E KANGAA n riki anne? N na kabwarabwaraa. I bungiaki n Turai 29, 1929, ao I ikawairake n te kaawa ae uarereke n te aono ae Bulacan i Biribin. E rangi ni bebete te maiu iai bwa bon taini kerikaakini kaubwain te aba. E boo te buaka ngke I a roro n rikirake. A ninia Biribin ana taanga ni buaka Tiaban. Ma e raroanako ara kaawa, ngaia are ti aki rotaki n te buaka aei. Akea te rerio, te terewitin, ao te nuutibeeba, ngaia are ti ongongora taekan te buaka man aia karaki aomata.

Boni waniman mwaitira ao ngai te kauoman, ao I anaaki irouia tibuu ngke wanua au ririki. E ngae ngke kaain te Katorika ngaira, ma e aki tauaninne n te Aro tibuu te unimwaane, ao e bubutimwaei bokin Aaro mairoun raoraona. I uringnga bwa e kaotii nakoiu booki aika uarereke aika te Protection, Safety, ao Uncovered n te taetae n Tagalog, * n ikotaki naba ma te Baibara. I kani wawareka te Baibara, moarara riki Euangkerio ake aua. Ni kakaraoan anne, I a kani kakairi n ana katoto Iesu.—Ioa. 10:27.

E toki aia tai I-Tiaban n 1945. N te tai anne, a a tuangai au karo bwa N na okiriia. E kaungaai tibuu te unimwaane bwa N na nako, ngaia are I a nako.

E aki maan imwina n Ritembwa 1945, ao a roko Ana Tia Kakoaua Iehova man te kaawa ae Angat bwa a na uarongorongo n ara kaawa. E kawarira te tia Kakoaua ae e a kara ao e kabwarabwaraa te bwai ae taekinaki n te Baibara ibukini “kabaneani boong.” (2Tim. 3:1-5) E kaoira bwa ti na ira te reirei n te Baibara n te kaawa ae uakaan. A aki iri au karo, ma I bon nako. Tao 20 aomata ake a roko ao tabeman a tabeki titiraki i aon te Baibara.

Ibukina bwa I aki ota raoi ni baike a maroroakin, I a iangoia bwa N nang oki. Ma a a tii anenea naba kunan te Tautaeka n Uea teuana. E rangi n rotaki nanou n te anene ngaia are I a aki nako. Imwin te anene ao te tataro, ti a bane ni kaoaki nakon te taromauri i Angat n te Taabati are imwina.

Tabeman i buakora a rianna tao nimaua te maire  (8 te kiromita) nakon te taromauri ae boo n aia auti kaain te utu ae te Cruz. E rangi n anaaki nanou ngkai a kona naba ataei ake i buakoia naake 50, n anga aia kaeka i aon reirei aika nano n te Baibara. Imwini botaki n taromauri riki tabeua, e a kaoai te bwaiania ae e a kara ae Brother Damian Santos, ae te meia ngkoa, bwa N na matu irouna. E bwakanako ara tai n te tairiki anne ni maroroakina te Baibara.

Ni boong akanne, a bati i buakora ake a waekoa ni butimwaei koaua ake a moan reiakini man te Baibara. Imwin irirakini botaki tabeua, a titirakinai taari mwaane ma tabeman riki ni kangai, “Ko kani bwabetitoaki?” I kaeka ni kangai, “Eng.” I ataia ae I kan “toro iroun te Toka ae Kristo.” (IKoro. 3:24) Ti nakon te karaanga ae uakaan, ao ti a bwabetitoaki ngaira uoman ni Beberuare 15, 1946.

Ti ataia ae ngkai Kristian ngaira aika ti a tia ni bwabetitoaki, ti riai ni katoatai n uarongorongo n aron Iesu. E aki kukurei iai tamau, ao e taku, “Ko tuai roko n te roro n uarongorongo. Ao irarikina, tiaki nanona bwa ai te mitinare ngkoe ngkai ko a tia ni kateboaki n te karaanga.” I kabwarabwaraa nakoina ae bon nanon te Atua bwa ti na tataekina rongorongon Ana Tautaeka n Uea. (Mat. 24:14) I reitia ni kangai, “I riai ni kakororaoa au taeka ni bau nakon te Atua.” Ikanne are e a kakamaakai iai tamau n aron are I taekinna mai moa. Eng, e bon iangoia bwa e na tukai man te uarongorongo. Anne are e a karika moani kitanani bwaai irou, ibukin uaiakinan tiau n te onimaki.

A anaai ni kamaekaai i rarikia kaain te utu are te Cruz i Angat. A kaungaai naba ma natiia te aine ae te bina ae Nora, bwa ti na bwaiania. Ti uaia ni moana ara bwaiania n Nobembwa 1, 1947. E beku Nora n te kaawa teuana, ao ngai I teimatoa ni boutokaa te uarongorongo i Angat.

