1. E kangaa Iehova ni kaota aroarona nakoni Mote n te aro ae okoro, ao e aera bwa e kakawaki aei?

N TE taina ao e kaotia te Atua nakoni Mote n taekina arana ao aroarona. E kona Iehova ni katuruturua riki taekani mwaakana ke wanawanana, ma e aki karaoa anne bwa e taekina moa ana nanoanga ao ana atataiaomata. (Wareka Te Otinako 34:​5-7.) E kan ataia Mote bwa e na boutokaia Iehova ke e aki, ngaia are e a katuruturui Iehova aroarona ake e kaotia iai bwa e boni kani buokiia ana toro. (TeOti. 33:13) E aki karauaki nanom ngkai e taekini moa aroarona aikai te Atua imwain ake tabeua? N te kaongora aei, e na maroroakinaki iai te nanoanga, ae kaotani mwamwannanoaia ao kani kabebeteaia tabemwaang aika rawawata ke n rotaki n te kangaanga.

2, 3. (a) Tera ae kaotia bwa te nanoanga bon rikiaia aomata? (b) E aera ngkai e kakawaki maroroakinan ana taeka te Baibara ibukin te nanoanga?

² A karikaki aomata ni katotongan te Atua. Ngkai e nanoanga Iehova, e mena naba i nanoia aomata kan tabeakinaia tabemwaang. A bwabwaina naba te nanoanga aomata ake a aki ataa te Atua ae koaua. (KBwaai 1:27) A bati karakinaia aomata n te Baibara ake a kaota te nanoanga. Iangoa karakinaia aine  aika kakabooaki ake a kauntaeka i matan Toromon bwa antai ae bon tinan raoi te teei. E kataiia Toromon ngke e tua bwa e na koreaki mai nukana te teei, ma neiere bon te tina e a roko nanoangaan natina irouna. E a kairaki iai bwa e na karaoa te bwai teuana, e ngae naba ngke e nang anga natina nakon te aine are temanna. (1Uea 3:​23-27) Ke uringa natini Barao te aine are kamaiua te merimeri are Mote. E ngae ngke e ataia ae bon natiia taian Ebera ao e riai n tiringaki, ma “e nanoangaia” ao e motikia bwa e na kaikawaia bwa oin natina.​—TeOti. 2:​5, 6.

³ E aera ngkai e kakawaki maroroakinan te nanoanga? Ibukina bwa e kaungaira te Baibara bwa ti na katotonga aron Iehova. (IEbe. 5:1) E ngae ngke a karikaki aomata ao iai te nanoanga irouia, ma ngkai kanoan Atam ngaira ti kairaki n aki kororaoira bwa ti na tii tabeakin arora. Ti kona n noria n tabetai bwa e a kangaanga baireana bwa ti na buokiia tabemwaang ke ti na bon tii tabe ibukira. Tera ae kona ni buokiko bwa ko na karikirakea ao ni kateimatoa kan tabeakinaia tabemwaang iroum? Te moan, karekea am tai n nenera aron Iehova ma tabemwaang ni kaota te nanoanga. Te kauoua, iangoia bwa ko na kangaa ni kakairi n ana katoto te Atua ao e aera bwa ko na kakabwaiaaki iai.

4. (a) E aera ngke e kanakoia anera Iehova nako Totom? (b) Tera reireiara ni karakinan Rota ma natina aine?

⁴ A kaotaki n te Baibara katoto aika bati ibukin ana nanoanga Iehova. Iangoa te baere e karaoia te Atua ibukin Rota. E “rangi n rawawata” te mwaane ae raoiroi aei irouia kaain Totom ma Komora aika kammaira aroaroia. Ni koauana, e a baireia te Atua bwa a riai ni mate aomata akanne. (2Bet. 2:​7, 8) E kanakoia anera te Atua bwa a na kamaiua Rota. A kaumaka teuaei ma ana utu bwa a na birinako mani kaawa aikai. “Ao a taua baina [anera] akekei ngke e baenikai, ibukina bwa e atataiaomata Iehova nakoina, ao a taua naba baini buuna ma baia natina aine ake uoman, ao a kairiia ni kaotinakoia man te kaawa.” (KBwaai 19:16) Tiaki bwa e kaotaki n te katoto anne ae e ota raoi Iehova ni kangaanga ake a rinanoi ana aomata aika kakaonimaki?​—Ita. 63:​7-9; Iak. 5:11; 2Bet. 2:9.

