1, 2. E aera ngkai e bon tau n riki te ai bwa kaikonakani mwaakan te newe?

NI MOAN Okitobwa 1871, ao e a reke te urarake ni buakonikain meangimainikun Wisconsin, ae kabwarabwaraaki bwa te urarake ae moan te kamamate n rongorongon te United States. Ni butinakon te urarake, ao e a kamateia aomata aika e raka i aon 1,200 mwaitiia te ura ao te kabuebue ae korakora, ao ni kabueki aroka aika uoua tabun te birion mwaitiia. Tao e moanaki te urarake aei tii man te kia ae reke man turein ake a buti rikekei. Ai koauara ana taeka Iakobo 3:5 ae kangai: “Ai uarerekera te ai ae e kauraaki iai te buakonikai ae moan te bubura!” E aera ngke e taekina anne te tia korea te Baibara?

² E kateretereaki te bwai ae kakawaki n ana kaikonaki Iakobo n te kibu 6. “Te newe bon ai aron te ai.” E tei te newe ibukin ara konabwai n taetae. N aron te ai, e kona ara taetaenikawai ni karekea te urubwai ae korakora. E taekinaki naba n te Baibara bwa “a mena te mate ma te maiu ni mwakan te newe.” (TaeRab. 18:21, BG) Ma tiaki nanona bwa ti nang aki tataetae bwa ti kaawa n taekini baika kammaraki, n aron ae ti na rawa ni kabongana te ai bwa ti kaawa ni karekea te urubwai mai iai. Te bwai ae kakawaki iai boni kamanenaana raoi. Ngkana ti kamanena raoi te ai, ti kona ni kamwai  kanara iai, ni kaabueira iai, ao ni kaotaira iai. Ngkana ti kabongana raoi newera, ti kona ni kabongana mwaakana ibukini karinean te Atua ao kakabwaiaaia tabemwaang.—TaiAre. 19:14.

3. Baikara bwaai aika tenua aika ti na rinanoi ibukin te taetaenikawai?

³ Ngkana tao ti taetae ni wira ke ti kateitea kain ara taeka ni baira, ma bon te bwaintangira ae tamaroa mairoun te Atua te konabwai ni kaotii ara iango ma ara namakin. Ti na kangaa ni kabongana te bwaintangira aei ni kateimatoa te aba iai, ao tiaki ni kamamaaraia? (Wareka Iakobo 3:9, 10.) Ti na rinanoi ngkai bwaai aika tenua aika kakawaki ibukin te taetaenikawai: te tai n taetae, te bwai ae e na taekinaki, ao aron taekinana.

4. Aanga katoto ibukin ‘te tai ni kainabwabu.’

⁴ Te taetaenikawai bon iterani maiura ni katoabong, ma ti aki riai n tataetae n taai nako. Ni koauana, e taekinaki n te Baibara bwa iai ‘te tai ni kainabwabu.’ (TeMin. 3:7, BG) Boni kaotan te karinerine te kainabwabu ngkana a taetae tabeman. (Iobi 6:24) Tauan aron newera man taekinan te bwai ae aki riai n ataaki, boni kaotan te rabakau ao te ataibwai. (TaeRab. 20:19) Ti kaota te wanawana ngkana ti taua newera n aki taetae ngkana iai ae e kaunira.—TaiAre. 4:4.

5. Ti na kangaa ni kaota ara kakaitau n ana bwaintangira te Atua ae te taetaenikawai?

⁵ N te itera are teuana, e taekinaki naba n te Baibara bwa iai “te tai n taetae.” (TeMin. 3:7, BG) Ngkana e anganiko te bwaintangira ae tamaroa raoraom, ko bae n aki karabaa. Ma ko na kaota am kakaitau iai n arom ni kabongana raoi. Ti kaota ara kakaitau n ana bwaintangira Iehova ae te taetaenikawai, n arora ni kabongana ma te wanawana. E irekereke naba n anne kaotan ara namakin, taekinani baika ti kainnanoi, taekinan taeka ni kaungaunga, ao karaoiroan te Atua. (TaiAre. 51:15) Ti na kangaa n ataa “te tai n taetae” ae te kabanea n raoiroi?

6. E kangaa ni kaikonakaki n te Baibara kakawakin rinean te tai n taetae ae riai?

⁶ E kaikonakaki kakawakin rinean te tai n taetae ae riai n Taeka N Rabakau 25:11, (BG) ni kangai: “Te taeka ae atongaki n te tai ae riai ai aron [aboro] aika koora i nanoni bwaene aika tirewa.” A tamaroa aboro aika koora, ma ngkana a katukaki i aoni baika tirewa, a na tamaroa riki. N aron anne, e kona rinean te tai n taetae ae riai ni karika ara taetaenikawai bwa e na anainano riki ao n uaana. N te aro raa?

