1-2. Tera te motinnano ae kakawaki are a riai ni karaoia I-Iutaia ake i Baburon? (Etira 1:2-4)

 E A KATANOATA te uea! A a inaomata I-Iutaia ake a taenikai i Baburon i nanon 70 tabun te ririki, ao a a kona n okira abaia ae Iteraera. (Wareka Etira 1:2-4.) Bon tii Iehova ae kona ni kakororaoa aei. Bukin tera bwa ti taekina anne? E aki kakainaomataia ana taenikai Baburon. (Ita. 14:4, 17) Ma e a bwaka Baburon ao te tia tautaeka ae boou e a tuangia I-Iutaia bwa a a kona ni kitana te aba. Ibukin anne, a a riai I-Iutaia ni kabane moarara riki atun utu ni karaoa aia motinnano: bwa a na kitana Baburon ke a na tiku. E bon aki bebete karaoan te motinnano anne. Bukin tera?

² A bati kaara ake a aikoa kona ni mwananga n te raroa anne. Ao kioina ngkai angia I-Iutaia n te tai anne a bungiaki i Baburon, irouia bon abaia aei ao Iteraera bon abaia aia bakatibu. Tabeman I-Iutaia a a rangi n toronibwai i Baburon, ngaia are e a kangaanga irouia kitanani mwengaia ae a mwengaraoi iai ke aia bitineti ao n nako ni maeka n te aba ae a boou iai.

3. Tera te kakabwaia ae mena imwaia nikiraia I-Iutaia aika kakaonimaki ake a na okira Iteraera?

³ A ataia I-Iutaia aika kakaonimaki bwa e bati riki kakabwaiaaia ae a na karekei ngkana a okira Iteraera, nakoni baike a na kakeai. Te kakabwaia ae te kabanea ni kakawaki e irekereke ma aia taromauri. E raka i aon 50 aia tembora beekan i Baburon ma bon akea ana tembora Iehova iai. Akea te baonikarea are a na kona n angakarea iai I-Iteraera, ni kaineti ma te Tua Rinanoni Mote, ao akea naba te koraki n ibonga ake a na karaoi angakarea. Irarikin anne, e karako mwaitiia ana aomata  Iehova ni kabotauaki ma mwaane ao aine aika beekan aika aki karinea Iehova ke ana kaetieti. Ngaia are I-Iutaia aika mamaaka te Atua ae tao nga ma nga mwaitiia, a rangi n ingainga n okira abaia ike a kona ni kaoka iai te taromauri ae itiaki.

4. Tera te ibuobuoki are e beritanna Iehova nakoia I-Iutaia ake a okira Iteraera?

⁴ E kangaanga te mwananga mai Baburon nako Iteraera ao e nakon tao aua te namwakaina kaeana, ma e berita Iehova bwa e na kamwaawai bwaai n tutuki aika a na tuka okia. E korea ae kangai Itaia: “Kamwawaa kawain Iehova! Kaeta te kawai ae totouaki rinanon te rereua, ibukin Atuara. . . . E riai n riki te tano ae kiribeubeu bwa te tano ae boraoi, ao te tano ae aobuaka bwa te tabo ae aoraoi.” (Ita. 40:3, 4) Kataamneia aei: te kawai ae eti rinanon te rereua ae aoraoi. Anne bon te kakabwaia nakoia taani mwamwananga! E na rangi ni bebete irouia te mwananga n te kawai ae eti raoi, nakon are a na tamwarakei maunga ma tabuki ke n ruo rikaaki nakon taabo aika aoraoi. Ao e na rangi ni baitii naba iai te mwananga.

5. Tera aran te kawai ni kaikonaki are mai Baburon nako Iteraera?

⁵ Ni boong aikai a bati naba kawai aika iai araia ke nambwaia. Iai naba aran te kawai ni kaikonaki are e korea taekana Itaia. Ti wareka ae kangai: “E na mena ikanne te kawai ae totouaki, eng, te kawai ae arana Kawain te Tabu. E na aki mwananga i aona te aomata ae kamwara.” (Ita. 35:8) Tera nanon te berita aei nakoia I-Iteraera rimoa? Ao tera nanona nakoira ni boong aikai?

