1-3. (a) E aera ngkai e rianako riki nakoia aomata te Atua n ana taetae ao n ana anga n reitaki? (b) Tera ae ti na rinanona n te kaongora aei?

E KARIKIIA aomata aika iai wanawanaia te Atua ae akea tokina, bwa a na maiu ao ni kukurei naba. (TaiAre. 36:9; 1Tim. 1:11) E taekinna te abotoro Ioane bwa “te Taeka” ao “ana moani karikibwai te Atua,” boni ngaia are moan riki bwa raon te Atua. (Ioa. 1:1; TeKao. 3:14) E kaotii ana iango ma ana namakin Iehova ae te Atua nakon Natina ae te moanibung. (Ioa. 1:14, 17; IKoro. 1:15) E taekina ‘aia taetae anera’ te abotoro Bauro, ae te taetae ae kabonganaaki i karawa ae rietata riki nakon aia taetae aomata.—1Kor. 13:1.

² E rangi ni kinaia ana karikibwai Iehova aika birion ma birion mwaitiia, aika mena i aon te aba ao i karawa. A kona n tataro nakoina n taetae aika bati aomata aika rangi ni bati n te tai teuana ma teuana. E aki tii ongo tataro akanne ma e anga naba kaetieti nakoia anera ao n reitaki ma ngaiia. Ngkana e na karaoa aei, e riai n rianako riki nakoia aomata n ana iango, n ana taetae, ao n ana anga n reitaki. (Wareka Itaia 55:8, 9.) E teretere bwa ngkana e reitaki Iehova ma aomata, e kaotii ana iango n te aro ae bebete bwa a aonga n ota iai.

³ Ti na rinanoa ngkai aron te Atua ae moan te wanawana aei ni karaoi aanga ake e kona iai n reitaki ma ana aomata n te aro ae mataata,  mangkekei ni karokoa ngkai. Ti na nora naba arona ni kaangaraoa arona n reitaki ngkana e kainnanoaki ke ni kaineti ma baika riki.

4. (a) Tera te taetae are e kabongana Iehova n reitaki iai ma Mote, Tamuera, ao Tawita? (b) Tera kanoan te Baibara?

⁴ E reitaki Iehova ma Atam n aia taetae aomata n te onnaroka are Eten. E taraa n ae e karaoa aei te Atua n te taetae n Ebera nikawai. Imwina riki ao e kaotii ana iango nakoia taani korea te Baibara aika kabongana te taetae n Ebera, n aroni Mote, Tamuera, ao Tawita, ao a kaotii ana iango n oin aia taeka ao n tein aia koroboki. Irarikini korean ana taeka te Atua ake e taekin, a taekin naba arona nakoia ana aomata n ikotaki ma rongorongon aia onimaki ao aia tangira, ao a kaotii naba kabwakaia ma aki kakaonimakia. A rangi ni manena ni boong aikai rongorongo aikai ni kabane.—IRom 15:4.

5. E tii kabongana te taetae n Ebera Iehova n reitakina ma aomata? Kabwarabwaraa.

⁵ Ni kaineti ma bitaki aika riki, e aki tiatiana reitakina ma aomata te Atua ni kabonganaan te taetae n Ebera. Imwin te taenikai i Baburon, e a kakabonganaaki riki te taetae n Aramwaike irouia ana aomata te Atua tabeman. E kaira Iehova te burabeti ae Taniera ao Ieremia ao te ibonga ae Etira, bwa a na korei mwakoron aia boki n te Baibara n te taetae n Aramwaike, tao ni kaota iai te bwai ae e na riki rimwi. *

6. E kangaa n tauraoi Ana Taeka te Atua n taetae riki tabeua irarikin te taetae n Ebera?

⁶ E korakora kataenikaian te aba rimoa iroun Alexander te Kakannato, ao e a riki te taetae ni Kuriiti ae kakabonganaaki riki ke te Koine, bwa te taetae ae kabuta. A bati I-Iutaia ake a a kabongana te taetae anne, ngaia are e a rairaki te Koroboki ae Tabu n te Taetae n Ebera nakon te taetae ni Kuriiti. E iangoaki te rairai aei bwa e karaoaki irouia taan raitaeka aika 72, ao e ataaki n arana ae te Septuagint. Bon te moan rairai n te Baibara ao moan te kakawaki. * A a kakaokoro nako tein taian rairai mai mwin aia mwakuri taan raitaeka aika bati, ni moa man are raira raoi te moan taetae ni karokoa are e a bon aki. Ma e ngae n anne, e taraaki te Septuagint bwa Ana Taeka te Atua irouia I-Iutaia ake a kabongana te taetae ni Kuriiti, ao rimwi riki irouia Kristian.