7, 8. A kangaa tarira ake i Tiaban ni kakairi n ana katoto Iesu, n aroia n rinea te tai ae riai ibukin taekinan te mangauti?

⁷ Tao e tii kan ongora n ara taeka te aomata are ongora iroura, ma ngkana ti aki ataa te tai n taetae ae te kabanea n raoiroi, e kona n akea uaan ara taeka. (Wareka Taeka N Rabakau 15:23.) N te katoto, ni Maati 2011 ao e urui mwakoron Tiaban mainiku te mwaeiei ao te tsunami, ni kamaunai taiani kaawa. E raka i aon 15,000 ake a mate. E ngae ngke a rotaki naba Ana Tia Kakoaua Iehova ma kaain rarikia n te tabo anne, ma a kabonganai raoi taai ni kabane ni kamanena te Baibara ni karaui iai nanoia naake a rawawata ni mateia aia koraki. Ma a bati i buakoia aomata akanne ake a matoatoa n aia koaua ni Buddhism, ao akea aia atatai n te Baibara ke e rangi n uarereke. A ataia tarira aikai bwa tiaki anne te tai ae te kabanea n raoiroi ibukin taekinan te kantaninga ibukin te mangauti nakoia aomata aikai. N oneani mwin anne a kabongana te bwaintangira ae te taetaenikawai n tii kabebetei iai nanoia, ao ni kabwarabwarai man te Baibara bukin rikini baika buakaka aikai nakoia aomata aika raoiroi.

⁸ E ataa Iesu te tai n aki taetae ao te tai naba n taetae ae riai. (Ioa. 18:33-37; 19:8-11)  E taku n te taina nakoia taan rimwina: “A bati riki baika I kan tuangingkami, ma kam aki kona n ota moa iai ngkai.” (Ioa. 16:12) A kakairi n ana katoto Iesu taani Kakoaua ake i Tiaban mainiku. Uoua ao te iterana te ririki imwin te tsunami, ao a uataboa karaoan te mwakuri ae katobibia te aonnaba ae tibwatibwaan Rongorongon te Tautaeka n Uea Na. 38, ae atuna “A Kona ni Manga Maiu Maate?” N te tai anne, a a bati riki aomata ake a a tauraoi ni kani karauaki nanoia man rongorongon te mangauti, ao a bati kaain te auti ake a kukurei ni butimwaea te turaeki anne. E koaua ae a rangi ni kakaokoro katei ao koaua n Aaro, ngaia are ti riai ni bwaina te ataibwai ni kaineti ma rinean te tai n taetae ae riai.

9. Baikara taai ake a na kona n uaana riki iai ara taetaenikawai ngkana ti rinea te tai n taetae ae riai?

⁹ Bon iai naba taai ake ti riai n ataia iai bwa n ningai te tai n taetae ae riai. N te katoto, tao e kona ni kaunira temanna n ana taeka. Ti wanawana ngkana ti iangoia moa bwa e boni kakaiaki te baenne n te aro are ti na taetae iai, ke bon tii te bwai ae uarereke. Ngkana ti na taetae, ti aki wanawana ngkana ti kawara te aomata anne n te tai are ti un iai ao tao n taetae n aki akaka. (Wareka Taeka N Rabakau 15:28.) N aron anne, ti riai ni bwaina te ataibwai ngkana ti taekina te koaua nakoia ara koraki aika tiaki kaain te onimaki. Ti tangiria bwa a na ataa Iehova, ma ti riai n taotaon nanora ao n iangoraoi. Taekinan taeka aika riai n te tai ae riai, e kona ni buokiia ni kauki nanoia.

10. (a) E aera bwa ti riai n taratara raoi n rinei taeka aika raraoi? (b) Aanga te katoto ibukin te taetaenikawai ae kammaraki.

¹⁰ Iai mwaakan te taeka ni kona ni kammarakiia ao ni kamarurungia tabemwaang. (Wareka Taeka N Rabakau 12:18.) A kakabonganaaki taeka aika kammaraki n ana aonnaba Tatan. A kaungaaki aomata aika bati rinanon te waaki ni kaakibotu, bwa a na “taim neweia n ai aron te kabaang” ao ni “katau ni kaeti kanoan aia kainikatebe, aika taeka aika mao.” (TaiAre. 64:3, BG) E riai te Kristian n rawa nakon te aroaro ae kammaraki aei. Teuana te katoto ibukin “taeka aika mao” bon te bwainingare, ae taeka aika kamarakinano aika taekinaki ibukini kamangoraia ke boaakia tabemwaang. E kakaraoaki bwa te manikangare te bwainingare, ma e kona ni kai bitaki nakon te taetaenikawai ae aki karinerine ae kaun. Te bwainingare ae kammaraki bon rinanin naba te tinaraa ae a riai ni “kaaki” Kristian. E kona ni kakaongoraea ara karaki te manikangare, ma ti riai n rarawa n taekini baika kamaamaeia ke ni kammarakiia tabemwaang bwa ara bwai ni kangare. E kaungaira ni kangai te Baibara: “E na tai otinako te taeka ae buakaka mai wimi, ma a na raraoi ami taeka nako ibukini kateimatoaan te aba n aron ae kainnanoaki, bwa a aonga ni buokaki iai akana ongora.”—IEbe. 4:29, 31.