N au katenua n ririki ni bwaiania, e anga te kabwarabwara Earl Stewart ae te tari te mwaane man te aobiti n tararua, nakoia aomata aika 500 tabun ni maraen te kaawa i Angat. E kabongana te taetae n Ingiriti ao I a manga rairia n te aro ae kimototo n te taetae n Tagalog. Bon tii itiua au ririki n te reirei, ma a kakamanena te taetae n Ingiriti ara tia reirei. Te bwai riki teuana ae buokai ni katamaroaa au taetae n Ingiriti, boni karakoni booki aika aanaki n te Baibara n te taetae n Tagalog. Ngaia are I a ukeuke n reirei n ara boki aika bati n te taetae n Ingiriti. Ibukin anne, e a reke ongou n te taetae n Ingiriti ao I a kona n raira te kabwarabwara anne ma tabeua riki imwina.

N te bong are I rairai iai ibukini Brother Stewart, e taekinna nakon te ekaretia bwa e kainnanoaki temanna ke uoman taari mwaane aika bwaiania man te aobiti n tararua bwa a na mwakuri n te Betaera. A na ibuobuoki ngkai a nako mitinare ni kaea te bwabwaro n 1950 ae te Theocracy’s Increase Assembly i New York, i U.S.A. Boni ngai temanna ae I kaoaki. I a manga kitana naba te tabo ae I taneiai iai, ma n te tai aei, bon ibukin te ibuobuoki n te Betaera.

I roko n te Betaera n Tun 19, 1950, ao I a waakina au beku ae boou. E mena te Betaera n te auti ae bubura ae e a maan n tei, ae otabwaniniaki n aroka aika bubura, n te aba ae uoua ao te iterana te eka buburana. Tao tengauni ma uoman taari mwaane aika akea buuia aika beku iai. N te moaningabong, I ibuobuoki n te umwanikuuka. Ao man te aoa ruaiwa, I mwakuri n te tabo n uaati ni katirai kunnikai. Ai arou naba anne n te bwakantaai. Imwin okia mitinare man te bwabwaro, ao I bon teimatoa naba ni beku n te Betaera. I niniri maekatin ibukini meerinakia, I katauraoi aia maekatin aomata ake a kani kakarokoaki aia maekatin, ao I beku naba bwa te tia butimwaeiia aomata. I karaoi bwaai nako ake I tuangaki.

N 1952, I rangi ni kukurei ma taari mwaane aika onoman riki mai Biribin, ngke ti a kaoaki nakon te ka-20 ni koraki n te Kuura ni Kireata. N te United States, a bati baike ti nori aika boou ao ni kaokoro ake ti kaaitara ma ngaai. E bon rangi ni kaokoro ma te baere I taneiai iai n ara kaawa are uarereke.

N te katoto, ti riai n reireinira ni kabonganai bwaai ake ti aki nonori mai mwaina. Eng, e rangi ni kaokoro naba tauani kanoan te bong! N te ingabong teuana, I otinako bwa N na nora te tino. Ai tibwa au moantai aei n nora te tino. Ao I a kunea bwa e mwaitorotoro—e rangi ni mwaitorotoro!

Ma e ngae n anne, I rangi n unga n te reirei ni  kataneiai ae tamaroa man te Kireata n te aro are ai akea au kangaanga ma bitaki akanne. A kabonganai aanga n angareirei aika rangi n anainano taan reirei. Ti reireinaki arora ni karaoa ara kakaae ao ara ukeuke n reirei ae uaana. I boni buokaki n te reirei ni kataneiai n te Kireata bwa N na karikirakea riki au onimaki.

Imwin au angabeeba, I a mwiokoaki bwa te bwaiania ae okoro ibukin tabeua te tai i Bronx i New York City. I a kona iai n ira te bwabwaro ae te New World Society Assembly n Turai 1953, are e karaoaki n aonon naba te kaawa anne. Imwin te botaki anne, I a oki nako Biribin ibukini mwiokoau teuana.

A taku taari mwaane n te aobiti n tararua: “Ko nang karaoa ngkai te mwakuri ni mwamwananga n te aono.” E a reke angau n anne bwa N nang boni kakairi raoi ni mwanekan te Toka, are e mwamwananga nakoni kaawa aika uarereke ao aika bubura aika raroa, ni buokiia ana tiibu Iehova. (1Bet. 2:21) I mwiokoaki bwa N na beku n te aono ae bubura i nukan Luzon, ae te abamwakoro ae te kabanea ni bubura i Biribin. A mena naba iai aono aika Bulacan, Nueva Ecija, Tarlac, ao Zambales. Ngkana N na kawari kaawa tabeua, I riai n toua te aono ae maungaunga ae Sierra Madre. Akea te bao ni mwamwananga nakon taabo akanne, ngaia are I riai ni butiia taani kabutikaa ngkana I kona n tekateka i etan aia kai aika totoakaei ake a uotii ni kaa aika bubura. Angiin te tai a kariaia, ma e rangi ni kamwengabuaka te toka iai.