6. Bukin tera ngkai e aranaki te kawai aei bwa tabu?

⁶ “Kawain te Tabu”—ai tamaroara aran te kawai aei! Bukin tera ngkai e aranaki te kawai aei bwa tabu? E na akea “te aomata ae kamwara” ae te I-Iutaia ae kakaraoi aroaro aika aki riai, taromauriani bouannanti, ke buure riki aika kakaiaki, i buakoia te natannaomata ae Iteraera are e a manga kaokaki. A na riki I-Iutaia ake a okira abaia bwa “te natannaomata ae tabu” i matan Atuaia. (TuaKau. 7:6, kbn.) Ma tiaki nanona bwa naake a kitana Baburon ai akea te bitaki ae a riai karaoi ni maiuia ibukini kakukureian Iehova.

7. Baikara bitaki ae a riai ni karaoi I-Iutaia tabeman? Taekina te katoto.

⁷ N aron ae oti mai mwaina, angia I-Iutaia a bungiaki i Baburon, ao a bati i buakoia aika a iaiango n ai aroia kaaini Baburon ao ni kakairi n aia kaetieti. Irabwi te ririki imwin okia I-Iutaia ake a moan okira Iteraera, ao e a kunea Etira bwa iai tabeman i buakoia aika mare ma aine aika beekan. (TeOti. 34:15, 16; Etira 9:1, 2) Imwina riki ao bon te tounako te Kowana are Neemia n noraia ataei aika bungiaki i Iteraera ma a aki reiakinaki aia taetae I-Iutaia. (TuaKau. 6:6, 7; Neem. 13:23, 24) A na kangaa ataei aikai ni kona n tangira Iehova ao n taromauria ngkana a aki ota n te taetae n Ebera, are e koreaki iai Ana Taeka te Atua? (Etira 10:3, 44) Ngaia are e rangi ni bati te bitaki ae a riai ni karaoi I-Iutaia aikai, ma e na bebete karaoaia i Iteraera, ike e a kaokaki iai te taromauri ae itiaki teutana imwin teutana.—Neem. 8:8, 9.

8. E aera ngkai a kakawaki ibukira baike a riki n taai ake rimoa? (Nora te taamnei ni moan te maekatin.)

⁸ A kona n iango tabeman ni kangai: ‘E kakaongora anne, ma iai nanon te baere e riki nakoia I-Iutaia rimoa, nakoira ni boong aikai?’ Eng bon iai, bwa ngaira naba kaanga ai aron ae ti mwananga ni “Kawain te Tabu.” N aki ongeia bwa tao taani kabiraki ngaira ke “tiibu tabemwaang,” ma ti bon riai n teimatoa i nanoni “Kawain te Tabu,” are e na uotira nakon  te bwaretaiti n taamnei ao ni kairirira nakoni kakabwaia aika e na uotii te Tautaeka n Uea n taai aika imwaira. b (Ioa. 10:16) Ni moa man 1919 C.E., ao iai mirion ma mirion mwaane ma aine, ao ataei, aika a kitana Baburon ae Kakannato, ae te botaki n Aro ae kewe ae katobibia te aonnaba, ao a a mwananga ngkai n te kawai ni kaikonaki aei. Ko bae ni mena naba i buakoia. E ngae ngke e uki te kawai anne 100 tabun te ririki n nako, ma e a kamani waaki katauraoan te kawai anne iraua riki te tienture mai mwaina.