11. E kangaa n irekereke nanora ma rinean taeka aika riai?

¹¹ E anga te reirei Iesu “bwa e taetae te wi man onraken te nano.” (Mat. 12:34) Ngaia are e bon nako moa man te nano rinean taeka aika riai. N angiin te tai ao e oti ara namakin ibukia tabemwaang man ara taetaenikawai. Ngkana a onrake nanora n te tangira ao n te nanoanga, a na bae n raoiroi ao ni kaungaunga naba ara taetaenikawai.

12. Ti na kangaa ni kanakoraoa riki ara konabwai n rinei taeka aika riai?

¹² Rinean taeka aika riai e kainnanoa naba te kakorakora n iango ao te ataibwai. E ‘iaiango ao n ukeuke’ naba te Uea ae Toromon ae wanawana “ba e na kareke taeka aika tangiraki ma ae koreaki n te aro ae riai.” (TeMin. 12:9, 10, BG) E kangaanga iroum n angiin te tai karekean “taeka aika tangiraki”? Ngkana  ngaia anne, tao ko kainnanoa riki kabatiaani mwaitin am taeka. Te anga teuana ibukini karaoan aei bon arom n atai aroni kamanenaan taeka ake n te Baibara ao n ara boki ni Kristian. Atai nanon taeka ake ko aki taneiai iai. Ao ae kakawaki riki, reireiniko ni kabonganai taeka n te aro ae a na buokaki iai tabemwaang. Ti wareka ae kangai ni kaineti ma reitakin Iehova ma Natina are te moanibung: ‘E anganai Iehova neweia akana reireiaki, bwa I aonga n ataa aroni buokan te aomata ae kua, ae buokana n taian taeka.’ (Ita. 50:4, BG) Karekean ara tai n iaiangoa te baere ti na taekinna, e kona ni buokira ni karekei taeka aika riai. (Iak. 1:19) Ti kona n titirakinira ni kangai, ‘E na oti raoi te bwai ae I kan taekinna n taeka aikai? Tera aron rotakin ane e ongora irou n au taeka ake I rinei?’

13. E aera ngkai e kakawaki te taetae ae kai ataaki nanona?

¹³ A kabonganaaki ngkoa taiani buu i Iteraera ibukini ikotakia kaain te kaembwa ke kamaenakoaia, n ikotaki naba ma kaumakan te taanga ni buaka bwa e na buaka. E bon tau ni kabonganaaki n te Baibara tangin te buu bwa kaikonakan ae e kainnanoaki te taetae ae kai ataaki nanona. E kona ni karekea te kabuanibwai nakon te taanga ni buaka tangin te buu ae aki mataata. N aron anne, ngkana e aki mataata ara taetaenikawai ke e aki ota, e kona ni kamangaoi aia iango aomata ke ni burebureiia. Ma ngkana ti kataia ni kamataatai ao ni kaotai ara taeka, ti aki riai ni biti kakang ke n aki bwaina te akoi n ara taetaenikawai.—Wareka 1 I-Korinto 14:8, 9.

14. Aanga te katoto ibukin aron Iesu ni kabongana te taetae ae kai ataaki nanona.

¹⁴ E katea te katoto ae moan te raoiroi Iesu ibukin rinean taeka aika riai. Iangoa ana kabwarabwara ae kimototo ma e kaakanoa are ni Mataio mwakoro 5 nakon 7. E aki kabonganai taeka ni kabinano Iesu ke taeka aika aki mataata, ao e aki naba kabongana te taetae ae iowawa ke ni kammaraki. Ma e rinei taeka aika mataata ao a kai ota, n ringi iai nanoia naake a ongora irouna. N te katoto, e taekina aron Iehova ni karekei kanaia mannikiba bwa a aonga n toki tabeaiangaia aomata ibukini karekeani kanaia ni katoabong. Imwina, e kabotauia taan ongora ma mannikiba ngke e titiraki ni kangai: “Tiaki kam kakawaki riki nakoia?” (Mat. 6:26) Ai tangiraoira taeka aika kai ota ma ni mataata ao a ringa te nano! Ti na rinanoni ngkai te katenua ni bwai ae kakawaki n ara taetaenikawai.