7. Tera te taetae are e bae ni kabongana Iesu n reireinia iai ana abotoro?

⁷ Ngke e roko i aon te aba natin te Atua are ana moanibung, ao e bae ni kabongana ao n angareirei n te taetae ae aranaki n te Baibara bwa te taetae n Ebera. (Ioa. 19:20; 20:16; Mwa. 26:14) N taraana ao te taetae n Ebera are n te moan tienture e irekereke ma te taetae n Aramwaike, ngaia are e bae ni kabonganai Iesu taetae n Aramwaike tabeua. Ma e rabakau naba te taetae n Ebera nikawai are e kabongana Mote ma burabeti, are wawarekaki ni katoa wiki n taian tinakoka. (Ruka 4:17-19; 24:44, 45; Mwa. 15:21) Irarikina, e kabonganaaki naba i Iteraera te taetae ni Kuriiti ao n Ratine. E aki taekinna te Baibara bwa e rabakau Iesu taetae aikai ke e aki.

8, 9. Ni butanakon te Aro ni Kristian, e aera ngkai e kabonganaaki riki te taetae ni Kuriiti i buakoia ana aomata te Atua, ao tera ae kaotaki n aei ibukin Iehova?

⁸ A rabakau n taetae n Ebera taan rimwin Iesu ake rimoa, ma a rabakau taetae tabeua taan rimwina ake imwini matena. (Wareka Mwakuri 6:1.) Ngke e a butanako te Aro ni Kristian, a rereitaki riki i marenaia Kristian n  te taetae ni Kuriiti. Ni koauana, a kabutaki nako n te taetae ni Kuriiti taian Euangkerio ake Mataio, Mareko, Ruka, ao Ioane, ae kanoaia rongorongon ana angareirei Iesu ma te baere e karaoia. Ngaia are a kabongana te taetae ni Kuriiti taan rimwina aika bati ao tiaki te taetae n Ebera. * A kabutaki nako naba n te taetae ni Kuriiti ana reta te abotoro Bauro ao booki riki tabeua ake a kairaki koreaia rinanon te taamnei.

⁹ E kakawaki ataakin ae ngkana a mwanewea kanoan te Koroboki ae Tabu n te Taetae n Ebera taani korea te Koroboki ni Kristian ae Tabu n te Taetae ni Kuriiti, ao n angiin te tai a karaoa anne man te Septuagint. Baika mwaneweaki aikai, ae n tabetai a kaokoro aroni koreaia ma are ni bon te Taetae n Ebera raoi, a a riki ngkai bwa kanoan te Koroboki ae Tabu. Ngaia are aia mwakuri taan rairai aika aki kororaoi e bon riki bwa kanoan Ana Taeka te Atua ae kaira koreana, ae te Atua ae aki inanonano n tangira riki te katei ke te taetae teuana nakon are teuana.—Wareka Mwakuri 10:34.

10. Tera ae ti kona n taekinna ibukin Iehova man arona ni katauraoa Ana Taeka nakoia aomata?

¹⁰ Rinanoan teutana aron te Atua n reitaki ma aomata, e reireinira aron Iehova bwa e reitaki n aron are e kainnanoaki iai ke ni kaineti ma baika riki. E aki kantaningaira bwa ti na reiakina te taetae teuana bwa ti aonga ni kinaa iai ke n ataa ana kantaninga. (Wareka Tekaria 8:23; Te Kaotioti 7:9, 10.) E kaira korean te Baibara Iehova, ma e kariaia bwa e na rairaki n teina aika kakaokoro.

11. E aera ngkai e aki tukaki reitakin te Atua ma aomata n taetae aika kakaokoro?

¹¹ Te koaua bwa e tukaki reitakin te Atua ma aomata ibukini kabonganaan taetae aika kakaokoro ao tein rairai aika kakaokoro teutana? E aki. N te katoto, ti kona n nori taeka tabeua ake e kabonganai Iesu n te taetae are e boni kabongana. (Mat. 27:46; Mareko 5:41; 7:34; 14:36) Ma e taraia raoi Iehova bwa e na kaotaki ana rongorongo Iesu anne n te taetae ni Kuriiti, ao imwina riki n taetae tabeua. Imwina riki ao a okioki ni kaewei koroboki nikawai n te Baibara I-Iutaia ao Kristian ni kawakini koroboki aika tabu, ao a a manga rairaki nakon taetae aika bati riki. E taku John Chrysostom are maiu n te kaaua/kanimaua n tienture C.E. bwa n ana bong ao a rairaki ana reirei Iesu n aia taetae I-Turia, I-Aikubita, I-Inria, I-Botia, I-Itiobia, ao natannaomata riki tabeua.

