I bungiaki n Ritembwa 22, 1929 n te kaawa ae uarereke ae Noville, n uakaan ma Bastogne n te Belgian Ardennes. Iai ruaiwa taabo ni man ao n ununiki iai. E kakukurei maiuu ngke I ikawairake n aia tabo ni man au karo. Ti katoabong ngai ma tariu ae uarereke ae Raymond ni katiia rannimammaia kaao ao n ibuobuoki n taiakin taian uaa. A boonnano kaain ara kaawa ao n uaia n ibuobuoki i marenaia.

A rangi ni matoatoa n te Katorika au karo aika Emile ao Alice. A katoa Taabati ni kaakaea te Tutia. Ma tao n 1939 ao a a roko n ara kaawa bwaiania mai Engiran, ao a angan tamau katoton te maekatin ae te Consolation (ai te Taratara! ngkai). E waekoa tamau n noria ae a koaua kanoan te maekatin aei ao e a moana warekan te Baibara. Ngke e aikoa kaakaea te Tutia ao a a un kaain rarikira ake raoraora ngkoa. A kairoroia bwa e na tiku n te Katorika, ao ibukin anne a a riki kauntaeka aika bati.

I rawawata n noran tamau ngkai e karaoaki aei nakoina. I a kairaki iai bwa N na ukera ana ibuobuoki te Atua rinanon te tataro are taekinaki ni moan te kaongora aei. I rangi ni kimwareirei ngke e a moanna n totoki aia kakaaitara kaain rarikira. I a kakoauaa ae bon “te tia Ongo te tataro” Iehova.

Ni Mei 10 1940 ao a a roko ana taanga n tautia te Nazi mai Tiaman n ninia Belgium, ao a a bati kaain te aba ake a a birinako. A birinako ara utu nako maiakini Buranti. I nanoni mwamwanangara ao ti rinanon naba taabo aika kakamaaku, ake a buaka iai kaain Tiaman ao Buranti.

 Ngke ti a okira mwengara, ti noria bwa a a kimoaaki angiin ara bwai. Bon tii ara kamea ae Bobbie are e a butimwaeira. Ibukin rikini baikai ao I a iango ni kangai, ‘Bukin tera ngkai e riki te buaka ao te rawawata?’

I nanon taai akanne, ti rangi ni kakabwaiaaki n rorokoni Brother Emile Schrantz, a ae te unimwaane ao te bwaiania ae kakaonimaki. E kamataataa raoi man te Baibara bukin rikin te rawawata ao e kaekai raoi au titiraki ni kaineti ma te maiu. I a karekea au iraorao ae kaan ma Iehova ao I a kakoauaa ae bon te Atua ngaia ae tatangira.

E bon rereke naba aia tai au utu ni kaitiboo ma taari imwain naba tokin te buaka. N Aokati 1943, e a kawarira ni mwengara Brother José-Nicolas Minet ni karaoa te kabwarabwara teuana. E titiraki, “Antai ae e kani bwabetitoaki?” E katea baina tamau, ao ngai naba. Ti bwabetitoaki n te karaanga ae uarereke i rarikini mwengara.

N Ritembwa 1944 ao a a moana aia buaka ae rangi ni korakora ana tautia Tiaman i maeaon Eurobe, are e a riki bwa te Kauoua ni Buaka Are Kabutaa Aonnaba, ao e ataaki n arana ae te Battle of the Bulge. Ti uakaan ma te tabo are e boo iai te buaka, ai ngaia are ti a tiku n ara ruu i aan ara auti i nanon tao teuana te namwakaina. N te taina ngke I otinako bwa N na kaamwarakeia maan, ao e a rebwetaua naba te boom ao ni koutaanako taubukin nneni kanaia maan. E takarua temanna tautian Amerika are e mena ni nneia maan are uakaan ma ngai ao e taku, “Baraaki i aontano!” I biri nakoina ao ni wene i rarikina, ao e katokaa bwarana ni buaka i atuu ni kamanoai iai.

Imwin te buaka ao e a reke rereitakira ma te ekaretia are i Liège, ae 90 tabun te kiromita (56 te maire) raroana mai meangira. Imwina riki ao e a tei te kurubu ae uarereke i Bastogne. I mwakuri n aobitin te taekiti ao I kamatebwaia naba te tua. Imwina I a mwakuri n aobitin te tautaeka. N 1951 ao ti a bairea aron te runga n aono i Bastogne. E kaania tebubua mwaitiia taan roko, ao iai i buakoia te tari te aine ae te bwaiania ae ingainga nanona, ae Elly Reuter. E bwatika n roko n te raroa ae 50 te kiromita (31 te maire).  E aki maan imwina ao ti a tangirira ngaia are ti a kabae. E a tibwa roko te reta ni kakao nakon Elly bwa e na kaea te Kuura ni Kireata i Amerika. E a kororeta neiei nakoni kautun ara botaki ni kabwarabwaraa bukina ngkai e riai ni karautaeka nakon te kakao aei. E kaeka ma te akoi Brother Knorr, are ngaia ae kairiia ana aomata Iehova n te tai anne, ao n tuangnga bwa tao n te taina ao e na kona ni kaea te Kireata ma buuna. Ti mareaki ni Beberuare 1953.