5. E kangaa Ana Taeka te Atua n aron 1 Ioane 3:​17, n reireinira arora ni kaotiota te nanoanga?

⁵ E aki tii kaota te nanoanga Iehova, ma e reireinia naba ana aomata kakawakini kaotiotan te aroaro anne. Iangoa te tua are e anga nakoia tibun Iteraera ibukin anaakin ana kunnikai te aomata bwa te bwai ni kaboomwi ibukin te bae tangoaki. (Wareka Te Otinako 22:​26, 27.) Te tia katangomwane ae aki nanoanga, e na boni bae ni kan anaa ana kunnikai te tia taarau ao e nang tiku n akea rabunana ngkana e matu. Ma e reireinia ana aomata Iehova bwa a na rarawa nakon te aroaro anne. A riai ana aomata ni bwaina te nanoanga. Tiaki bwa ti kairaki n te boto n reirei man te tua anne bwa ti na kaota te nanoanga? Te koaua bwa ti na katikuia tarira ma aroia ngkana iai te bae ti kona ni karaoia ni kabebeteia iai man rawawataia?​—IKoro. 3:12; Iak. 2:​15, 16; wareka 1 Ioane 3:17.

6. Tera reireiara man aron Iehova n teimatoa ni kaungaia tibun Iteraera bwa a na bitii aroia aika bure?

⁶ E nanoangaiia Iehova ana aomata aika tibun Iteraera e ngae naba ngkana a bure. Ti wareka aei: “E teimatoa Iehova ae Atuaia aia bakatibu n okioki n anga te kauring nakoia rinanoia ana tia uataeka, ibukina bwa e nanoangaiia ana aomata ma ana tabo ni maeka.” (2Rong. 36:15) Tiaki bwa ti riai naba n nanoangaiia aomata ake  a tuai n ataa Iehova ma a kona n rairi nanoia man aia bure ao ni karekea akoaia irouna? E aki tangira kamaunaan temanna Iehova n tain te motikitaeka ae e na roko. (2Bet. 3:9) Ngaia are imwain ae e kamauna te buakaka te Atua, ti bia kaota ana nanoanga n tataekina te rongorongo.

7, 8. E aera ngkai a kakoauaa te utu teuana bwa e nanoangaiia Iehova?

⁷ A bati rongorongo aika kona ni kabwarabwaraa raoi ana nanoanga te Atua. Iangoa te baere riki nakon ana utu te teinimwaane ae 12 ana ririki ae ti na aranna bwa Milan. E riki aei n tain te kairiribai i marenaia reeti ni moan 1990 tabun. A toka n te bwati Milan ma tarina ao aia karo n ikotaki ma taani Kakoaua riki tabeman mai Bosnia nako Serbia. A na kaea te bwabwaro ae a na bwabetitoaki iai ana karo Milan. Ma ngke a a roko n tian te aba, a kaotinakoia kaain te utu aei man te bwati taian tautia ibukini kaokoron aia reeti. Ma a kariaia taari ake nikirana bwa a na reitaanako kawaia. Imwin tauakia te utu aei i nanon uabong, e a taetae n te bwai n taetae te tautia temanna nakon aia mataniwi bwa tera ae a na karaoia nakoia naakai. E bon tei i mataia naakai te tautia aei, ngaia are a bane n ongo te kaeka ae kangai, “Kairiianako ao kam a katiia naba!”

⁸ Ngke e tabe n taetae te tautia aei nakoia raona ake tabeman, ao a a roko naba aomata aika uoman nakoia kaain te utu aei, ao a wirikiriki ni kabwarabwaraia ae taani Kakoaua ngaiia. A ongo te bwai ae riki irouia naake a toka n te bwati. A tuanga Milan ma tarina naaka uoman aikai bwa a na nako n toka n aia kaa bwa a na nakon iteran te tia are teuana, bwa a tuai n tuoaki aia beeba ataei aikai. Imwina ao a tuangia kaaro aikai bwa a na riakun te boua are tian te aba bwa a na kaitiboo ma ngaiia n iteran te tia are teuana. E aki ataia Milan bwa e na ngare ke e na tang ngke e tuangaki bwa e na karaoa aei. A taku ana karo: “N ami iango, a na kariaia bwa ti nang bon taonnako naba?” Ma ngke a a taonnako, ao e taraa n ae tautia akekei a bon tataraiia. A kaitiboo n iteran te tia are teuana kaaro ao naati aikai, ao a a reitaanako kawaia nakon te kaawa are boo iai te bwabwaro, ma kakoauaan ae e kaekai Iehova aia tataro ni kani buokaki. Ti ataia man te Baibara bwa n tabetai e aki kamanoia ana toro Iehova. (Mwa. 7:​58-60) Ma e kaota ana namakin Milan ni kangai, “Irou ao e taraa n ae a kamatakiaki tautia irouia anera ao e kamaiuira Iehova.”​—TaiAre. 97:10.