12. E kangaa ni kaitaraaki kabutinakoan te Baibara?

¹² Katauraoan te Baibara n taetae aika bati e kaaitarai aia kakorakora mwaane tabeman n aron te Embera n Rom ae Diocletian, are e tua n 303 C.E. bwa a na bane ni kabuekaki katoton te Baibara. A rangi ni bati kakaaitara nakon Ana Taeka te Atua ao nakoia naake a  rairia ke n tibwatibwaia. N te ka-16 n tienture, ao e a waakina rairan te Baibara William Tyndale man te taetae n Ebera ao ni Kuriiti nakon te taetae n Ingiriti, ao e taku nakon te mwaane ae bubura ana reirei: “Ngkana e kateimatoa maiuu te Atua, ao i nanon tii tabeua te ririki N na karika te teei ae kakabuta te bwai ni kamarautano bwa e na ataa riki kanoan te Baibara nakoim.” E riai ni birinako Tyndale mai Engiran nakon aban Eurobe bwa e na rairai iai ao ni boreetia ana rairai. N aki ongea aia waaki mataniwi n Aaro ni kabueki ni kabane Baibara i mataia aomata, ma e rangi ni bati katoton ana rairai aika kabutaki nako. N tokina ao e a kamwaneaki Tyndale ao e a kabaeaki roroana ao ni kabuekaki i aon te kai, ma e teimatoa ni maiu ana rairai n te Baibara. Ao e kabonganaaki ni karaoaki iai te rairai n te Baibara ae te King James.—Wareka 2 Timoteo 2:9.

13. Tera ae kaotaki ni kamatebwaian koroboki nikawai?

¹³ Ni koauana, iai kairua aika uarereke ao baika aki boraoi ni katoton te Baibara rimoa ake a aki mauna. Ma a kakorakoraia taan rabakau n te Baibara ni kamatebwai ao ni kabotaui nga ma nga mwakorokorona, koroboki nikawai, ao rairai nikawai. Man te kamatebwai aei are e a kamatoaaki iai angiini kanoan te Baibara. Iai kiibu tabeua ake a aki boraoi teutana ma e aki bitaki iai te rongorongo ae bwanin. Ni kaineti ma kamatebwaian koroboki nikawai, a kakoauaa taan reiakina te Baibara bwa e reke irouia te rongorongo are a koreia taani korea te Baibara ake a kairaki iroun Iehova.—Ita. 40:8. *

14. Tera aron raababanakon tauraoin te Baibara?

¹⁴ N aki ongea te kakaaitara ae korakora mairouia taani kairiribai, ma e taraia Iehova bwa e na riki ana Taeka bwa te boki ae rairaki riki nakoni booki nako i buakoia te botannaomata. E ngae ngke a bati aika memeere onimakinan te Atua irouia ke ai bon akea, ma e teimatoa n riki te Baibara bwa te boki ae moan te mwaiti ni kabooakinako, ao e a tauraoi ngkai ae bwanin ke tii iterana n taetae aika e raka i aon 2,800. Akea te boki teuana ae roko ni mwaitin te Baibara ke ni mwaitin tibwatibwaakina. A aki rangi ni mataata ke ni kona n onimakinaki rairai tabeua n te Baibara. Ma n angiin rairai ni kabane e boni kona n reiakinaki iai te rongorongo ae n te Baibara ae taekan te kantaninga ao te kamaiuaki.

15. (a) E kangaa n tokanikai te aba ni boong aikai i aon te kangaanga ni kaineti ma kakaokoron te taetae? (b) E kangaa n riki te taetae n Ingiriti bwa te taetae ae manena ibukin tibwatibwaan te amwarake n taamnei?

¹⁵ Ni moan te tienture ae nako ngke e mwiokoaki bwa “te toro ae kakaonimaki ma ni wanawana” te koraki teuana ae uarereke ae kaainaki irouia taan reirei n te Baibara aika  ukeuke mwaaka, ao e kakabongana riki te taetae n Ingiriti n reitakina ma “tabonibai.” (Mat. 24:45) E kakorakoraa “te toro” anne ni katauraoi amwarake n taamnei n taetae aika bati, ao e a raka ngkai i aon 700. N aron te taetae ni Kuriiti are te Koine n te moan tienture, e a riki te taetae n Ingiriti bwa te taetae ae rairai te aba mai iai, ibukina bwa e taabangaki kabonganaana bwa te taetae n te reirei ao n te waaki n iokinibwai.

