Ma ngke I a moana au bwaiania, e a bitaki maiuu n te aro ae I aki kantaningaia. (IEbe. 3:20) Ma ko bae n iangoia bwa tera ae riki. N na karakinna mai moana.

I bungiaki i Berlin i Tiaman, tabeua te namwakaina imwini moanakin te Kauoua ni Buaka Are Kabutaa Aonnaba, n 1939. N raatokin te buaka n 1945, a bati taai ake a kabwakaaki iai boom i aon Berlin. N te taina, e a bwakaraki ara tabo n te boom ngaia are I a birinako ma au utu nakon te tabo ni kamanomano teuana. Ibukini kamanoara, ti a birinako imwina riki nako Erfurt ae te tabo are bungiaki iai tinau.

E ingainga tinau n ukoukora te koaua. E wareki aia boki taani karioiango ao n neneri Aaro aika kakaokoro, ma e aki rau nanona. Tao n 1948, a a roko n ara auti uoman Ana Tia Kakoaua Iehova. E butimwaeiia tinau ao e a tabeki titiraki aika bati nakoia. E aki koro teuana te aoa imwina, ao e a taku tinara nakoiu ma mwaaneu ae uarereke riki, “I a kunea te koaua!” E aki maan imwina, ti a kaakaei bobotaki i Erfurt, ngai ma tinau ao mwaaneu.

N 1950, ti a manga okira Berlin, ike ti a manga irira iai te ekaretia ae Berlin-Kreuzberg. Imwini mwaingira nakon te tabo teuana bon i Berlin naba, ti a irira te ekaretia ae Berlin-Tempelhof. Imwina riki, e a bwabetitoaki tinau ma I tuai moa ngai. Bukin tera?

I aki bati n rikirake n te onimaki ibukina bwa I mamaamaa. E ngae ngke I irira te mwakuri ni minita i nanon uoua te ririki, ma I aki tataetae nakoia aomata. Ma a a riki bitaki ngke I a kakabanea au tai ma taari ake a kaotiota te ninikoria ao te kakaonimaki nakon Iehova. A a tia tabeman ni kabureaki n ana tabo ni kaikain te Nazi ke n taiani karabuuti i Tiaman Mainiku. Ake tabeman a karaba n uouotii booki nako Tiaman Mainiku, e ngae ngke a kona ni katikaki ao ni kabureaki iai. E rangi n rotaki nanou n aia katoto. I iangoia bwa ngkai a a tia ni karuanikaia maiuia ao inaomataia ibukin Iehova  ao ibukia taari, I bon riai ngai n tokanikai i aon te maamaa.

I a tokanikai i aoni maamaau ngke I ira te mwakuri n uarongorongo ae okoro are karaoaki n 1955. N te reta ae boreetiaki n te Informant, * e katanoataa Brother Nathan Knorr bwa te mwakuri aei bon teuana i buakoni mwakuri aika rangi ni kakawaki ae baireaki n ara botaki. E taekinna naba bwa ngkana a uataboia taan uarongorongo ni kabane, e na bon riki bwa te namwakaina ae moan te tamaroa ibukin te mwakuri n uarongorongo. A boni koaua ana taeka akanne! E aki maan imwina, I a katabua maiuu nakon Iehova ao n 1956, I a bwabetitoaki ma tamau ao mwaaneu. Ma n te tai ae waekoa, I a riai ni karaoa te motinnano riki teuana ae kakawaki.

I nanon ririki aika bati, I ataia ae I riai ni bwaiania, ma I teimatoa n iangoia bwa I a karaoia imwina riki. I baireia bwa N na reiakina moa aroni karaoan te iokinibwai i Berlin. Imwin anne, I kani mwakuri i nanon tabeua te tai bwa I aonga ni mwaatai n au mwakuri. Ngaia are n 1961, e a reke au mwakuri i Hamburg i Tiaman, ae te kaawa ae te kabanea ni bubura ana matabaiawa. E a ririkirake tangiran au mwakuri aei ngaia are I a baenikai riki ni bwaiania. Tera ae N na karaoia?

I kakaitau ngkai e kabonganaia taari aika tatangira Iehova bwa a na buokai n ataia ae e kakawaki riki te beku irouna. A a tia ni moana aia bwaiania raoraou tabeman, ao boni banna ni katoto aika tamaroa nakoiu. E kaungaai naba Brother Erich Mundt ae kabureaki naba ngkoa n te tabo ni kaikain, bwa N na onimakina Iehova. E taekinna ae n taabo ni kaikain aikai, ao taari ake a onimakinia i bon irouia a boni mamaara imwina riki. Ma naake a onimakina raoi Iehova a teimatoa ni kakaonimaki ao a a riki bwa bouan te ekaretia.

