakeia ana aomata Iehova ngai ma Maxine i Puerto Rico man te mwaiti ae tao 650 nakon 26,000! Imwina n 2013, e a manga mena te aobiti n tararua i Puerto Rico i aan te aobiti n tararua n te United States, ao I a tuangaki bwa N na beku i Wallkill, New York. Imwin 60 te ririki n te abamwakoro aei, I a namakina ae kaanga ai boni kaain Puerto Rico raoi ngai. Ma I a riai ngkai ni waakinako.

I teimatoa ni beku iroun te Atua ma te kukurei n te Betaera. Ai 90 tabun ngkai au ririki, ao au mwakuri boni kaungaaia kaain te utu ni Betaera n aron te tia kawakintiibu n te onimaki. I tuangaki bwa ni moani menau i Wallkill ni karokoa ngkai ao I a tia ni kakawariia aomata aika 600 tabun. Tabeman ake a kawarai, a kani maroroakin oin aia kangaanga ke kangaanga n aia utu. Tabeman a kani karekea te reirei ni kairiri ibukini kanakoraoan aia beku n te Betaera. Ao iai naba tabeman ake a a tibwa mare aika bubutii te reirei ni kairiri ibukin tekatekaia n taanga. Tabeman a a tia ni manga kanakoaki bwa a na ibuobuoki n te mwakuri ni minita. I ongora irouia ni kabane naake a maroro ma ngai, ao ngkana e riai, I aki toki n tuangia aei: “‘Te Atua e tangira ane e anga ma kukurein nanona.’ Ngaia are kukurei n am beku. Bwa bon ibukin Iehova.”—2Kor. 9:7.

Te kangaanga n reken te kakukurei n te Betaera bon tii te arona ma are riki n taabo nako: Ko riai ni kaatuua am iango ni kakawakin te bwai ae ko karaoia. Bon te beku ae tabu bwaai ni kabane ake ti karaoi n te Betaera. E irekereke ma boutokaan “te toro ae kakaonimaki ma ni wanawana” are e katauraoa te amwarake n taamnei ibukin te botaki n itaritari ni katobibia te aonnaba. (Mat. 24:45) A reke angara ni karaoiroa Iehova n taabo nako ake ti beku iai ibukina. Ti bia kukurei n te bwai ae e tuangira bwa ti na karaoia, bwa “te Atua e tangira ane e anga ma kukurein nanona.”