1, 2. (a) E kangaa n rikirake riki te iraraure n te aonnaba? (b) Taekin titiraki aika ti na kaekai n te reirei aei.

E TAKU te tari te aine i Eurobe maiaki ae iaiangoi arona rimoa: “Te bwai ae I tii nonoria mangke I uarereke bon te ribuaka. Ngaia are I a riribaa te waaki n tautaeka i abau, ao I boutokaa aia iango aomata aika bati ibukini bitakin te waaki. Ni koauana, I iraorao ma te tia kakeru i nanon ririki aika bati.” Bon te tia iowawa ngkoa te tari te mwaane temanna i Aberika maiaki. E taku: “I kakoauaa bwa e raoiroi riki au baronga nakoni baronga nako, ao I kaaina naba te bwaatei teuana n te tautaeka. Ti reireinaki bwa ti na kamateia taani kaaitaraira n te kainiwai ao kaain naba ara baronga ake a boutokai bwaatei n tautaeka tabeua.” E taku te tari te aine ae maeka i Eurobe mai nuka: “I inanonano ao I riribaa ane e kaokoro abana ke ana Aro ma ngai.”

² Ni boong aikai, e a rikirake bwainakin aroaroia aomata akana teniman akanne irouia kaain te aonnaba. A bati botaki n tautaeka aika kamanena te iowawa ibukini kainaomataaia. A a un riki aomata n aia waaki tautaeka. A riribaaki ianena n aaba aika bati. N aron ae e a kaman taekinaki n te Baibara, a na riki aomata n aekaia nako bwa “taani kakanneti” ni kabaneani boong aikai. (2Tim.  3:1, 3) A na kangaa Kristian ni kateimatoa katiteuanaakia n te aonnaba ae e a rikirake iai te iraraure? Ti kona ni karekei reireiara aika bati ngkana ti nenera te bwai are e karaoia Iesu n te moan tienture, ngke a iraraure aomata n ana kamangaongao te tautaeka. Ti na maroroakin titiraki aika tenua: E aera Iesu ngke e rawa n irekereke ma waaki n tautaeka? E kangaa Iesu ni kaotia bwa a riai ana toro te Atua n rarawa n irekereke ma waaki n tautaeka? Ao e kangaa Iesu n reireinira bwa ti aki riai n iowawa nakoia aomata?

3, 4. (a) Tera are a kantaningaia I-Iutaia ibukin te waaki n tautaeka n ana bong Iesu? (b) Tera aron rotakia taan rimwin Iesu n iango akanne?

³ A bati I-Iutaia ake e reireinia Iesu ake a a kaman tangira inaomataia mairoun Rom. E ueke te iango aei i buakoia aomata mairouia I-Iutaia aika taani Karitei, ke naake a nanonnaba. A bati i buakoia taani kamangao akanne ake a kakairi iroun Iuta ae te I-Kariraia. Bon te mesia ni kewe teuaei n te moan tienture, are e mwamwanaiia aomata aika rangi ni bati. E taekinna te tia kororongorongo rimoa ae Josephus ae te I-Iutaia bwa aei Iuta are e “anai nanoia kaain abana bwa a na karitei, ngke e arania bwa aomata aika kimamaaku kioina ngke a kariaia kabwakaan aia angabwai nakon Rom.” A bon tiringa Iuta kaain Rom. (Mwa. 5:37) Tabeman i buakoia taani Karitei a riki naba bwa taan iowawa ibukini karekeani baike a tangiri.