N te ririki naba anne, ti a kaea te Runga ae te New World Society are e boo n te Yankee Stadium, i New York. I a kaitiboo ikanne ma te tari te mwaane ae e kukurei ni karekea au mwakuri ao e kaoai bwa N na mwaing nako Amerika. Imwin tataroakinan te baei nakon Iehova, I a baireia ma Elly bwa ti na karautaeka ao n okira Belgium ni boutokaa ara kurubu ae uarereke i Bastogne ae kaainaki irouia taan uarongorongo aika tengaun tabun. N te ririki are imwina ao ti a kakabwaiaaki bwa e a reke natira te mwaane ae Serge. E kananokawaki bwa itiua te namwakaina imwina ao e a bwaka n aoraki Serge ao ni mate. Ti kaaki rawawatara i aon Iehova rinanon te tataro, ao ti kakorakoraaki n te kantaninga ae koaua ibukin te mangauti.

N Okitobwa 1961, ao e a reke au mwakuri ni kareketianti ae e itera n tai, ao e reke iai angau ni bwaiania. Ni bon te bong naba anne ao e a tarebooniai te tia tei ibukin te aobiti n tararua i Belgium. E titirakinai bwa I tauraoi ni beku bwa te tabonibai n te aono ke I aki (ngkai ai te mataniwi n te aono). Ngaia are I a titiraki: “Ti kona moa ni bwaiania imwain ae ti butimwaea te mwioko anne?” A kariaia taari au bubutii anne. Imwini wanua ara namwakaina ni beku bwa bwaiania ao ti a moana ara mwakuri ni mwamwananga n te aono n Tebetembwa 1962.

Imwin uoua ara ririki ni kakawari aono, ao ti a kaoaki bwa ti na beku n te Betaera i Brussels. Ti moana ara beku iai n Okitobwa 1964. E uotii kakabwaia aika bati te mwioko ae boou aei. Tabeua te tai imwini kawaran ara Betaera irouni Brother Knorr n 1965, ao I mimi ngke I a rineaki bwa te tia tei ibukin te aobiti n tararua. Imwina riki, I a kaoaki ma Elly bwa ti na kaea te ka-41 ni Kuura ni Kireata. A a koro bukin ana taeka Brother Knorr ake e taekin 13 te ririki n nako! Imwin ara angabeeba ao ti a manga okira te Betaera i Belgium.

I nanon ririki aika bati ao I a karekea te kakabwaia ae kabonganaan rabakau i aon te tua, ni buoka iai reken inaomatara n taromauri i Eurobe ao n taabo riki tabeua. (IBir. 1:7) Man au mwakuri aei are I a rereitaki iai ma kaain te tautaeka n aaba aika raka i aon 55, ake e tiatianaki ke ni katabuakaki iai ara mwakuri. I aki kaotiotai bwa te aomata ngai ae iai rabakau n te tua ma I kaotiotai bwa “ana aomata te Atua” ngai. I aki toki ni butiia Iehova ana kairiri rinanon te tataro, bwa  I kakoauaa ae “nanon te uea [ke te tia moti] kaanga ai aron taiani karaanga n ran i nanoni bain Iehova. E karangaa nakon te tabo are E tangiria.”—TaeRab. 21:1.

I aki kona ni mwaninga te tai are I maroro iai ma temanna te tia tei man ana Auti ni Maungatabu Eurobe. I okioki ni bubutiia bwa N na maroro ma ngaia, ni karokoa ae e a kariaia ao e taku, “Tii nimaua te miniti, ao akea riki.” I kabaraaka atuu ao n tataro. E a manga nako nanon teuaei ao e a titiraki bwa tera ae I karaoia. I euta atuu ao I taku, “I karabwaa te Atua ibukina bwa temanna naba ngkoe i buakoia ana tabonibai.” E titiraki, “Tera ae ko nanonna?” I kaota nakoina I-Rom 13:4. Bon te Kamatu teuaei ngaia are e boni kakoauaa te kibu arei. Tera mwina? I kabanea te itera n aoa ni maroro ma ngaia ao e reke mwina ae raoiroi. E kaotia naba ae e karinea ara mwakuri.

A a tia ana aomata Iehova i nanon ririki aika bati n tetei n te boowi i Eurobe ibukin inaomataia n tei i nuka ngkai Kristian ngaiia, inaomataia irouia natiia, ibukin aia taekiti, ao a a bati riki. Bon te kakabwaia ngkai I kona naba n ibuobuoki n itera aikai ao n nora raoi aron Iehova n anganira te tokanikai. A a tia n tokanikai Ana Tia Kakoaua Iehova n aia keiti aika 140 n te European Court of Human Rights!

