1-2. Dẹ̀ẹ̀a boo nú ea di mm̀ kpá Psalm 40:5, mókà gbò dõ̀ònù ní e Jìhóvà ni néi ẽ́, vaá éé ní ea náa èé ló sọ́l boo é?

JÌHÓVÀ dú Bàrì ea ólò dõo nu taalẹ bá. Zẹ́ẹ́ bugi togó boo sìgà gbò dõ̀ònù e ẹlẹ ni néi: boo kunukẽ̀í, ea dú bẹẹ lé be; bé e bẹẹ púḿ dú dũ̀ùnè naa; nè Kpá Káí ea dú a Moǹ Bel e ka di ló. Tení dú ló taà kà dõ̀ònùí, Jìhóvà a néi kiẽ́e e tõò, lóó gè láá bugi togó vaá zọ̀ gbò nen loá bel, nè ge aalá gbò bíb ea palàge dì bíi e gáẹ̀ beè láá bĩiná.—Bugi Psalm 40:5.

² Mm̀ nakà togó bel ge nòí, èé tú ńkem̀ tṍó loomá sọ́l boo táàa kà dõ̀ònùá. Bé e kilsĩ́ gè olòó bugi togó boo gbò nuí naa, níà bé eé kilsĩ́ gè kpáá nvèè ka ló naa ẽ́, vaá níà bé e bẹẹ tàn ge naa nú ea léémá Nen ea beè dèmii, ea dú Jìhóvà é bọọ naa ẽ́. (Kùùà 4:11) Àé náa nagé kọ é láá nvèè bá nè gbò e bà ni dagẹ̀ va kọ bàá zìgà kọọ̀ nu beè mèà aa mm̀ dõòna kà nu.

3. Éé ní ea náa kọọ̀ boo kunukẽ̀í á dú kele é?

³ Nyìmànù Bàrì palàge dọ bàlà kẽ mm̀ sĩ́deè bé ea sí tóm ló bẹẹ be, ea dú boo kunukẽ̀í naa. (Róm̀ 1:20; Híb. 3:4) Níì áá boo kunukẽ̀í ní ea dú bàlà boo e bẹẹ Bàrì beè dèm ea gé kpọ́lá tení ló nàànì é nì, sõò boo kunukẽ̀í dú kele boo béè kọọ̀ à íe dénè nú ea náa kọọ̀ gbò nen á láá tõó boo.

4. Éé ní ea náa vaá eé láá kọọ̀ boo kunukẽ̀í léè èl faà sĩ́ múú e nen náàmà bá ẹ́?

⁴ Mm̀ sìgà sĩ́deè, boo kunukẽ̀í dì belí faà sĩ́ múú ea gé zẹ́ẹ́ sĩ́ pène. Sõò à íe gbò kelé ea di zẹ̀ẹ̀ boo kunukẽ̀í nè faà sĩ́ múú e nen náàmà bá e gbò nen di m. Dì belí nu dòòmà bá, begè dẽè tṍó ea tõ̀ò vàẹ ní e gbò e bà di mm̀ faà sĩ́ múú é láá kilsĩ́ gè tõó dùm, e be à gá náa vaá baala ní e bàé dómà fọ́ọ́lọ́ ea kọlà oxygen, gyã́á, nè múú vaá bà náa gé tóbví tọ́ọ̀  kà nu gbẹẹ ẹ́? Dénè gbò e bà di mm̀ faà sĩ́ múúá náa é bĩ́é dùm. Ge dú kele ló níá, boo kunukẽ̀í náa kọọ̀ gã́bug gãà gbò nú ea di dùm á láá kilsĩ́ gè tõó dùm. À ólò domà fọ́ọ́lọ́, gyã́á, nè múú e íè bíi ló, vaá tọ́ọ̀ kà nu náa ólò naníi. Náa kal ló béè kọọ̀ tẽ̀ènè boo kunukẽ̀í ní e ólò tobví nu gbẹẹ ẹ́, boo kunukẽ̀í kilsĩ́ gè kpe dẽe naa ní e gbò nen é láá tõó boo. Éé náa kọ á valí naa vó é? Jìhóvà beè dèm boo kunukẽ̀í mm̀ sĩ́deè ea é naa kọọ̀ gbò nú ea ni kyọà á láá kpáá dọ̀ bélè nèi. Èé tú ńkem̀ tṍó loomá bel boo bé e nyìmànù Jìhóvà dọ́ bàlà kẽ naá mm̀ bé e fọ́ọ́lọ́ nè múú e ẹlẹ beè dèm ólò nyaaá naa.