⁴ Irarikia taan iowawa akanne, iai I-Iutaia ake a teimatoa ni kariariaa rokon te Mesia ae te tia tautaeka. Ae nanona bwa a kantaningaia ae ngkana e roko, e na uota te kimwareirei nakon aia natannaomata ao ni kainaomataia man ana amo Rom. (Ruka 2:38; 3:15) A bati aika kakoauaa bwa e na kateaki te tautaeka n uea i aon Iteraera iroun te Mesia. Ibukin anne, tao a nang okiri abaia mirion ma mirion I-Iutaia ake a maenako nakon aaba tabeua. Uringa Ioane te tia Bwabetito are titirakina Iesu n te taina ni kangai: “Boni ngkoe Teuare e na Roko, ke ti na kantaningaa temanna?” (Mat. 11:2, 3) E bae ni kan ataia Ioane bwa iai temanna riki ae e na roko ni kakoroi bukin aia kantaninga ni kabane I-Iutaia, ke akea. Imwina riki, a kaitiboo ma Iesu imwini kautana uoman taan rimwina i aoni kawaia nako Emmauti. Iai naba aia kantaninga ibukin te Mesia ake a tuai ni koro bukia. (Wareka Ruka 24:21.) E aki maan imwina, a titirakina Iesu ana abotoro ni kangai: “Te Uea, ko nangi manga kaoka te tautaeka n uea nakoia tibun Iteraera n te tai aei?”—Mwa. 1:6.

5. (a) E aera bwa a kani kaueaa Iesu kaaini Kariraia? (b) E kangaa Iesu ni kaeta aia iango?

⁵ Akea te nanououa bwa kantaninga akanne ibukin te Mesia a a kairaki iai kaaini Kariraia bwa a na kani kaueaa Iesu. Ti kona n iangoia bwa a bae n iangoia bwa e na riki Iesu bwa te tia kairiri ae moan te raoiroi, bwa bon te tia taetae ae rianako, e kona ni kamarurungia aoraki, ao e kona naba ni kaamwarakeia akana baki. Imwini kaamwarakeaia aomata aika tao 5,000, e a ataa aia namakin. “Ngke e a ataia Iesu bwa a a kan roko n taua ni kaueaa, ao e a manga oki nakon te maunga n tii ngaia.” (Ioa. 6:10-15) E a bae n toki ingaingaia aomata n te bong are imwina n iteran Namani Kariraia are teuana. E a kabwarabwaraa Iesu bukin raoi rokona nakoia aomata aika uanao. E roko bwa e na reireinia taekan Ana Tautaeka n Uea te Atua, ma tiaki ibukini bwaai n rabwata. E taku: “Kam na aki mwakuri ibukin te amwarake ae kai buakaka, ma ibukin te amwarake ae teimatoa, ae kairiri nakon te maiu are aki toki.”—Ioa. 6:25-27.

6. E kangaa Iesu ni kamataata ae e aki ukera te mwaaka n tautaeka i aon te aba? (Nora te taamnei ni moan te kaongora aei.)

⁶ Tabeua te tai imwaini maten Iesu, e a ataia ae tabeman i buakoia taan rimwina, a kantaningaia  bwa e nang katea te tautaeka n uea i aon te aba i Ierutarem. E kaeta te iango anne ngke e taekina te kaikonaki ibukin te mina. E kaotaki iai bwa iai “te aomata temanna ae te bwaanuea” ae Iesu, are e na mwananga nako i nanon te tai ae maan. (Ruka 19:11-13, 15) E taekinna naba Iesu nakoia kaain te tautaeka n Rom bwa e bon tei i nuka. E titirakina Iesu Birato ni kangai: “Aia Uea I-Iutaia ngkoe?” (Ioa. 18:33) Tao e raraoma te kowana bwa e kona Iesu ni karekea te aki rau n te tautaeka, ae te bwai are e tabeaianga iai te aba n ana tai n tautaeka Birato. E kaeka Iesu ni kangai: “Tiaki ana bwai te aba au Tautaeka n Uea.” (Ioa. 18:36) E rawa n irekereke ma waaki n tautaeka ibukina bwa ana Tautaeka n Uea boni bwaini karawa. E tuanga Birato bwa ana mwakuri i aon te aba bon te “kaotioti ibukin te koaua.”—Wareka Ioane 18:37.