N 1990 tabun ao I a raona Brother Philip Brumley mani kautun ara botaki ao Brother Valter Farneti mai Itare ibukini karekean inaomataia tarira i Cuba, ae te aba ae tiatianaki naba iai ara mwakuri. I kororeta moa nakon ana aobiti te embaetita ni Cuba i Belgium ao imwina I a kaitiboo ma teuare e rinanon ara bubutii. Ngke ti moani mamaroro ao e kuri kangaanga kanakoraoani kangaanga aika riki ibukin te aki ota raoi, ake a karika tiatianakin ara mwakuri.

Imwin ukeran ana ibuobuoki Iehova n te tataro, ti a bubutii bwa ti na kanakoi 5,000 taiani Baibara nako Cuba, ao e a kariaiakaki. A roko raoi Baibara aikai ao n tibwaaki nakoia taari, ngaia are ti kakoauaa bwa e boni kakabwaiaa ara kakorakora Iehova. Ti a manga bubutii riki kanakoani Baibara aika 27,500. E kariaiakaki naba anne. I rangi ni kimwareirei ni buokaia taari ake i Cuba ni karekean oin aia Baibara.

E bati okiokiran Cuba irou ibukini buokani kanakoraoan ara mwakuri. Ibukin anne, a a bati kaain te tautaeka ake I a kinaia.

N 1994 ao e raka i aon 1,000,000 aomata ake a kamateaki ni buakanakia kaain te baronga ae te Tutsi i Rwanda. E kananokawaki  bwa iai tabeman taari ake a kamateaki naba. A kawaekoaaki ni kanakoaki taari mwaane tabeman bwa a na nikiri bwaai n ibuobuoki ao ni buokiia taari n te kaawa anne.

Ngke ti a roko i Kigali, are kautun te aba, ao ti a nora te aobiti n raitaeka ao te auti ni boki ni kiribwangabwanga imwin te kakatii. Ti kaongoaki rongorongo aika kananokawaki bwa iai taari ake a mate bwa a naibinaki. Ma ti ongo naba rongorongon te tangira ni Kristian ae kaotiotaki. N te katoto, ti kaitiboo ma te tari te mwaane ae te Tutsi, are e karabaa i nanon 28 te bong n te bwangabwanga teuana i aantano, ae e buokaki iroun te utu teuana ae te Hutu aika taani Kakoaua. Ni karaoan te taromauri teuana i Kigali, ao ti a kakorakoraira iai ni kaungaia ao ni kabebeteia taari aika raka i aon 900 mwaitiia.

Ti a toua tian te aba nako Zaire (ngkai ai te Democratic Republic of the Congo) ni kakaaeia kaain Rwanda aika taani Kakoaua ake a birinako nakon aia tabo taani birinako mai abaia i rarikin te kaawa ae Goma. A aki reke iroura ngaia are ti a tataro ni bubutiia Iehova bwa e na kairira nakoia. Ti a nora naba temanna ae mwananga nakoira, ao ti a titirakinna bwa iai Ana Tia Kakoaua Iehova ae kinaia, ao ngaia e taku, “Eng, bon te tia Kakoaua ngai. I kona ni kairingkami nakoia kaain te komete ibukin tararuaani kainnanoia taari.” Imwini marorora ma kaain te komete aei, ti a kaitiboo riki ma 1,600 tabun taani birinako mai abaia, ao ti a kabebeteia ao ni kaungaia. Ti wareka naba nakoia te reta man te Rabwata n Tautaeka. A rangi n ringaki nanoia taari n ongoraeia n taeka ni karaunano aikai: “Ti uringingkami n ara tataro n taai nako. Ti ataia ae e na bon aki kaaki taekami Iehova.” A boni koaua baike a taekini kaain te Rabwata n Tautaeka. N te bong aei ao e raka i aon 30,000 taani Kakoaua i Rwanda!

E kaania 58 te ririki maaniu n tekateka n taanga ma buu ae tangiraki ae Elly, imwaini matena n 2011. I kaaki rawawatau i aon Iehova rinanon te tataro, ao e kabebeteai. I karekea naba kabebeteau n tibwaan te rongorongo ae raoiroi ibukin te Tautaeka n Uea nakoia kaain rarikiu.

E ngae ngke ai 90 tabun au ririki ngkai ma I bon irira naba te mwakuri ni minita ni katoa wiki. I kukurei ngkai I kona n ibuobuoki ma naake a tabeakina inaomatara i aan te tua n te aobiti n tararua i Belgium, I kona n tibwai baike I a tia n rinanoi nakoia tabemwaang, ao ni kaungaia rooro n rikirake n te utu ni Betaera.

E kaania ngkai 84 te ririki n nako ngke I moan tataro nakon Iehova. Anne boni moanakini maiuu are e a kairai bwa N na kaania riki Iehova. I kakaitau bwa i nanoni maiuu aei ao e a tia Iehova n ongoraei au tataro.—TaiAre. 66:19. b