5. Fọ́ọ́lọ́ ea kọlà oxygen ólò kyã̀à naa vàẹ, vaá éé ní ea tẹ́lẹ bàlà kẽ ẽ́?

⁵ Oxygen dú enè íb fọ́ọ́lọ́ ea ólò naa kọọ̀ gbò nen nè sìgà di dùm nu á láá kilsĩ́ gè tõó dùm. Buù gbááí, gbò nú ea di dùm ólò dùùlà gã́bug lé-lé fọ́ọ́lọ́ e bà kólíe oxygení nvea m. Áá kà gbò nú ea di dùmí ólò sẹẹgẹ sẹ́i ea kọlà carbon dioxide loa m. Sõò, gbò dèmnù ea di dùmí náa ólò láá dùùlà dénè fọ́ọ́lọ́ ea kọlà oxygen lọ̀l, vaá carbon dioxide e “sẹẹgẹ̀” loa m-míi náa ólò bọọ́ tõ̀ò sigá ló sĩ́ dee. Éé ní ea náa kọ níí á valí é? Boo béè kọọ̀ Jìhóvà beè dèm nàgé dõòna kà gbò nu—gbò pọ̀b kà té nè gbò ńkem—ea ólò dùùlà carbon dioxide vaá sẹẹgẹ oxygen lọa m. Boo béè kọọ̀ níá náa kọ é ié séi gè dùùlà vaá sẹẹgẹ, eé láá gbóó zìgà gbò bel ea di mm̀ kpá Tóm 17:24, 25 ea kọ́ọ̀: “Dùm nè séi e a di m nen . . . aàe báá.”

6. Múú ea di boo kunukẽ̀í ólò kyã̀à naa vàẹ, vaá éé ní ea tẹ́lẹ bàlà kẽ ẽ́? (Ẹ̀b nàgé ńkpó ea kọ́ọ̀: “ Bé E Múú Ólò Kyã̀à Naa Dú Dõ̀ònù Ea Aa Bá Jìhóvà.”)

⁶ Múú ólò di boo kunukẽ̀í boo béè kọọ̀ kiẽ́e boo kunukẽ̀í dì aa ló nàànì náa kọọ̀ é láá ié múú. Be à gá náa vaá boo kunukẽ̀í beè kpáá kpõ̀òà ńkem̀ kil ló nàànì, dénè múú ea di boo kunukẽ̀í gáẹ̀ beè ulí vaá kãa tá kẽ, vaá tọ́ọ̀ nu ea di dùm náa gáẹ̀ beè láá tõó boo. Be à gá náa vaá boo kunukẽ̀í beè kpáá kpõ̀òà kil kpã́á aa ló nàànì, dénè múú gáẹ̀ beè àgà dú báà, vaá zivèkà bàlà booí gáẹ̀ dú gbele pọ̀b ból báà múúá. Boo béè kọọ̀ Jìhóvà beè tú boo kunukẽ̀í sẹlẹ́ kà lé ketõ̀ò, náa kọọ̀ múú á láá naa kọọ̀ gbò nú ea di dùm á kilsĩ́ gè tõó dùm. Kói ea aa ló nàànì ólò naa kọọ̀ múú ea di pène nè boo kunukẽ̀í á bẹ̀à sã́ vaá gbóó dùùlà múúá kilma sĩ́ dee kọ á dú bù dee. Buù gbáá, gã́bug múú e nàànì ólò dùùlà kilma sĩ́ dee ólò palàge bọọ́ tõ̀ò èl dénè múú eo é láá mongi mm̀ kòòla. Múúí ólò tõó sĩ́ dee nú ea é láá dú òb dee besĩ́ à kálá dọọ dú boo àbèè báa-báà múú. Múúí ólò gbóó ọví òòà kil pène àbèè ọọ, vaá kpáá kãa nagé kil sĩ́ dee kọbé à dọọ nagé. Jìhóvà beè naa vóí kọbé múú kilsĩ́ gè di boo kunukẽ̀í. Níí zógè bé e Jìhóvà nyímá nu vaá ié kpóó naa.—Jóòb 36:27, 28; Ẹ̀klì. 1:7.