7. E aera bwa e kona ni kangaanga ae ti na rarawa ni boutokai ana bwaatei nako te tautaeka?

⁷ Ngkana ti ataa raoi mwiokoara n aron Iesu, ti na bon rarawa ni boutokai ana bwaatei nako te tautaeka, ao n taekin naba i nanora. E bae ni kangaanga aei. E taku te mataniwi ae mwamwananga temanna bwa a tangira te bitaki n te waaki aomata n aia aono. A rangi ni kamoamoa ibukin aia natannaomata ao a kakoauaa ae a na raoiroi riki maiuia ngkana a tautaekanaki irouia kaain abaia. E reitia ni kangai: “Ai kabwaiara taari ngkai a kateimatoa katiteuanaakia ni kaatuuan tataekinan te rongorongo ae raoiroi ae taekan te Tautaeka n Uea! A onimakina te Atua bwa e na katoka te ribuaka ao kangaanga riki tabeua aika ti kaaitarai.”

8. Taekina te katoto ibukini karawawataaia I-Iutaia n te moan tienture.

⁸ N angiin te tai, e korakora onimakinan te tautaeka n taabangakin te ribuaka. E korakora kauntaekaan te kabwaka taekiti irouia aomata n ana tai Iesu. Ni koauana, e karitei Iuta ae te I-Kariraia ae taekinaki mai eta, ibukina bwa a korei araia aomata kaain Rom bwa a na taraia raoi bwa a kabwakai aia taekiti. Ana aomata Rom n ikotaki ma naake a ongeaba n ana taeka Iesu a riai ni kabwakai aia taekiti aika bati ibukin aia bwai, abaia, ao aia auti. Ao a a karawawataia riki aomata taan rikoa te taekiti n aia babakanikawai. A kabwakamwane n tabetai nakoia bwakuaku n te tautaeka bwa e aonga n reke nakoaia, ao a kamanenai mwaakaia ibukin reken aia mwane ae bati. E kaubwai Takaio ae te mataniwi irouia taan rikoa te taekiti i Ieriko ibukina bwa e babakanikawaiia aomata n anai aia mwane. (Ruka 19:2, 8) E bae n titeboo arona ma aroia aomata aika bati.

9, 10. (a) A kangaa taani kairiribai nakon Iesu ni kataia ni kamwanea bwa e na irekereke ma ana waaki te tautaeka teuana? (b) Tera reireiara n ana kaeka Iesu? (Nora te taamnei ni moan te kaongora aei.)

 ⁹ A kataia ni kamwanea Iesu taani kairiribai nakoina bwa e na irana te itera teuana ibukin te kabwaka taekiti. A titirakinna ibukin te “roo n rabwata,” ae te taekiti ae teuana te tenariati ae a riai ni kabwakaa I-Iutaia ni kabane. (Wareka Mataio 22:16-18.) A aki kukurei I-Iutaia ni kabwakaa te taekiti aei bwa e kaotaki iai ae a mena i aani mwaakan Rom. A tabeka te titiraki aei “ana aomata Erote” bwa a iangoia ae ngkana e taekinna Iesu bwa a aki riai ni kabwakaa te taekiti, e a kona ni bukinaki bwa e kaitaraa te tautaeka. Ma ngkana e taekinna bwa a riai ni kabwakaa te taekiti, a na bae ni kitanna taan rimwina.

¹⁰ E teimatoa Iesu n tei i nuka ni kaekaan te titiraki ibukin te taekiti. E taku: “Angani Kaitara akana ana bwai Kaitara, ma angan te Atua akana ana bwai te Atua.” (Mat. 22:21) E bon ataia Iesu bwa a babakanikawai angia taan rikoa te taekiti ma e aki kani kaatuua taekan anne. Ma e kaatuua taekan te kawai ae kakawaki ae e na katoka raoi aia kangaanga aomata, ae rinanon Ana Tautaeka n Uea te Atua. Ngaia are e katea te katoto Iesu nakoia taan rimwina ni kabane. A riai n aki irekereke ma aia waaki taan tautaeka, e ngae naba ngkana tao e taraa n eti ke n raoiroi te itera teuana ao e taraa ni bure ke n ribuaka te itera are teuana. A riai Kristian n ukoukora Ana Tautaeka n Uea te Atua ao ana raoiroi. A kakaraoa anne n oneani mwin are a na iangoia bwa a ribuaka taan tautaeka ke a na karitei nakoni mwakuri aika aki eti.—Mat. 6:33.