15. E aera ngkai ti riai n taetae ma te atataiaomata?

¹⁵ E kakawaki arora n taekina te bwai teuana n aron naba te bwai ae ti taekinna. Ngke e taetae Iesu n te tinakoka n ana kaawa ae Natareta, ao a “miroaroa [aomata] n ana taeka aika tamaroa aika nako mai wina.” (Ruka 4:22) E rota te nano te taetaenikawai ma te atataiaomata ao e aki kamemeerea mwaakan te newe. Ni koauana, e kona n anainano riki ara taetaenikawai ngkana ti atataiaomata. (TaeRab. 25:15) Ti kona ni kakairi n aron Iesu n taetae ma te atataiaomata ngkana ti bwaina te akoi, te karinerine, ao mutiakinan aia namakin tabemwaang. Ngke e nori aia kakorakora aomata aika uanao Iesu n ongora irouna, e korakora nanoangaaia ao “e a reireinia baika bati.” (Mareko 6:34) E ngae naba ngke e kabuakakaaki, ma e aki taetae n iowawa.—1Bet. 2:23.

16, 17. (a) Ti na kangaa ni katotonga Iesu ngkana ti taetae nakoia kaain ara utu ao raoraora ni kaan n te ekaretia? (Nora te taamnei ni moan te kaongora aei.) (b) Aanga te katoto ibukin te kakabwaia man te taetae ma te atataiaomata.

¹⁶ E kona ni kangaanga te taetae ma te nimamannei ao te akoi ngkana ti kinaa raoi te aomata are ongora iroura. Tao ti iangoia bwa ti kona n taetae nakoina n aki wimakiki. Ti kona ni karaoa anne ngkana ti kataetaea  kaain ara utu ke raoraora ni kaan n te ekaretia. E koaua bwa e iangoia Iesu bwa e kona n taetae n iowawa nakoia taan rimwina kioina ngkai e kaan reitakina ma ngaiia? E bon aki! Ngke a teimatoa taan rimwina ake e kaan riki ma ngaiia ni kauntaekaia bwa antai ae kakannato riki, ao e kaetiia n taeka aika kaota te akoi, ao n te kaikonaki ae taekan te teei. (Mareko 9:33-37) A kona unimwaane ni kakairi n ana katoto Iesu, n aroia n anga te reirei ni kairiri “n te nano ae nimamannei.”—IKar. 6:1.

¹⁷ E ngae ngkana iai ae e taekina te bwai ae kaun, ma te kaeka ae kaota te atataiaomata, e kona n reke mwina ae raoiroi. (TaeRab. 15:1) N te katoto, e maiuna te maiu ae kiriuoua te teinimwaane temanna ae natin te aine ae akea buuna. E kan ibuobuoki te tari te aine temanna nakon te tina aei ao e taku: “Ai kaawara ngkoe bwa e aki nakoraoi am reirei ni kataneiai nakon natim.” E tei moa n iango te tina aei ao e kaeka ni kangai: “E koaua ae a aki nakoraoi bwaai ngkai, ma N na bon teimatoa n reireinna ni kataneia. Ko a maroro ma ngai imwin Aremaketon bwa ti na ataia raoi iai.” Te kaeka ae nimamannei aei e buoka kateimatoaan te rau i marenaia taari aine aikai, ao e kaungaa te nati arei bwa e ongongo aia maroro. E ataia ae e aki kaaki taekana tinana. Ao aei are e a kairia bwa e na katoki ana iraorao aika bubuaka. Imwina riki, e a bwabetitoaki ao ni beku n te Betaera rimwi riki. N aki ongeia bwa ti mena i rarikia tarira, ara utu, ke aomata aika ti aki kinaia, ma a riai n taai nako n raonaki ara taeka “n te atataiaomata ao n taoronaki.”—IKoro. 4:6.

18. E na kangaa te kakairi n aron Iesu n taetae ni buokira bwa ti na kabongana mwaakan te newe n te aro ae raoiroi?

¹⁸ Ara konabwai ni kaotii ara iango ma ara namakin n taian taeka bon te bwai ae rangi n tamaroa. Ti bia kakairi n ana katoto Iesu n rinea te tai ae riai, ni kekeiaki n rinei taeka aika riai, ao ni kakorakoraira ni bwaina te atataiaomata. Ao e na riki mwaakan te newe bwa te bwai ni kamarurung nakoia ake a ongora iroura, ao te bwai ae tangiraki iroun Iehova, ae te tia Anga te bwaintangira ae kakawaki ae te taetaenikawai.