1. (a) Tera are a kaman ataia ana toro te Atua ibukin te reirei ni kataneiai, ao e kangaa ni karaoaki anne ni boong aikai? (b) Tera ae ti na rinanona n te kaongora aei?

A A KAMAN ataia ana aomata te Atua bwa e reke te kakabwaia man te reirei ni kataneiai. Ao te baatua are Aberaam e “kairiia nako ana aomata aika reireiaki n te aro ni buaka “ bwa a na kamaiua Rota ao a bon tokanikai. (KBwaai 14:14-16, BG) N ana bong te Uea ae Tawita, ao a “reireiaki te anene nakon Iehova” taan anene n umwan te Atua ao a kamoamoaa. (1Rong. 25:7, BG) Ni boong aikai, ti buaka n taamnei ni kaitaraa Tatan ma ana koraki. (IEbe. 6:11-13) Irarikin anne, ti kakorakoraira ni karaoiroa Iehova. (Ebera 13:15, 16) Ngaia are, ngkana ti tangiria ni kakabwaiaaki ti riai ni kataneiaaki n aroia ana toro te Atua rimoa. E a tia Iehova n angania unimwaane mwiokoaia ni kataneiaia taari mwaane n te ekaretia. (2 Tim. 2:2) Baikara aanga aika a kamanenai unimwaane aika mwaatai ni kataneiaia taari mwaane bwa a na tau n tararuaan te nanai?

2. Tera ae riai ni karaoia te unimwaane imwaini kataneiaakin te tari te mwaane rabakau tabeua ao bukin tera?

² Ngkai te unimwaane ngkoe, ko kona ni kabotauaki ma te tia  ununiki. E ataia te tia ununiki bwa e riai n ribanaa te tano bwa e aonga ni maiureirei ao ni karikiuaa, imwain unikan ana koraa. N aron anne, imwain reiakinan te tari te mwaane ae aki mwaatai n rabakau tabeua, ko bae ni kan tibwai nakoina iango tabeua man te Baibara bwa e aonga ni butimwaea te reirei ni kataneiai.—1 Tim. 4:6.

3. (a) A na kangaa ni kamanenaaki ana taeka Iesu ni Mareko 12:29, 30 n te maroro ma te tari te mwaane ae kataneiaaki? (b) Tera aron rotakin te tari anne n ana tataro te unimwaane?

³ Ngkana ko kan ataia bwa tera aron rotakin ana iango ao baike e karaoi te aomata ni kaineti ma koaua ibukin te Tautaeka n Uea, ko bae n titirakinna ni kangai: ‘E kangaa ni bitaki aroni maium ngke ko katabua maium nakon Iehova?’ E kona te aeka ni maroro ae uaana anne ni karika ara beku ae tabu bwa ti na kabanea maiura iai. (Wareka Mareko 12:29, 30.) Tao n tokin te maroro, ko bae n tataro ni butiia Iehova taamneina bwa e na buoka te aomata anne bwa e na reitaanako ana kataneiai. Ngkana e ongoraea am tataro te tari te mwaane, e kona ni kaungaaki bwa e na karaoa ae bati riki!

4. (a) Taekini katoto n rongorongon te Baibara aika kona ni buoka te tari te mwaane ae kataneiaaki bwa e na rikirake ni bwaai n taamnei. (b) Tera tian te unimwaane ae riai n iangoia ibukini kataneiaakia taari mwaane?

⁴ Ni moani waakinan te reirei ni kataneiai, rinanoi rongorongo tabeua man te Baibara ake a kona ni buoka te tari te mwaane n ataa kainnanoan te ibuobuoki, te onimakinaki ao te nanorinano. (1Uea 19:19-21; Neem. 7:2; 13:13; Mwa. 18:24-26) A kainnanoaki aroaro aikai iroun te tari ae kataneiaaki n aron naba baika bongana n ribanaakin te tano. E buokaki iai te tari te mwaane bwa e na waekoa n rikirake ni bwaai n taamnei. E taekinna te unimwaane ae Jean-Claude mai Buranti ni kangai: “Tiau ae I baireia ibukin te reirei ni kataneiai, boni buokan te tari bwa e na iaiangoi bwaai n taamnei. I kakaaei taai ake ti na kaai ni wareka te kibu teuana ae na ‘kaureaki iai matan’ te tari anne nakoni “bwaai ni kamimi” aika n “Ana Taeka te Atua.” (TaiAre. 119:18, BG.) Baikara aanga riki tabeua ake e na boutokaaki iai te tari ae kataneiaaki?