11. Ti na kangaa ni kamanena raoi tangiran te kaetitaeka ae riai?

¹¹ A bati Ana Tia Kakoaua Iehova aika tokanikai ni kakeai aia iango ibukin te tautaeka ake a kaatuui ngkoa iaiangoaia. E taku te tari te aine temanna i Great Britain: “Imwin reiakinan te social studies ae ana waaki te botannaomata n te kuura ae rietata, I a tangira te bitaki nakon te tautaeka. I kani boutokaa inaomataia aomata aika bwatabwata, kioina ngkai ti karawawataaki n te ribuaka ae bati. E ngae ngke I totokanikai ni kaaitarai kauntaeka, ma n tokina e boni bwara naba nanou. I aki ataia ae baika karika te ribuaka n te reeti e bon riai n taekaki nako mai nanoia aomata. Ma ngke I a moana au reirei n te Baibara, I a ataia ae I riai n taekia moa mai nanou. Ao bon te tari te aine ae mainaina are e buokai ma te taotaonakinnano ni karaoa aei. I a beku bwa te bwaiania ngkai n te ekaretia ae kamanena te taetae n te bai, ao I a kona ni karababaanako au mwakuri nakoia aomata n aekaia nako.”

12. Tera te “iiti” are e tuangia taan rimwina Iesu bwa a na kawakinia mai iai?

¹² N ana tai Iesu, a aki toki Aaro ni boutokai waaki n tautaeka. E taekinaki n te boki ae Daily Life in Palestine at the Time of Christ bwa a bwenaua I-Iutaia nakoni botaki n Aro aika titeboo ma bwaatei n te tautaeka. Ngaia are e anga te kauring Iesu nakoia taan rimwina ni kangai: “Kam na teimatoa n taratara, ao kawakiningkami man aia iiti Baritaio ao ana iiti Erote.” (Mareko 8:15) Ngke e taekinaki Erote ikai, e nanonaki iai taan rimwin Erote. A tangiria Baritaio bwa a na inaomata I-Iutaia man te Embwaea n Rom. E kaotaki n ana rongorongo Mataio bwa Iesu e mwaneweiia naba Tarukaio n ana maroro aei. A tangiria Tarukaio bwa e na tiku n arona te tautaeka n Rom, bwa a bati raoia aika kukurei ni mena i aan ana tautaeka. E anga te kauring Iesu nakoia taan rimwina bwa a na kawakinia man aia reirei ke aia iiti koraki aika tenua aikai. (Mat. 16:6, 12) E kakaongora bwa e karaoaki te maroro aei teutana te tai imwini boonnanoia aomata bwa a na kaueaa Iesu.

13, 14. (a) E kangaa n riki te iowawa ao te ribuaka n aia waaki tautaeka ao Aaro? (b) E aera bwa ti na aki iowawa ngkana e karaoaki nakoira te ribuaka? (Nora te taamnei ni moan te kaongora aei.)

 ¹³ Ngkana a iraorao Aaro ma tautaeka, e kona ni kairiri nakon te iowawa. E reireinia taan rimwina Iesu bwa a na kateimatoa teia i nuka ngkana e riki aei. E irekereke anne ma baireani kamatean Iesu irouia mataniwi n ibonga ao Baritaio. A raraoma bwa rimwi a na ongo irouna aomata ao a aikoa irania. Ngkana e riki anne, e a kona ni bua iai mwaakaia n aia Aro ao n te tautaeka. A taku: “Ngkana ti katikua ma arona n te aro aei, ao a na bane n onimakinna te koraki, ao a na roko I-Rom n anaa ara tabo ma ara natannaomata.” (Ioa. 11:48) Ngaia are boni Kaiaba ae te Ibonga ae Rietata ae bairea kamatean Iesu.—Ioa. 11:49-53; 18:14.