9. Ni kaineti ma Itaia 57:14, n te aro raa ae karaoaki iai te mwakuri ni katauraoi nakoni “Kawain te Tabu”?

⁹ E taraia raoi Iehova bwa a na kamwawaaki bwaai n tutuki mai mwaia I-Iutaia ake a kitana Baburon. (Wareka Itaia 57:14.) Tera aroni “Kawain te Tabu” ni boong aikai? Ma rimoa ni karokoa 1919 ao e a tia Iehova ni kabonganaia mwaane aika mamaaka te Atua, ni buoka kamwawaan te kawai n otinako mai Baburon ae Kakannato. (Kabotaua ma Itaia 40:3.) A katauraoi baika kainnanoaki ibukini mwakurian te kawai n taamnei, are a na toua imwina riki aomata aika raoiroi nanoia ni kitana iai Baburon ae Kakannato, ao n rinnako n te bwaretaiti n taamnei, are e a kaokaki iai te taromauri ae itiaki ibukin Iehova. Tera ae karaoaki ni mwakurian te kawai aei? Iangoi tabeua mwakuri ni katauraoi ake a karaoaki.

10-11. E kangaa te mwakuri ni boreeti ao n raitaeka ni boutokaa butinakon te atatai ae n te Baibara? (Nora naba te taamnei.)

¹⁰ Te boreeti. Ma rimoa n uaa nukan te ka-15 n tienture ao e kaeweweaki n te bai te Baibara. E maan te mwakuri anne ao e rangi ni karako katoton te Baibara ao e bobuaka. Ma ngke e a reke te mitiin ni boreeti ae e kamanenai manin koroboki aika kona ni kamwaingingaki, ao e a bebete iai karaoan te Baibara ao tibwatibwaana.

¹¹ Te raitaeka. I nanon tienture aika bati ao e tauraoi angini kanoan te Baibara n te taetae n Ratine, ae a ota iai tii naake a bubura aia reirei. Ma ngke e a taabangaki te boreeti, ao a kakorakoraia aomata aika mamaaka te Atua n raira te Baibara nakon taetae riki tabeua. A a kona ngkai taani wareka te Baibara ni kabotaui baike a reiakinaki iai irouia aia mataniwi, ma ana reirei ni koaua te Baibara.

12-13. Taekina te katoto ni kaineti ma aroia taan reiakina te Baibara n te ka-19 n tienture, ni kaotaraei aia reirei aika kairua Aaro aika kewe.

¹² Bwaai n ibuobuoki ibukin te reirei n te Baibara. E bati aia atatai taan reiakina te Baibara mani wawarekan Ana Taeka te Atua. Ao a rangi ni kaunia mataniwi n Aaro bwa a aki kona ni karabai baike a kunei. N te katoto, n te ka-19 n tienture ao iai mwaane aika raoiroi nanoia ake a boretii turaeki, aika kaotaraei kairuan aia reirei Aaro aika kewe.

¹³ Tao n 1835 ao e a boreetia te turaeki ae kaotaki iai aroia maate, te mwaane temanna ae mamaaka te Atua ae Henry Grew. E kaotii iai kanoan te Baibara aika kakoauaa ae te aki mamate bon te bwaintangira mairoun te Atua, ao tiaki n ae ti bungiaki ma ngaia, n aron ae a angareirei iai Aaro. N 1837 ao e a kunea katoton te turaeki anne i aon te turein temanna te mitinare ae George Storrs. E warekia ao e kakoauaa ae e a kunea te koaua ae kakawaki. E a baireia bwa e na tibwaa te baere e kunea. N 1842 ao e a kakaraoa ana kabwarabwara i aon te boto n iango ae kangai “Te Titiraki—A Aki Mamate Aomata Aika Buakaka?” E rangi ni buokaki te rorobuaka n ataei ae Charles Taze Russell n ana koroboki George Storrs.

14. A kangaa ni kakabwaiaaki Brother Russell ma raona mani mwakurian te kawai n taamnei imwain aia tai? (Nora naba te taamnei.)

 ¹⁴ A kangaa ni kakabwaiaaki Brother Russell ma raona mani mwakurian te kawai n taamnei are karaoaki imwain aia tai? Ngke a ukeuke n reirei ao a a kona ni kabonganai taian rikitinare, booki aika kaotii taeka aika n te Baibara [concordances], ao Baibara n rairai aika kakaokoro, ake a a kamani katauraoaki imwain aia tai. A kakabwaiaaki naba man aia ukeuke n te Baibara mwaane aika Henry Grew, George Storrs, ao tabemwaang riki. A boutokaa naba mwakurian te kawai n taamnei aei Brother Russell ma raona, n aroia ni katauraoi booki ma turaeki aika bati aika maroroakinaki ana reirei te Baibara.