Irarikin anne ao Brother Martin Poetzinger are e a riki imwina bwa kaain te Rabwata n Tautaeka, e teimatoa ni kaungaia taari ni kangai: “Te ninikoria boni kaubwaim ae moan te kakawaki!” Imwin iaiangoan raoi taeka aikai, I a kitana au mwakuri ni kareketianti ao ni moana au bwaiania n Tun 1963. Anne bon au motinnano ae te kabanea n tamaroa! Imwin uoua te namwakaina, imwain ae I kakaaea au mwakuri ni kareketianti ae boou, I a kaoaki bwa N na beku bwa te bwaiania ae okoro. Tabeua te ririki imwina, e a anganai Iehova te bwai ae riaon ae I kantaningaia. I a kaoaki nakon te ka-44 ni koraki n te Kuura ni Kireata.

“Tai waekoa ni kitana mwiokoam,” anne bon teuana i buakon reirei aika rangi ni kakawaki ake I reiakin, moarara riki mairouia taari aika Nathan Knorr ao Lyman Swingle. A kaungaira bwa ti na aki kitana mwiokoara e ngae ngkana e a kangaanga. E taku Brother Knorr: “Tera ae ko na kaatuua am iango iai? Te baareka, maan aika uarereke, ke te maiu ni kainnano? Ke ko na nori aroka, uee, ao aomata aika kukukurei? Karikirakea tangiraia aomata!” N te taina, ngke e kabwarabwaraa Brother Swingle bwa e aera ngkai a kai kitani mwiokoaia taari tabeman, e taonakinako n ana namakin ao a tiinako rannimatana. E katoka moa ana maroro ni kaoka nanona. E rangi n rotaki nanou iai, ao I motikia bwa N na aki karawawataa Kristo ma tarina aika kakaonimaki.​—Mat. 25:40.

Ngke a a reke mwiokoara, a a titirakinira kaain te Betaera tabeman bwa ti na nakea. A taekini baika raraoi ibukin aia tabo naake tabeman, ma ngke I a taekina au tabo bwa Congo (Kinshasa), e aki reke aia taeka, ma a a tii kangai naba: “Aa, Congo! E na memena Iehova iroum!” N taai akanne, e rangi ni bati taekan te buaka ao te tiritiri, i Congo (Kinshasa). Ma I teimatoa n uringi reireiau ake I karekei n te Kireata. Tabeua te tai imwin ara angabeeba n Tebetembwa 1967, ti a mwananga nako Kinshasa ae kautun Congo, ngai ma Heinrich Dehnbostel ao Claude Lindsay.

Imwin rokora i Kinshasa, ti a reiakina te taetae ni Buranti i nanon tenua namwakaina.  Imwina, ti kiba nako Lubumbashi ae Elisabethville ngkoa, ae mena i rarikin tian Zambia i Congo maiaki. Ti a mwaing nakon te auti ni mitinare ae mena i nukan te kaawa.

Kioina ngkai a tuai ni mwakuriaki angiin aonon Lubumbashi, ti rangi ni kukurei ngkai ngaira aika ti moan taekina te koaua nakoia aomata aika bati. Imwin tabeua te tai, a a rangi ni bati aika kan reirei n te Baibara ao e a aki tau ara tai. Ti uarongorongo naba nakoia taani mwakuri n te tautaeka ao bureitiman. A bati aika karinea Ana Taeka te Atua ao ara mwakuri n uarongorongo. A kakabongana riki te taetae n Swahili aomata, ngaia are ti a manga reiakina te taetae aei, ngai ma Claude Lindsay. Imwina, ti a mwiokoaki nakon te ekaretia ae kabongana te taetae n Swahili.

E ngae ngke ti rinanoni baika bati aika kakukurei ma ti kaaitara naba ma kangaanga. E bati te tai ae a bukinira iai ni baika akea koauaia, tautia aika uakatii aika koro ni manging ao bureitiman aika moakakung. N te taina, a rinnako bureitiman aika uakatii n ara tai n taromauri n te auti ni mitinare, ao a kairira nakon te tabo ni bureitiman ike a katekatekaira iai i aontano ni karokoa te aoa tebwina n te tairiki, ao a a tibwa kaokira.