5. (a) Tera bukina ngkai e kakawaki maroroakinan tiia ni bwaai n taamnei ma te tari ae kataneiaaki? (b) Bukin tera bwa a riai unimwaane ni kataneiaia taari mwaane aika rooro n rikirake? (Nora kabwarabwaraana ae i nano.)

⁵ Titirakina te tari te mwaane ae kataneiaaki bwa,‘Baikara tiia ake e iangoi n ana beku ibukin Iehova? Ngkana e tuai n iangoi tiia tabeua, buokia bwa e na katea tiana teuana ae manena ae kona ni karaoia. Tuangnga bwa e kona ni katea tiana ae kakawaki ni bwaai n taamnei, ao taekinna ma te ingaingannano aroni kimwareireim ae reke ni karaoana. E ngae ngke e taraa ni bebete te anga aei ma e uringnga Victor ae te unimwaane n te ekaretia ao te bwaiania i Aberika ni kangai: “Ngke te roro n rikirake ngai, ao e tabeki titiraki tabeua te unimwaane ake N na iaiangoi ibukin tiau. I a buokaki man titiraki akanne bwa N na iangoa raoi karaoan au mwakuri ni minita.” A kona naba unimwaane aika mwaatai ni katuruturua bwa e kakawaki moanakini kataneiaakia taari mwaane n aia tai n roro n rikirake, n angania mwioko tabeua aika kaineti ma aia ririki ni maiu. Ni karaoan aei, a na buokaki iai rooro n rikirake ni kateimatoa aia taratara ni katei tiaia ni bwaai n taamnei ngkana e nang koro uabwi aia ririki, ao ngkana a kaaitara ma kariri aika bati.—Wareka Taian Areru 71:5, 17. *

6. Tera te anga ae rangi ni kakawaki are e kamanena Iesu ibukini kataneiaakia taari mwaane?

⁶ Ngkana ko na kaungaa te aomata ae kataneiaaki ibukini karaoan ana beku, e bati riki ae ko  riai ni karaoia nakon ae ko tii tuangnga te bae na karaoia. Ko riai naba ni kabwarabwaraa bukina ngkai e kakawaki karaoana. Ngkana ko kabwarabwaraa bukina, ko a kakairi iai iroun te Tia Reirei ae Moan te Kakannato ae Iesu. Te katoto, imwain anganakia taan rimwina mwiokoaia are a na karekeia taan rimwina, ao e kabwarabwaraa bukina Iesu ngkai a riai n ongeaba iai. E kangai: “I a tia n anganaki te mwiokoaki i aoni bwaai ni kabane i karawa ao i aonnaba.” E a manga taku riki: “Mangaia are naako, reireinia aomata mai buakoia botannaomata nako.” (Mat. 28:18, 19) Ko na kangaa ni kakairi n aron Iesu n angareirei?

7, 8. (a) A kangaa unimwaane ni boong aikai ni kakairi n ana angareirei ni kataneiai Iesu? (b) Bukin tera bwa e kakawaki kamoamoaan te aomata ae kataneiaaki? (Nora te bwaoki ae “Arom ni Kataneiaia Taari Mwaane.”)