7. Mókà sìgà sĩ́deè ní e beele é láá zogè lèèmà kilma ló dõ̀ònù e bà baatẽ́ mm̀ kpá Psalm 115:16 é?

⁷ Mósĩ́ deè ní eé láá zogè kọọ̀ nyíéi palàge ẹẹ ló boo kunukẽ̀í nè gbò lé-lé nú ea di boo é? (Bugi Psalm 115:16.) Enè sĩ́deè dú gè bugi togó boo gbò nú e Jìhóvà ni náa. Níá é náa kọ é olòó õá Jìhóvà zaa buù dee ló gbò lé-lé nú ea néi. Vaá èé zógè kọọ̀ boo kunukẽ̀í léémái tení dú ló gè õ̀ònà ló kiẽ́e e tõò dẹ̀ẹ̀a boo bé e bẹẹ kpóó sim tùlà naa.

8. Éé ní ea náa vaá èé láá kọọ̀ Bàrì beè dèm bẹẹ púḿ mm̀ sĩ́deè ea dú dũ̀ùnè ẽ?

⁸ Bàrì beè dèm púḿ mm̀ sĩ́deè ea dú dũ̀ùnè. Lọ̀l gé tṍó eo beè di dí gbàà o kà, ní ea beè dú gè dèm o púḿ nyòòmà bé ea  é meà naa ẽ́, vaá gã́bug gãà ké di dùm ólò kpáá dọ ló mm̀ buù kà mínìt! Gbò ge gbĩ́tẽ́ ló nu kọ́ọ̀, púḿ ea di mm̀ togó nen ea ni dú kànen íe nú ea é láá dú 100 dẹ̀ ké di dùm ea kọlà neuron. Gbò ké di dùmí ní ea bṍóná ló dú bẹẹ púḿ ẽ́, vaá a nyèè é láá toola 3.3 pound (1.5 kg). Ni bugi togó boo pọ́ì ńkem ea di ló bé e bẹẹ púḿ dú dũ̀ùnè naa.

9. Éé ní ea náa kọ ó àgala boo kọọ̀ ge láá ló bel dú dõ̀ònù ea aa bá Bàrì e?

⁹ Ge kọ è láà ló bel dú dũ̀ùnè. Tú ńkem̀ tṍó bùgmà togó boo nú ea ólò naaá tṍó e lóò bel. O púḿ ní ea ólò bõonè ló buù súú bel eo lóò, vaá lẹ̀ẹ̀là bel ló nú ea é láá toolá 100 zọ́ọ́ ea dì ní mm̀ dém, òò, bũunu, bẹ́ẹ́, nè nù báná nyíé ni ẽ́. Dénè zọ́ọ́á íè ge kyãa boo bá ea bọ́ló kọbé gbò nen láá dã́ bel eo gé ló. Kilma ló gè láá ló kele-kele dém bel, ene kà kpá e ba beè tẹlẹ bàlà kẽ mm̀ gbáá 2019 zógè kọọ̀ gbò ãa nvín ólò láá bii tṍ ló buù súú moǹ bel. Nakà gbĩ̀tẽ́ ló nuí nveè sãa kúm nú e gã́bug gbò gbĩ̀tẽ́ ló nu ziga ló—gè kọọ̀ nú ea é náa kọ é láá bii tṍ ló vaá nó kele-kele dém bel beè dìí ló tṍó e meà. Mm̀ kà kà, ge kọ è láà ló bel dú dõ̀ònù ea aa bá Bàrì.—Ẹ́xọ. 4:11.

10. Mósĩ́ deè ní eé láá zogè kọ è nveè ka ló dõ̀ònù e íè gè láá ló bel é?

¹⁰ Enè sĩ́deè èé láá zogè kọ è nveè ka ló dõ̀ònù e íè gè láá ló bel dú gè baatẽ́ bẹẹ zìgà mm̀ Bàrì nè gbò e bà íe bàà-bàà bùlà kilma ló nú ea náa vaá beele née zigà kọọ̀ nu beè dõogẽ fùùà dì. (Ps. 9:1; 1 Pít. 3:15) Gbò e bà ólò nvèè sãa kúm nakà nòòmà nùá é láá gbĩ́ gè kọ é zìgà kọọ̀ boo kunukẽ̀í nè dénè dõòna kà gbò nú ea di boo beè bú ló bã kẽ. Be è tú Kpá Káí nè sìgà gbò gá e ni ló bel boo mm̀ nakà togó belí, èé láá ló bel boo bẹẹ Tẹ̀ ea di káála vaá baatẽ́ nè gbò e bà di kpènà ló gè pãanéi tṍ ló nú ea náa vaá beele è àgala boo kọọ̀ Jìhóvà ní ea beè dèm káála nè boo kunukẽ̀í ẽ́.—Ps. 102:25; Àìz. 40:25, 26.