16, 17. (a) Tera ae a kainnanoia ana aomata te Atua? (b) E kangaa n reke te baere a kainnanoia anne? (c) Tera te kantaninga n Te Baibara ae Tabu—Te Rairai ae te Aonnaba ae Boou ae kaotaki n 1950?

¹⁶ E boboto te amwarake n taamnei i aon te Baibara. N nukan te ka-20 n tienture, ao e kakabonganaaki riki te King James Version ae bwain 1611 n te taetae n Ingiriti. Ma bon te taetae nikawai are e kabonganaaki iai. Ao e tii kaoti aran te Atua iai ni kiibu tabeua, e ngae ngke e kaoti aran te Atua ni koroboki nikawai n te Baibara nga ma nga te tai. Iai rairai tabeua i nanona aika bure ao aika a karinaki, ake a aki mena ni koroboki nikawai ake a onimakinaki riki. Iai naba kabwakan Baibara riki tabeua ake a tauraoi n te taetae n Ingiriti.

¹⁷ E kainnanoaki te Baibara ae e na kaota nanon raoi te koroboki nikawai n te aro ae eti ao n te taetae ae ota. Ngaia are e a kateaki te Komete Ibukin Rairan te Baibara ae Tabu—Te Rairai ae te Aonnaba ae Boou, ao i nanon tebwina te ririki man 1950 nakon 1960, e a otinako aia rairai ae onoua mwakorona. Ngke e kaotinakoa te moani mwakoro Brother N. H. Knorr n Aokati 2, 1950, ao e taku nakoia taani kaea te bwabwaro: “E ririkirake kainnanoan te rairai n te taetae ae ota, ae boraoi ma te koaua ae kaotaki, ao ae e na anganira te anga ae ti kona ni karekea riki iai te koaua, ngkai e kaota raoi ae nanonaki ni koroboki nikawai. Bon te rairai ae a kai ota iai taani wareware ni boong aikai n aron naba koroboki nikawai ake a korei taan rimwini Kristo, ae a kai ota naba iai taani wareware ake n aia bong, aika aki bubura aia reirei ao a mangori.” E kaota te kantaninga iai bwa te rairai aei e na buokiia aomata aika mirion ma mirion mwaitiia n aia onimaki.

18. Baikara babaire aika kabaitiia riki rairan te Baibara?

¹⁸ E koro bukin te kantaninga anne n 1963, ngke e a rairaki Te Baibara ae Tabu—Mataio Nakon Te Kaotioti n taetae riki aika onoua aika te taetae n Dutch, Buranti, Tiaman, Itare, Botukare, ao Tibein. N 1989, e a katea te rabwata teuana te Rabwata n Tautaeka Ibukia Ana Tia Kakoaua Iehova ni kautun aia botaki, ae e na ibuobuoki n rairan te Baibara. N 2005, e a moanibwaiaki rairan te Baibara n taetae ake e tauraoi iai te maekatin aei. Ibukin anne ao e a tauraoi ngkai Te Baibara ae Tabu—Te Rairai ae te Aonnaba ae Boou ae bwanin ke tii te iterana n taetae aika e raka i aon 130.

19. Tera te bwai ae kakawaki ae riki n 2013, ao tera ae e na maroroakinaki n te kaongora ae imwina?

¹⁹ Ni waakinakon te tai e a teretere bwa e kainnanoaki manga kaboouan Te Baibara ae Tabu—Te Rairai ae te Aonnaba ae Boou n te taetae n Ingiriti ibukini bibitakin te taetae anne. N te wikeen n Okitobwa 5 ao 6, 2013, ao a kaea te ka-129 n annual meeting aomata aika 1,413,676 man aaba aika 31, ke a katomaaki nako iai. A rotaki n te kimwareirei ngke a ongora iroun temanna man te Rabwata n Tautaeka are e a katanoataa otinakon Te Baibara ae Tabu—Te Rairai ae te Aonnaba ae Boou n te taetae n Ingiriti are e a tia n rinanoaki. A bati aika tang ngke a tibwatibwaa te Baibara ae boou aei taan ibuobuoki. Ngke a warekaki kiibu man te Baibara aei, a a kunea taan ongora bwa e a rangi n tamaroa riki te rairai n Ana Taeka te Atua n te taetae n Ingiriti. E na maroroakinaki n te kaongora ae imwina taekan te rairai aei, n ikotaki ma rairakina nakon taetae riki tabeua.