A uarereke angiin ekaretia ao a a tibwa tei. Ngaia are a rangi ni kakaitau taari mwaane ngkana I buokiia ni bairei bobotaki ao te uarongorongo n te aro ae uaana riki.

I a manga kamwaingaki imwina nakon te aono ae mena iai Bicol ni kabane. A mena n te aono aei kurubu aika raroanako ake a moana te mwakuri iai bwaiania aika okoro n aono ake a tuai ni kakawaraki. N te auti teuana, tii teuana te kainnakotinaniku iai ae te bwangabwanga i aontano, ao kaai aika uaai aika bangaki i aona. Ngke I toui kaai aikai, ao a a bwaka naba i nanon te bwangabwanga ao I bwaka naba. E bon anaa te tai ae maan kaitiakau raoi imwain te kaingabong!

Ni karaoani mwiokoau aei, I a moanna n iaiangoa Nora, are e a kamani moana ana bwaiania i Bulacan. Ma e a beku n te tai aei bwa te bwaiania ae okoro i Dumaguete City, ao I a nako ni kawaria. Imwina, ti a rereitaki i nanon tabeua te tai, ao ti mare n 1956. Ti kabanea te moani wiki imwin ara mare ni kawara te ekaretia i Rapu Rapu Island. Ikanne are ti a riai n tamwarakei iai maunga ao n rianna n te kawai ae abwabwaki, ma ai kakimwareireira te beku ibukia taari n taabo ake a raroanako, ngkai ai taanga ngaira!

E kaania aua ara ririki n te mwakuri ni mwamwananga, ao imwina ti a kaoaki bwa ti na beku n te aobiti n tararua. Ngaia are e a moanaki man Tianuare n 1960 ara beku ae maan n te Betaera. Ni waakinakon te tai, a bati reireiau aika reke ngke I beku i rarikia taari mwaane ake a tabeakini mwioko aika bati, ao a kakaokoro mwiokoan Nora n te Betaera.

Ni menau n te Betaera, I kakabwaiaaki n nora te rikirake ae korakora n te onimaki i Biribin. Ngke I moan roko n te Betaera ngke I ataei ao akea buu, ao tao 10,000 mwaitiia taan uarongorongo iai. E a raka ngkai i aon 200,000 mwaitiia taan uarongorongo i Biribin, ao bubua ma bubua kaain te Betaera aika boutokaa te mwakuri n uarongorongo ae kakawaki.

Ngke e a tabe n rikirake te mwakuri ni waakinakon te ririki, a aikoa tau taiani kateitei n te Betaera. Ngaia are e a tuangira te Rabwata n Tautaeka bwa ti na kakaaea te aba ae ti na katea iai te tabo ae boou ae bubura riki. Ti katoai auti n te aono are mena iai te aobiti, ngai ma te mataniwi n te tabo ni boreeti n titiraki bwa iai ae e kani kaboonakoa abana ke akea. Bon akea, ma e taku nakoira te tia ababa temanna: “A aki kakaboonakoa te aba I-Tiaina. Ma ti bon tii kakabooa.”

Ma n te bong teuana, e a karina naba n tuangira te tia ababa temanna bwa ti kani kabooa abana ke ti aki, bwa e nangi mwaing nakon te United States. E a moanaki ikanne rikini baika rangi ni kamimi teuana imwin teuana. E iangoia kaain rarikira riki temanna bwa e na kaboonakoa naba abana, ao e kaungaia kaain rarikina bwa a na karaoa naba anne. Ti kabooa naba aban teuare taku bwa “a aki kakaboonakoa te aba I-Tiaina.” Imwin tabeua te tai, ai tenua te tai okiokini buburan te kateitei n te aobiti n tararua nakon are mai mwaina. I kakoauaa raoi ae bon nanon Iehova ae te Atua bwa e na riki anne.

Boni ngai te kabanea n uarereke i buakoia kaain te Betaera n 1950. Ma ngkai, ai te kabanea n ikawai ngai ma buu. Bon akea uringaabau ngke I irira te Toka ike e kani kanakoai nako iai. Ni koauana, a kanakoai au karo man aia auti, ma e a tia Iehova n anganai au utu ae bubura ae kaainaki irouia raou n te onimaki. I aki nanokokoraki teutana bwa e boni katauraoi Iehova bwaai nako aika ti kainnanoi, n aki ongeia bwa tera mwiokoara. I rangi ni kakaitau ma Nora nakon Iehova ibukini katauraoani bwaai ni kabane ibukira, ao ti kaungaia tabemwaang bwa a na tuoa naba Iehova.—Maraki 3:10.

E kaoaki ngkoa te tia rikoa te taekiti ae Mataio Rewi iroun Iesu, ni kangai: “Ko na riki bwa te tia rimwiu.” Tera arona iai? “E kitani bwaai ni kabane teuaei, ao e teirake ao e a [irira Iesu].” (Ruka 5:27, 28) E reke naba au tai ni karaoa anne, ao I kakorakoraai ni kaungaia tabemwaang bwa a na karaoa naba anne ao ni karekei kakabwaia aika bati.