11. Éé ní ea dú ene kà bug ea náa kọ bẹẹ púḿ á dú dũ̀ùnè ẽ?

¹¹ Ge kọ è láà kẽ̀èa boo nu dú dũ̀ùnè. Tṍó ea kil nvéeá, ene nen ea ólò emí kpá beè kọọ̀, púḿ nen é láá kẽ̀èa boo gã́bug bel ea é ḿḿ-má mm̀ 20 gãà kpoò kpá. Sõò kátogóí, bà kọ́ọ̀ bẹẹ bug gé láá kẽ̀èa boo nú ea palàge bọọ èl vó. Mókà kele íb nú ní e bẹẹ bug é láá naa kọ é naa ẽ́?

12. Mósĩ́ deè ní e gè kọọ̀ beele láà nó nu náa kọ é dú kele ló gbò nom ẽ́?

¹² Gbàà dénè dèmnù ea di boo kunukẽ̀í, áá gbò nen ní e bàé láá nó nu lọl ló nú ea nááá ẽ́, tení dú ló gè kẽ̀èa boo nú ea beè naaá vá ló. Níá ólò naa kọ é láá nó lé nu vaá nyaaná bẹẹ sĩ́deè tõò dùm nè bẹẹ bug togó. (1 Kọ́r. 6:9-11; Kọ́l. 3:9, 10) Kàsĩ́, èé láá bumá bẹẹ kpóó bug kọ á nvèè kelé zẹ̀ẹ̀ lé nè pọ́lọ́. (Híb. 5:14) Èé láá nó gè ié vulè, tóè sàn, nè sàn nyíe. Èé láá no nágé gè ié lé bèèla belí Jìhóvà.

13. Dẹ̀ẹ̀a boo nú ea di mm̀ kpá Psalm 77:11, 12, mósĩ́ deè ní eé láá tú dõ̀ònù ge láá kẽ̀èa boo nu siimá tóm ẽ́?

 ¹³ Enè sĩ́deè eé láá zogè kọ è nveè ka ló dõ̀ònù e Bàrì néi gè láá kẽ̀èa boo nu, dú gè pììga boo gè olòó kẽ̀èa boo dénè bé e Jìhóvà beè nvèè bá nèi vaá nvèèi nyíé gbàà tṍó ea kil nvéeá naa. Níí é náa kọ é kpáá palàge dẹlẹ́ẹ nyíé boo kọ àé nveè bá nèi dì deè sĩ́. (Bugi Psalm 77:11, 12; 78:4, 7) Dõòna sĩ́deè dú gè kẽ̀èa boo gbò lé-lé nu e dõòna gbò ni náa nèi, vaá õá va zaa. Gbò ge gbĩ́tẽ́ ló nu a mon kọọ̀ gbò e bà íé dùm ṍà zaa ólò ié ẹ́ẹ́-ẹẹ̀ nyíe. Àé léé nái gé ló be è nó Jìhóvà mm̀ ge lọ̀l nyíé boo sìgà nu. Dì belí nu dòòmà bá, Jìhóvà íe bug ea gbõoma, sõò tṍó e ọ́gà ló bẹẹ pọ́lọ́, à ólò ia ló nèi vaá lọ̀l nyíé boo. (Ps. 25:7; 130:3, 4) Ẹlẹ gbĩ́ kọ beele é naa nagé vó nè dõòna gbò tṍó e bà ọ́gá ló pọ́lọ́ e bà síi.—Máát. 6:14; Lúùk 17:3, 4.