9. Tera aron Iesu n noran aroia aomata aika bati ake a ririmwina? (Nora te taamnei ni moan te kaongora aei.)

⁹ Ti kona ni karekea reireiara iroun Iesu. E nanoangaiia aomata aika bati ake e kaitiboo ma ngaiia bwa “a karawawataaki ma ni kananoanga, ao a uamaenako n aroia tiibu aika akea te tia kawakinia.” Tera arona nakoia? “E a reireinia baika bati.” (Mat. 9:36; wareka Mareko 6:34.) E rangi ni kaokoro arona ma Baritaio ake a aki kani buokiia aomata aika mangori. (Mat. 12:​9-14; 23:4; Ioa. 7:49) N aron Iesu, ko ingainga naba ni kani kaamwarakeia aomata aika baki n te itera n taamnei?

10, 11. E riai n taai nako te nanoanga? Kabwarabwaraa.

¹⁰ E aki nanonaki iai bwa e riai ni kaotaki te nanoanga n taai nako. E bon riai ana nanoanga te Atua are kaotaki ni katoto ake n te Baibara ake a taekinaki mai eta. Ma e ngae n anne, e aki ongeaba te Uea ae Tauro ngke e iangoia bwa e kaota te nanoanga. E aki kamatea Akaka ae te tia kairiribai nakoia ana aomata te Atua, ao e aki naba kamateia maan aika taiani kabanea n tamaroa. Ngaia are e a aki kukurei Iehova iroun Tauro bwa e na riki bwa aia uea tibun  Iteraera. (1Tam. 15:​3, 9, 15, kabwarabwara mai nano) Bon te tia Motikitaeka ae raoiroi Iehova. E kona n nori naano, ao e ataia bwa n ningai ae e riai n nanoanga iai. (Bwae. 2:17; Etek. 5:11) E a kaan roko te tai are e na karokoa iai ana motikitaeka i aoia naake a rawa n ongeaba irouna. (2Tet. 1:​6-10) Ai tiaki anne ana tai n nanoangaiia naake e a tia ni motiki taekaia bwa a buakaka. Ma e na kamaunaia ni kaota iai nanoangaaia aomata aika raoiroi ake e na kamaiuia.

¹¹ E teretere bwa bon tiaki tabera motikan taekaia aomata bwa a riai ni kamaunaaki ke ni kamaiuaki. Ma ti riai ni karaoa ara kabanea ni konaa ni buokiia aomata ngkai. Ngaia are ti na kangaa ni kaota te nanoanga ae riai nakoia raora n aomata n aanga aika manena? Iangoi aanga tabeua aikai.

12. Ko na kangaa ni kaota te nanoanga nakoia tabemwaang?

¹² Bwaina te ibuobuoki ni maium ni katoabong. Bwainan te nanoanga nakoia kaain rarikim ao taari n te onimaki, bon te tua ibukia naake a kekeiaki ni kakairi iroun Iesu. (Ioa. 13:​34, 35; 1Bet. 3:8) Teuana nanon te nanoanga bon “te uaia ni maraki.” Te aomata ae kaota te nanoanga e kairaki bwa e na kabebetei rawawataia tabemwaang, tao man arona ni buokiia n aia kangaanga. Ukeri taai ake ko kona iai ni karaoa aei! N te katoto, ko kona ni buoka temanna ni karaoa tabena ae kakawaki ke tao ni mwananga ni boobwai ibukina?​—Mat. 7:12.

13. Tera ae a karaoia ana toro te Atua imwini kabuanibwai aika karina n riki?

¹³ Ibuobuoki n tain te kabuanibwai. A kairaki aika bati bwa a ana kaota aia nanoanga man noran rawawataia naake a rotaki ni kabuanibwai aika karina. A kinaaki ana aomata Iehova ibukin aia anganano n ibuobuoki n taai aika kainnanoaki iai. (1Bet. 2:17) E maeka te tari te aine temanna mai Tiaban n te aono ae korakora uruakina n te mwaeiei ao n te tsunami n 2011. E taku neiei bwa e “rangi ni kaungaaki ao ni karauaki nanona” n aia kakorakora taan anganano mai Tiaban ao man aaba tabeua, ibukini karaoani mwin te uruaki. E korea aei: “I buokaki iai n ataia  ae e mumutiakinira Iehova, ao a tabeakinia i marenaia taari. A bati taari ni katobibia te aonnaba aika tataro ibukira.”