N 1969, I a mwiokoaki nakon te mwakuri ni mwamwananga. E reke n au aono anne buakonikain Aberika ike ko riai n nakonako iai i buakon uteute aika abwabwaki ao kawai aika bokaboka. N te kaawa teuana, e matu te moaaine ma bunna i aan au kainiwene n te tairiki. I aki kona ni mwaninga aroni karongoaan te moaaine aei ni kautai imwain otin taai. I rangi n ururingi tairiki ake I tekateka iai ma taari  ni katobibia te ai ni maroroakin koaua man te Baibara.

Te kangaanga ae kakaiaki naba ae ti rinanona, bon aomata ake a baka n riki bwa taari, ma a boutokaa te koraki teuana ae aranaki bwa te Kitawala. * Tabeman i buakoia a boni bwabetitoaki ao a riki naba bwa unimwaane n te ekaretia. Ma a bon ataaki te koraki aei aika ai aron te ‘rakai ae raba,’ irouia taari ni koaua. (Iuta 12) N tokina, e a kaitiaka te ekaretia Iehova ao e a manga reke te rikirake ae korakora.

N 1971, I a mwiokoaki nakon te aobiti n tararua i Kinshasa ike I a karaoi iai baika kakaokoro, n aron tabeakinan reeta, taian oota ibukini booki, ao baika irekereke ma te mwakuri. N te Betaera, I a reiakina arou ni bairea te mwakuri n te aba ae bubura ae aki nakoraoi iai baao ni mwamwananga ao tabeua riki. N tabetai ao reeta ake ti kanakoi n te wanikiba a a tibwa roko n taian ekaretia imwin namwakaina aika bati. A karaaiaki reeta nakoni kaibuke ma a aki reke mwanangaia i nanoni wiki aika bati, bwa a bae n te aeka n aroka teuana ae matenten ae riiriki n te ran. Ma e ngae n anne, e bon tia te mwakuri n aki ongei kangaanga aikai ao tabeua riki.

I rangi ni mimi n aroia taari ni katauraoi ibukini bwabwaro aika bubura e ngae ngke e aki tau te mwane. A ekei ao ni kaari taiani bwaa ni karaoa iai te tabo ni kabwarabwara mai moa, a kabongana te aeka n uteute teuana bwa te oo, ao a niniria naba ni karikia bwa te kaintekateka. A kabonganai kaibwabwaa bwa aia boua ao a kabonganai taiani kie aika karaoaki man te aroka teuana ni karikia bwa te taubuki ke te taibora. A korokorea naba kunin te kai ae matenten ni karikia bwa aia neera. E rangi n anaaki nanou n aroia taari ni kona ni kaaitarai kangaanga aikai, ao n aia mwakuri korakora. E bon rikirake tangiraia irou, ao I rangi n nanokawaki ngke I a kitania nakoni mwiokoau ae boou!

N 1974, I a kamwaingaki nakon te aobiti n tararua i Nairobi i Kenya. E rangi ni bati te mwakuri, bwa e tabe te aobiti aei ma te uarongorongo n aaba aika tebwina aika uakaan, ae tabeua i buakoia a katabuakaki iai ara mwakuri. E bati au tai ni kamwanangaaki nakon aaba aikai, moarara riki Itiobia ike a bwainikirinaki iai taari ao a kaaitara ma kataaki aika kakaiaki. A bwainikirinaki n te aro ae riao ke ni karabuutinaki, ao tabeman a bon tiringaki naba. Ma a teimatoa n nanomwaaka ibukina bwa e kaan aia iraorao ma Iehova ao i marenaia.

N 1980, e a reke te bitaki ae kakukurei ni maiuu ngke I a mare ma Gail Matheson. Boni kaaini Kanata Gail ao raou n reirei n te Kireata ao ti rereitaki n te reta. E beku Gail bwa te mitinare i Bolivia. Imwin 12 te ririki, ti a manga kaitiboo i New York ao e aki maan imwina ao ti a mare i Kenya. I rangi ni kakaitau ibukin Gail bwa e iaiangoi bwaai n aron iangoaia iroun Iehova, ao e rau nanona ni baike iai irouna. E teimatoa n riki bwa te tia boutokaai ao bon te rao ni koaua.

N 1986, I a mwiokoaki ma Gail n te mwakuri ni mwamwananga ao I kaaina naba te Komete n te Aobiti n Tararua. N ara mwakuri ni mwamwananga, ti kakawari aaba aika bati ake a mena i aan te aobiti n tararua i Kenya.