14. Mósĩ́ deè ní eé láá zogè kọ è nveè ka ló bẹẹ púḿ ea dú dũ̀ùnèí ẽ́?

¹⁴ Èé láá zogè kọ è nveè ka ló bẹẹ púḿ ea dú dũ̀ùnèí tení dú ló gè nvèèmà ka ló Nen ea beè nèi. Sìgà gbò tú ba púḿ nèèmà béèlàfùl boo ba lóó kilma ló nú ea lelà nè nú e bè náa lelà. Sõò boo béè kọọ̀ Jìhóvà ní ea beè dèmii ẽ́, à bọ́ló kọ é nyimá kọọ̀ gbò a nòòkúu ní ea bọọ lọ̀l vaá à lee ea bọ́ló kọ é tõó boo é. (Róm̀ 12:1, 2) Èé íe fẹ́ẹ́-fẹẹ̀ ló tṍó e tõò boo gbò a nòòkúu. (Àìz. 48:17, 18) Èé gbĩ́ gè nyimá gbò nú e Jìhóvà gbĩ́ kọ é naa tṍó e di dùm, vaá nvèè ka ló bẹẹ Tẹ̀ ea beè demii kọbé nyíée ẹ́ẹ.—Pró. 27:11.

15. Mósĩ́ deè ní e gè kọọ̀ Jìhóvà néi Kpá Káí zógè kọ à vulèi é?

¹⁵ Kpá Káí dú dõ̀ònù ea aa bá Bàrì ea zógè kọ à vulèi. Bẹẹ Tẹ̀ ea di káála beè tú a nyómá nè gbò nen kọ bàá émá Kpá Káí boo béè kọ à bulà nú ea kil ló pá a nvín e bà di boo kunukẽ̀í. Tení dú ló Kpá Káí, Jìhóvà ólò aalá gbò bíb ea palàge dìí bíi ló, dì belí gbò ní ea kọ́ọ̀: Ãàe ní e aà dùe?  Éé ní ea dú tóm̀ bùlà ea di nvéè di dùm ẽ? Vaá éé ní ea é nááá dì deè sĩ́ ẽ́? Jìhóvà gbĩ́ kọọ̀ dénè pá a nvín á nyimá ààla gbò bíbvá, níà nú ea náa vaá lọ̀l gé deè kéléá, a tú gbò nen tàbmà Kpá Káí nvee mm̀ kele-kele dém bel é. Deè nieí, baa tab zivè kpoò Kpá Káí àbèè báà sĩ́ nvee mm̀ nú ea é sígá ló 3,000 dém bel! Kpá Káí ní ea dú kpá e bà ni tab vaá dõo zaali èlmà kọ̀láá kà kpá ea dìe. Náa kal ló béè kele-kele kiẽ́e e gbò nen tõo àbèè ba dém bel, gã́bug nen a láá nó Kpá Káí mm̀ ba dém bel.—Ẹ̀b ńkpó ea kọ́ọ̀: “ Ge Tàb Kpá Káí Nvee Mm̀ Kele-Kele Dém Bel Pá Africa.”

16. Dẹ̀ẹ̀a boo nú ea di mm̀ kpá Máátìù 28:19, 20, mósĩ́ deè ní eé láá zogè kọ è nveè ka ló Kpá Káí é?

¹⁶ Èé láá zogè kọ è nveè ka ló Kpá Káí tení dú ló gè olòó bugíe buù dee, ge olòó bugi togó boo gbò nú ea nóòmài, vaá pììgà ge tú gbò nú e nóò siimá tóm. Nagé, èé zógè kọọ̀ è ṍàe Bàrì zaa ló nakà dõ̀ònùí tení dú ló gè kọ́ gbò nú e nóò lọl mm̀ Kpá Káí nè dõòna gbò.—Ps. 1:1-3; Máát. 24:14; bugi Máátìù 28:19, 20.

17. Mókà gbò dõ̀ònù ní e ni ló sọ́l boo mm̀ naka togó belí é, vaá éé ní eé ló sọ́l boo mm̀ togó bel ge nò ea bẽene níí ẽ́?

¹⁷ Mm̀ togó belí, e ló sọ́l boo bé e Bàrì néi boo kunukẽ̀í ea dú bẹẹ lé be naa; bé e bẹẹ púḿ dú dũ̀ùnè naa; nè Kpá Káí ea dú a Moǹ Bel. Sõò à íe dõòna kà gbò dõ̀ònù e Jìhóvà ni néi e bẹẹ dẽe náa moà. Èé ló sọ́l boo gbò gyọ́ e dẽè nen náa moàí mm̀ togó bel ge nò ea bẽene níí.