⁷ Ngkana ko tuanga te tari te mwaane mwakuri tabeua aika e na karaoi, kabwarabwaraa moa bukini kakawakin te mwakuri aei bwa e boto man te Baibara. N te aro anne, ko kataneia iai bwa e na iangoi booto n reirei n te Baibara. Te katoto, iangoia bwa ko tuanga te tari te mwaane bwa e na kateimatoa itiakin te Tabo n Taromauri ao e na mano naba te kawai n rin. Ko kona n nenera Tito 2:10 ao kabwarabwaraa bwa ana mwakuri ibukini kateimatoaan te Tabo n Taromauri e kona ni “karekea kamoamoaan ana reirei ara tia Kamaiu ae te Atua.” Tuanga te tari anne bwa e na iangoiia aomata aika kara n te ekaretia ao aroia ni kakabwaiaaki man ana beku are e karaoia. Ngkana e karaoaki te aeka ni maroro aei bwa iteran te reirei ni kataneiai ma te tari ae kataneiaaki, e na buokaki iai ni kaatuua riki iaiangoakia aomata nakon tuua. E na bon namakina te kimwareirei ae reke man norakia taari mwaane ao aine n te ekaretia, ake a kakabwaiaaki man ana beku are e karaoia.

⁸ Irarikin anne, ko riai ni kamoamoaa te tari ae kataneiaaki ibukin ana kakorakora ni karaoa nanon am babaire. Tera aroni kakawakini karaoan anne? Ngkana ko kamoamoaa te aomata ae kataneiaaki, e a buokaki iai bwa e na rikirake n ana beku ibukin Iehova n aron te ran ae karikirakea te aroka bwa e na maiureirei.—Kabotaua ma Mataio 3:17.

9. (a) Tera te kangaanga are a kaitaraa unimwaane tabeman man aaba aika kaubwai ni kaineti ma te reirei ni kataneiai? (b) Bukin tera ngkai e aki moanibwai te koaua ni maiuia tabeman taari mwaane aika rooro n rikirake?

⁹ A kona unimwaane man aaba aika kaubwai ni kaaitara ma te kangaanga ae riki, aroia ni kaungaaia taari mwaane aika 20 tabun ke 30 tabun aia ririki ake a tia ni bwabetitoaki bwa a na karaoi mwakuri n te ekaretia. Ti a tia n titirakinia  unimwaane aika mwaatai man aban Eurobe aika 20, bwa a na taekina bukina ngkai a iangoia bwa a kona rooro n rikirake tabeman n aki butimwaei mwiokoaia ake a anganaki man te ekaretia. Mai buakoni kaeka ake a taekinaki ao iai ae rangi ni kaokoro ae kangai: N te tai are a ikawairake iai, a aki kaungaaki rooro n rikirake tabeman bwa a na uaiakin tiia ni bwaai n taamnei. Ni kaineti ma bukina tabeua, a kaungaaki riki rooro n rikirake irouia aia karo bwa a na uaiakina te mwakuri ni kareketianti n oneani mwin are a na kaungaaki bwa a na uaiakin tiia ni bwaai n taamnei. E aki moanibwai te koaua ni maiuia rooro n rikirake aikai.—Mat. 10:24.

10, 11. (a) Tera aron te unimwaane ni buoka te tari te mwaane bwa e na bita ana iango teutana imwin teutana n te mwakuri are e kainnanoaki iai? (b) Baikara kiibu man te Baibara ake e kona te unimwaane n rinanoi ma te tari aei, ao bukin tera? (Nora kabwarabwaraana.)

¹⁰ E kainnanoaki te kakorakora ao te taotaonakinnano ni bitakin ana iango te tari te mwaane are e a aki karaoa mwiokoana n te ekaretia. N aron te tia ununiki ae kona n uniki aroka bwa a na etirake n arona ni kaetii botoia mai nano teutana imwin teutana, n aron naba anne, ko kona ni buokiia tabeman taari mwaane n ataakin ae e kainnanoaki bitakin aroaroia teutana imwin teutana bwa a na tauraoi ni butimwaei mwiokoaia. Ni kangaa?

