Tao 1,500 Ana Tia Kakoaua Iehova ake a mate ngke a tiringia I-Iutaia taian Nazi mai buakoia taani Kakoaua aika 35,000 tabun mwaitiia ake a maeka i Tiaman, ao n aaba ake a tauaki taekaia iroun te Nazi. E aki ataaki bukini mateia ni kabane. Kioina ngkai e waaki naba ngkai te kakaae, a kona ni manga kaetaki riki waare ma rongorongo imwina riki.

•  A kangaa ni mate?

•  E aera ngke a bwainikirinaki?

•  A mate ia?

•  Tabeman i buakoia ake a kamateaki

• Naake a kamateaki: E kaania 400 taani Kakoaua ake a kamateaki i Tiaman ao n aaba ake a tauaki taekaia iroun te Nazi. Angia a boni kateaki n te boowi, a katuuaaeaki n te mate, ao a kabakuaki roroaia. Ake tabeman a katiiaki ke a kabaeaki roroaia n aki ongoraeaki moa taekaia n te boowi.

• A karawawataaki ngke a karabuutinaki: E raka i aon 1,000 taani Kakoaua ake a mate n ana tabo ni kaikain te Nazi ao n taiani karabuuti. A a boni kammwakuraki naba n uaa mateia ke a a mate imwini kakammarakaia, te baki, te mwaitoro, te aoraki, ke aki taun te bwainnaoraki. A mate ake tabeman imwini mwakuri n iowawa aika kakaiaki, ao iai ake a mate tabeua te tai imwini kainaomataaia n tokin te Kauoua ni Buaka Are Kabutaa Aonnaba.

• Bukina riki tabeua: A kamateaki taani Kakoaua tabeman n auti aika kanoaaki n te kaeti ae boitin, ao iai ake a mate imwini kabonganaakia irouia taokita bwa a karaoa aia kakatai n aia bwainnaoraki i aon rabwataia, ke a itinaki n te iti ni kamamate.

A bwainikirinaki Ana Tia Kakoaua Iehova ibukina bwa a nimti ana reirei te Baibara. Ngkana e tua te Nazi nakoia taani Kakoaua bwa a na karaoa ae katabuaki n te Baibara, ao a rawa taani kakoaua n ira nanon anne. A rinea ae a na “ongeaba iroun te Atua bwa te tia tautaeka, nakon ae [a] na ongeaba irouia aomata.” (Mwakuri 5:​29) Iangoi itera aika uoua ake a karaoa iai aia motinnano.

1. Kateimatoaan teia i nuka. N aroia taani Kakoaua n aaba nako ni boong aikai, a tei naba i nuka Ana Tia Kakoaua Iehova ake a maeka n aaba ake a tautaekanaki n ana kairiri te Nazi. (Ioane 18:36) Ngaia are a rawa

   • Ni kaaina te taanga ni buaka ke ni boutokai taiani kakorakora ni kaineti ma te buaka.​—Itaia 2:4; Mataio 26:52.

   • N rinerine ke ni kaaina ana botaki nako te Nazi.​—Ioane 17:16.

   • N tiaruuti nakoni buraekin te Nazi ke n taekina, “Heil Hitler!”​—Mataio 23:10; 1 I-Korinto 10:14.

2. Maiuakina aia onimaki. E ngae ngke a ribaaki Ana Tia Kakoaua Iehova ni maiuakina aia onimaki, ma a bon teimatoa naba

   • Ni botaki ibukin te tataro ao te taromauri.​—Ebera 10:​24, 25.

   • N uarongorongoa taekan te Baibara ao n tibwatibwai booki ake a aanaki n te Baibara.​—Mataio 28:​19, 20.

   • Ni kaotiota te akoi nakoia raoia n aomata, n ikotaki ma I-Iutaia.​—Mareko 12:31.

   • Ni korakora aia onimaki ao a rawa n tiainaa ae a na kakeaa aia onimaki.​—Mareko 12:30.

E taekinna Professor Robert Gerwarth bwa Ana Tia Kakoaua Iehova bon “tii ngaiia te koraki n tain te Third Reich ae ana tautaeka Hitler, ake a bwainikirinaki tii ibukin aia koaua n aia Aro.” a Iai buure ake raoia Ana Tia Kakoaua Iehova n te tabo ni kaikain ake a mataaiakinia ibukini korakoran nanomatoaia. E taku te bure temanna ae te I-Austria: “A aki irii buaka. A kukurei riki ni mate nakon ae a na kamatea temanna.”

• Taabo ni kaikain: Angia Ana Tia Kakoaua Iehova a mate n taabo ni kaikain. A kainaki n taabo ni kaikain n aron are i Auschwitz, i Buchenwald, i Dachau, i Flossenbürg, i Mauthausen, i Neuengamme, i Niederhagen, i Ravensbrück, ao i Sachsenhausen. I Sachsenhausen n tii ngaia ao e kamatoaaki bwa a boni mate iai tao 200 Ana Tia Kakoaua Iehova.

• Karabuuti: Iai tabeman taani Kakoaua ake a kammarakaki n uaa mateia n taiani karabuuti. A mate ake tabeman riki man ikoakia ake a riki imwin titirakinaia.

• Taabo ake a kamateaki iai: Angia Ana Tia Kakoaua Iehova a kamateaki ni karabuuti ake i Berlin-Plötzensee, i Brandenburg, ao i Halle/Saale. Irarikin anne iai riki taabo aika 70 tabun ike a kamateaki iai taani Kakoaua ake a a tia ni koreaki taekaia.

• Te ara: Helene Gotthold

  Te tabo ae e kamateaki iai: Plötzensee (i Berlin)

  E katikaki iraua te tai Helene ae te buu te aine ao iai natina aika uoman. N 1937 ao e karaoaki te mwakuri n iowawa nakoina ae kakaiaki n tain titirakinana n te aro are e a bwaka natina ae bikoukoua. N Ritembwa 8 n 1944, ao e a kabakuaki roroana n te bwai ni kabakuroroa n te karabuuti ae te Plötzensee i Berlin.

• Te ara: Gerhard Liebold

  Te tabo ae e kamateaki iai: Brandenburg

  E kabakuaki roroan Gerhard ae uabwi ana ririki ni maiu ni Mei 6 n 1943, uoua te ririki imwini kabakuan roroan tamana n te karabuuti naba anne. E korea ae kangai i buakon ana reta ni kaboo nakon ana utu ao ana kabae: “N na bon aki kona ni karaoa aei ngke arona bwa I aki kakorakoraaki iroun te Uea.”

• Te ara: Rudolf Auschner

  Te tabo ae e kamateaki iai: Halle/Saale

  Ai tibwa 17 ana ririki Rudolf ngke e kabakuaki roroana n Tebetembwa 22 n 1944. E korea ae kangai i buakon ana reta ni kaboo nakon tinana: “A bati taari ake e a tia n riki aei nakoia, ngaia are e na bon riki naba nakoiu.”