¹⁴ E kanakoia tautia Kaiaba bwa a na katika Iesu n te tairiki. E ataa te babaire Iesu ibukini kamateana, ngaia are n ana kabanea n amwarake ma ana abotoro, e a tuangia bwa a na anai kabaang tabeua. E bati n tau uaai te kabaang ibukin anganakia te reirei ae kakawaki. (Ruka 22:36-38) Rimwi riki n te tairiki anne ao Betero e anaa te kabaang n orea temanna i buakoia te koraki n akiako. Akea te nanououa bwa e un n te mwakuri n ribuaka ae katikan Iesu n te tairiki. (Ioa. 18:10) Ma e taku Iesu nakoni Betero: “Kaoka am kabaang nakoni nnena, bwa a na mauna nako n te kabaang aomata ni kabane ake a kabongana te kabaang.” (Mat. 26:52, 53) E boraoi te reirei ae kakawaki aei ma are e tataroia Iesu n te moantairiki anne, are a na aki arona aroia kaain te aonnaba. (Wareka Ioane 17:16.) Bon tii te Atua ae e riai ni katoka te ribuaka.

15, 16. (a) E kangaa Ana Taeka te Atua ni buokiia Kristian bwa a na rarawa n itabarara? (b) Tera te bwai ae kaokoro ae e noria Iehova ngkai e matakuakina te aonnaba ni boong aikai?

¹⁵ Aio naba reireian te tari te aine i Eurobe maiaki ae taekinaki mai moa. E taku: “I noria bwa e aki kona n reke te kaetitaeka ae riai n te iowawa. I ataia bwa naake a iowawa, n angiin te tai bon tokia te mate. Ao a bati aika maraki nanoia iai. I rangi ni kukurei ngke I reiakinna n te Baibara bwa bon tii te Atua ae kona ni karokoa i aon te aba te kaetitaeka ae riai. I a tia n tataekina te rongorongo anne i nanon 25 te ririki n nako.” E a onea mwin ana kainiwai te tari te mwaane are mai Aberika maiaki nakon “ana kabaang te taamnei,” ae Ana Taeka te Atua, ngkai e a tataekina rongorongon te rau nakoia kaain rarikina n aki ongeia bwa tera aia baronga. (IEbe. 6:17) Ao imwin rikin te tari te aine are mai Eurobe nuka bwa temanna Ana Tia Kakoaua Iehova, e a mare ma te tari ae kaain te reeti teuana are e riribaia ngkoa. A bane naaka teniman aikai ni karaoi bitaki ibukina bwa a kani kakairi irouni Kristo.

¹⁶ Ai kakawakira karaoani bitaki aikai! N te Baibara, a kabotauaki aomata ma taari ae naonao ao ni mareburebu, ao e aki kona n raoi. (Ita. 17:12; 57:20, 21; TeKao. 13:1) E ngae ngkai te waaki n tautaeka e kauekea irouia aomata te un, te iraraure, ao te iowawa, ma ti kateimatoa te rau ao te katiteuanaaki i marenara. Ao ngkai e nora te aki katiteuanaaki n te aonnaba Iehova, e boni kukurei n nora te katiteuanaaki i buakoia ana aomata.—Wareka Tebania 3:17.

17. (a) Taekin aanga aika tenua ake ti kona ni boutokaa iai te katiteuanaaki. (b) Tera ae ti na rinanona n te kaongora ae imwina?

¹⁷ Ti a tia n reiakinna bwa ti kona ni boutokaa te katiteuanaaki ni Kristian n aanga aika tenua: (1) Ti onimakina raoi Ana Tautaeka n Uea te Atua i karawa bwa e na kaeta te ribuaka, (2) ti rawa n tei n ana itera te tautaeka, ao (3) ti rarawa n iowawa. Ma n tabetai, e kona n uruaki katiteuanaakira n te kairiribai. N te kaongora ae imwina, ti na reiakina iai arora n tokanikai i aon te kairiribai n aroia Kristian n te moan tienture.