¹¹ Karekea am tai ni karikirakea te iraorao ae kaan ma te tari te mwaane. E riai n ataia bwa e kainnanoaki n te ekaretia. I nanon tabeua te tai imwina, maroro ma ngaia ni kabwarabwarai kiibu tabeua ao buokia bwa e na iaiangoa ana katabu nakon Iehova. (TeMin. 5:4; Ita. 6:8; Mat. 6:24, 33; Ruka 9:57-62; 1Kor. 15:58; 2Kor. 5:15; 13:5) Ko kona n titirakinna ni kangai: ‘Tera ae ko beritanna nakon Iehova ngke ko katabua maium?’ Titirakinna riki ni kangai: ‘N ami iango, tera ana namakin Iehova ngke ko bwabetitoaki?’ (TaeRab. 27:11) ‘Tera ana namakin Tatan?’ (1 Bet. 5:8) Ni warekani kiibu man te Baibara aika rineaki raoi, tai kamangora ana namakin te tari anne.—Wareka Ebera 4:12. *

12, 13. (a) Tera te aroaro are e kaotiotia Eritai ngke e kataneiaaki? (b) E kangaa Iehova ni karekea kaniwangan Eritai ibukini kakaonimakina?

¹² Tera ngkanne aroia rooro n rikirake aika kainnanoaki aia ibuobuoki? Tera te aroaro ae ko na buokaki iai ni karekea te kakabwaia? Ni kaekaana, ti na rinanoi tabeua baike a riki ni maiun te aomata are kataneiaaki ngkoa.

¹³ E kaania 3,000 te ririki n nako, e a kaoa te roro n rikirake are Eritai te burabeti are Eria bwa e na riki bwa ana tia mwakuri. E waekoa ni butimwaea te kakao Eritai ao e kakaonimaki ni beku iroun te unimwaane are e a kara n tabeakini mwakuri aika mangori. (2Uea 3:11) Tao onoua te ririki imwini kataneiaakina, e a ataia Eritai bwa e nang roko n tokina ana mwakuri Eria i aon Iteraera. Ibukin anne, e a kaungaaki Eritai are e a tia ni kataneiaaki raoi iroun Eria bwa e na aki manga iria, ma e tuanga Eria tenua te tai ni kangai: “N na aki kitaniko.” E motinnanoia bwa e na tiku iroun ana tia reirei n aron ae kona. Ibukin anne ao Iehova e a karekea kaniwangan Eritai ni kariaia bwa e na kakoauaa uotakinakoan Eria ae rangi ni kamimi.—2Uea 2:1-12, BG.

14. (a) A kangaa taari mwaane aika kataneiaaki ni boong aikai ni kakairi iroun Eritai? (b) Bukin tera bwa e rangi ni kakawaki ibukin te tari ae kataneiaaki bwa e na kakaonimaki?

¹⁴ Ko na kangaa ni kakairi iroun Eritai ni boong aikai? Waekoa ni butimwaei mwiokoam, n ikotaki naba ma mwakuri aika mangori. Arom ni kaeka, ko a kaotia iai bwa ko kukurei n te baere e karaoia ibukim ao ko a taekina iai ae kangai: “N na aki kitaniko.” Ma ae kakawaki riki, ko riai ni kakaonimaki ni karaoi mwioko tabeua ake ko anganaki. Bukin tera bwa e kakawaki aei? Ibukina  bwa teutana te tai imwini kaotiotani kakaonimakim ao onimakinam, a na kakoauaa iai unimwaane bwa e a kariaia Iehova bwa ko riai ni karekei mwioko aika bati man te ekaretia.—TaiAre. 101:6; wareka 2 Timoteo 2:2.

15, 16. (a) E kangaa Eritai ni kaotiota karinean ana tia reirei? (Nora te taamnei ni moan te kaongora aei.) (b) Baikara aroaron Eritai ake a riki bwa kaungaaia raona ni burabeti?