14. Ko na kangaa ni buokiia aika aoraki ao aika kara?

¹⁴ Buokiia aika aoraki ao aika kara. Ngkana ti noriia tabemwaang n rinanoi kangaanga imwin ana bure Atam, ti a kairaki iai bwa ti na kaota nanoangaaia. Ti ingainga ni kariariaa tokin te aoraki ao te kara. Ngaia are ti tataroa rokon Ana Tautaeka n Uea te Atua. Ma n te tai aei moa, ti karaoa ae ti konaa ni buokiia naake a kainnanoa buokaia. Iangoa te baere e koreia te tia kororongorongo temanna ibukin tinana ae e a kara ae rotaki n aorakin te kaburoro ae te Alzheimer. N te bong teuana ao e a aki kauia te roki neiei. Ngke e a kataia ni kaitiaka mwina ao e a tang naba beeron te mataroa. Taan roko aikai bon Ana Tia Kakoaua Iehova ake a aki toki ni kakawaria. A titiraki taari aine aikai ngkana iai te bwai ae a na ibuobuoki iai. E kaeka te aine arei ni kangai, “Eng iai, ma I rangi ni maamaa iai.” A buokia iruwa aikai ni kaitiaka mwina. Imwina ao a karaoa niman neiei te ranibuee ao ni kakaraki ma ngaia. E rangi ni kakaitau natina te mwaane aei, ao e korea aei, “I rangi ni kamoamoaia taani Kakoaua aikai. A boni maiuakina te baere a tataekinna.” Ko kairaki n nanoangaaia aika aoraki ao aika kara bwa ko na karaoa am kabanea ni konaa ni kabebetei rawawataia?​—IBir. 2:​3, 4.

15. A kangaa ni buokaki aomata n ara mwakuri n uarongorongo?

¹⁵ Buokiia aomata n aia onimaki. Ti kairaki n aia kangaanga ao n tabeaiangaia aomata bwa ti na kani buokiia n aia onimaki. Te anga ae te kabanea n tamaroa ibukini karaoan aei, bon reiakinaia taekan te Atua ao te bwai ae e na karaoia ana Tautaeka n Uea ibukia aomata. Te anga riki teuana boni buokaia bwa a na nora manenani maiuakinan ana kaetieti te Atua. (Ita. 48:​17, 18) Ko kona ni kabatiaa riki uataboan te mwakuri ni minita, ae te mwakuri ae karineaki iai Iehova ao ko kaota iai nanoangaaia aomata?​—1Tim. 2:​3, 4.

16. E kangaa ni kakabwaiaaki te aomata ae nananoanga?

¹⁶ A taekinna taan rabakau n te kuakua bwa kaotiotan te nanoanga e kona naba ni kanakoraoa marurungim, kukureim, ao reitakim ma tabemwaang. Ngkana ko kabebetei rawawataia tabemwaang, ko na kukurei riki, e na nene riki am kantaninga, ko na aki namakina te maroaa n uringaaba, ao ko na aki kai iaiangoi baika aki raraoi. Eng, ko na boni kakabwaiaaki ni kaotiotan te nanoanga. (IEbe. 4:​31, 32) A kakabwaiaaki Kristian aika tatangira ni buokiia tabemwaang, bwa e a raoiroi iai mataniwin nanoia ngkai a ataia bwa a maiuakini booto n reirei ake mairoun te Atua. Ngkana e reke iroum te aroaro anne, ko na riki bwa te karo ae mwamwannano riki, ao te buu ao te rao ae tamaroa riki. Te koraki ake a waekoa ni kaota te nanoanga, a na boni waekoa n reke buokaia ngkana a kainnanoia.​—Wareka Mataio 5:7; Ruka 6:38.

17. E aera ngkai ko kani karikirakea ao ni kaotiota te nanoanga?

¹⁷ E ngae ngke ti ataia ae e manena ibukira kaotan te nanoanga, ma bukina ae kakawaki ae ti kani kaota iai te nanoanga bwa ti kani katotonga Iehova ao ni karekea neboakina. Boni ngaia Nibwan te tangira ao te nanoanga. (TaeRab. 14:31) E katea te katoto ae kororaoi ibukira. Ti bia karaoa ara kabanea ni konaa ni kakairi irouna, ni karikirakea te tangira i buakoia tarira, ao ni karekea ara iraorao ae kaan ma kaain rarikira n arora ni kaotiota te nanoanga.​—IKar. 6:10; 1Ioa. 4:16.