15. Tera te bwai ae kakawaki are riki n 1919?

¹⁵ N 1919 ao e a aki kona Baburon ae Kakannato n taui aroia ana aomata te Atua. E kaoti n te ririki anne n taina ae riai “te toro ae kakaonimaki ma ni wanawana,” ike e a butimwaeiia iai naake a raoiroi nanoia nakoni “Kawain te Tabu” ae boou are e a tibwa uki. (Mat. 24:45-47) Ti kaitauia taani mwakuria te kawai aika kakaonimaki ake rimoa, bwa a a kona ngkai naake a a toua te kawai aei ni karikirakea otaia n ana kantaninga Iehova. (TaeRab. 4:18) A a kona ni kaboraoi maiuia ma ana kaetieti Iehova. E aki kantaningaiia ana aomata Iehova bwa a nang karaoi naba bitaki ni kabane aika riai n teuana te tai. Ma e kaitiakiia ana aomata teutana imwin teutana. (Nora te bwaoki ae “ E Kaitiakiia Ana Aomata Iehova Teutana Imwin Teutana.”) Ai boni kukureira ngaira ngkana ti a kona ni kakukureia Atuara ni bwaai ni kabane aika ti karaoi!—IKoro. 1:10.

16. Ni moa man 1919, tera te mwakuri n onobwai ae karaoaki nakoni “Kawain te Tabu”? (Itaia 48:17; 60:17)

¹⁶ A bane kawai nako ni kainnanoa te onobwai ae katoatai. Ni moa man 1919, ao e teimatoa ni karokoa ngkai mwakuriani “Kawain te Tabu,” bwa e aonga ni bati riki aika a kitana Baburon ae Kakannato. E a moana naba  ngkekei ana mwakuri te toro ae kakaonimaki ma ni wanawana are e a tibwa mwiokoaki, ao n 1921 a a boretii bwaai n ibuobuoki ibukin te reirei n te Baibara, ibukia naake a tibwa reiakin ana koaua te Baibara. E nakon onoua te mirion katoton te boki ae The Harp of God are e tibwatibwaaki n taetae aika 36, ao a a bati aika reiakina te koaua mai iai. N taai aika tibwa nako ao ti a karekea te boki ae boou ibukini kairan te reirei n te Baibara ae, Ko Kona ni Kukurei n Aki Toki! Ni kabaneani boong aikai ao e a kabongana ana botaki Iehova ni kateimatoa raangan amwarake n taamnei, bwa ti na buokaki iai n teimatoa ni mwananga ni “Kawain te Tabu.”—Wareka Itaia 48:17; 60:17.

17-18. E kairiri nakea “Kawain te Tabu”?

¹⁷ Ti kona n taekinna bwa n te tai are e butimwaea iai te reirei n te Baibara temanna, e a reke iai ana tai n toua “Kawain te Tabu.” Iai tabeman aika mwananga iai tii tabeua te tai ao a manga kitanna. Tabemwaang a kananomatoaia bwa a na teimatoa ni mwananga iai n uaa rokoia n tokini kawaia. Ia tokini kawaira?

¹⁸ Naake a karekea te kantaninga ae te maiu i karawa, a kairaki ni “Kawain te Tabu” nakon “ana bwaretaiti te Atua” are i karawa. (TeKao. 2:7) Ao naake a karekea te kantaninga ae te maiu i aon te aba, a kairaki n te kawai anne nakon te maiu ae kororaoi n tokin ririki ake 1,000. Ngkana ko mwananga n te kawai anne n te bong aei, tai manga tanrikaaki. Ao tai kitanna n uaa rokom n tokini kawaim ae te aonnaba ae boou! E bia “nakoraoi mwanangam.”