¹⁵ E kaotaki n rongorongon Eritai are e ruamwin Eria bwa a kona naba taari ni boong aikai ni kaotiota karineaia unimwaane ake a mwaatai. A a uaia n rianna Eria ao Eritai nakon te Karaanga ae Ioretan imwini kawaran te kurubu ni burabeti i Ieriko. N te tabo anne, ao “e anaa ninirana Eria, ao e rukumma, ao e orea te ran, ao e tabwenaua.” E teimatoa n ‘taetae Eria nakon Eritai’ imwin nakonakoia i nanon te karaanga ae mwau. E teretere bwa bon akea ana atatai Eritai. Ma n te tai are e a kitanna iai Eria, ao Eritai e a mutiakini baike a taekinaki iroun ana tia reirei arei. E a uotakinako ngkanne Eria n te ukeukennanti. Ao ngke e mena i etan te karaanga Eritai ao e a manga orea te ran n niniran Eria ao e takarua ni kangai: “E mena ia Iehova, ae Atuan Eria?” E a manga tabwenaua riki te ran.—2Uea 2:8-14, BG.

¹⁶ Ko ataia ae te moani kakai are e karaoia Eritai, boni katotongan raoi te kabanea ni kakai are e karaoia Eria? Bukin tera ngkai e kakannongora anne? Ibukina bwa e aki iangoia Eritai bwa e a riki bwa te mataniwi, ma e tangiria ni karaoi bwaai n te aro ae kaokoro ma ake e karaoi Eria. N oneani mwin anne, ibukina bwa e kakairi ni baike e karaoi Eria, e a kaotia iai Eritai bwa e karinea ana tia reirei, ao a buokaki iai burabeti riki tabeman bwa a na onimakina Eritai. (2Uea 2:15) E karaoa ana beku bwa te burabeti Eritai n te maan ae raka i aon 60 te ririki, ao e buokia Iehova ni karaoi kakai aika bati riki nakon ake e karaoi Eria. Tera reireiam ae reke ni boong aikai?

17. (a) A na kangaa taari mwaane aika kataneiaaki ni boong aikai ni kakairi n aroaron Eritai? (b) E kangaa Iehova ni kamanenaia taari mwaane aika kakaonimaki ake a kataneiaaki n te tai ae riai?

¹⁷ Tai iangoia bwa ko kona ni bitii waaki ake a kakaraoaki n te ekaretia, n te aro are e a rangi ni kaokoro iai ma aron ae kakaraoaki n te tai are ko a anganaki iai mwiokoam. E baireaki te bitaki ae riai ni karaoaki tiaki man te baere ko kani karaoia, ma e karaoaki te bitaki mani baika kainnanoaki n te ekaretia ao te kaetieti ae reke man ana botaki Iehova. A a kaungaaki raon Eritai ni burabeti ni baike e karaoi are e a kaotiota iai te karinerine nakon te burabeti are e ruamwina, n arona ni kakairi n aanga ake e kamanenai Eria. Ko kona naba ni kaungaia raao n te onimaki ao ni kaotiota te karinerine nakoia unimwaane aika mwaatai ngkana ko teimatoa ni kakairi irouia ni kamanenai aanga aika boto man te Baibara. (Wareka 1 I-Korinto 4:17.) Ngkana ko a tabe ni mwaatai, akea te nanououa bwa ko na tibwauai bitaki aika a kona n ibuobuoki nakon te ekaretia bwa e na teimatoa ana botaki Iehova n ririkirake. Ni koauana, n aron are e riki nakon Eritai, e kona Iehova imwin tabeua te tai ni buokiia aomata aika kakaonimaki ake a kataneiaaki bwa a na karaoi mwakuri aika kakawaki riki nakon are e kona ni karaoia am tia reirei.—Ioa. 14:12.

18. Bukin tera bwa e rangi ni kakawaki ni boong aikai kataneiaakia taari mwaane n te ekaretia?

¹⁸ E kantaningaaki bwa baika taekinaki n te kaongora aei ao are mai imwaina, a na buokaki iai unimwaane aika bati ni kamwaawa aia tai ibukini kataneiaakia taari mwaane. A bia ingainga taari mwaane aika mwaatai ni butimwaea te anga ni kataneiai aei bwa a aonga ni kamanena raoi aia tai n tararuaia ana tiibu Iehova. Ni karaoan aei, ao a na kakorakoraaki iai ekaretia ni katobibia te aonnaba ao ti buokaki iai n tatabemanira nako bwa ti na teimatoa ni kakaonimaki nakoni baika a na riki aika kakawaki n taai aika imwaira.