I ururinga ara katauraoi ibukin te bwabwaro i Asmara (i Eritrea) n 1992, ngke e katabuakaki ara mwakuri n te aono anne. E kananokawaki bwa e tii reke iroura te auti ni kaikobwai n te tabo n ununiki. E rangi n taraabuaka tinanikuna, ma e a bon riao riki buakakan nanona. N tain te bwabwaro, I rangi ni mimi n aroia taari ni bita nanon te tabo aei ni karikia bwa te tabo ae tau ibukin taromaurian Iehova. A bati utu ake a uotii aia kunnikai ni katamaroa ao a rabuni taabo ake a taraabuaka. Ti rangi ni kukurei n ara bwabwaro ao a roko 1,279.

Bon te bitaki nakoira te mwakuri ni mwamwananga, ngkai a kakaokoro ara tabo ni maeka iai. N te taina ti maeka n te auti n iruwa  ae bobuaka ae mena i rarikin taari, ao n te tai teuana, ti a manga maeka n te auti te kaabwa ao rokina ae 100 te mita raroana. Ma n aki ongei taabo ake ti beku iai, baike ti ururingi riki bon ara mwakuri ni minita ma taan uarongorongo ao bwaiania aika ingainga. Ngke e a manga reke mwiokoara ae boou, ti rangi n nanokawaki ni kitania raora aika tangiraki aikai.

N 1987 nakon 1992, e a kinaaki i aan te tua ara mwakuri n aaba tabeua ake e tararuai te aobiti n tararua i Kenya. Ibukin anne, a a manga kateaki aobiti n tararua aika kakaokoro. N 1993, ti a mwiokoaki bwa ti na beku n te aobiti i Addis Ababa, i Itiobia. E kakaraoaki ngkoa iai te mwakuri n te aro ni karaba i nanon ririki aika bati, ma e a kinaaki ngkai i aan te tua.

E kakabwaiaa Iehova te mwakuri i Itiobia. A bati taari ake a a bwaiania. Ni katoa ririki e raka i aon 20 te katebubua mai buakoia taan uarongorongo ake a beku bwa bwaiania aika katoatai, ni moa man 2012. Irarikin anne, e katauraoaki te reirei ni kataneiai ae kainnanoaki ni kuura n reirei n ana botaki Iehova, ao e raka i aon 120 Taabo n Taromauri aika kateaki. N 2004, e a mwaing te utu ni Betaera nakon te kateitei ae boou, ao e kateaki naba ikanne te Tabo ni Botaki Ibukin te Runga, ae bon te kakabwaia naba.

I nanon ririki aika bati, e rangi ni kakawaki irou ma Gail reitakira ae kaan ma taari i Itiobia. Ti rangi n tangiriia ibukin aia akoi ao aia tangira. Ti kaaitara ma te aoraki n taai aika tibwa nako, ngaia are ti a kamwaingaki nakon te aobiti n tararua i Eurobe Nuka. Ti tararuaaki raoi ikanne, ma ti teimatoa n ururingia raora aika tangiraki ake i Itiobia.

Ti a tia n nora aron Iehova ni karikirakea ana mwakuri. (1Kor. 3:​6, 9) N te katoto, ngke I moan uarongorongo nakoia kaain Rwanda aika taani keni buraati i Congo, bon akea te tia uarongorongo i Rwanda. Ma e a raka ngkai i aon 30,000 mwaitiia taari n te aba anne. N 1967, mwaitiia taan uarongorongo i Congo (Kinshasa) tao 6,000. Ma ngkai tao ai 230,000, ao e raka i aon teuana te mirion mwaitiia ake a kaea te Kauring n 2018. N aaba nako ake a tararuaaki ngkoa n te aobiti n tararua i Kenya, a rikirake iai mwaitiia taan uarongorongo n te mwaiti ae raka i aon 100,000.

E raka i aon 50 te ririki n nako ao Iehova e kamanenaia taari aika kakaokoro ake a buokai bwa N na moana au beku ni kabwanina au tai. E ngae ngke I teimatoa ni kabokorakora ma te maamaa, ma l onimakina raoi Iehova. Baike I rinanoi i Aberika, a buokai ni karikirakea te taotaonakinnano ao te raunnano ni baika iai irou. E anaaki nanou ma Gail n aron aia akoi ae rianako taari, aroia ni kona ni kaaitarai kangaanga, ao onimakinan Iehova irouia. I rangi ni kakaitau ibukin ana akoi ae rianako Iehova. Ni koauana, e bon riaon ae I kantaningaia ana kakabwaia Iehova.​—TaiAre. 37:4.