1. Éé ní e kọ́ọ̀ bùlà Bàrì ea di mm̀ Kpá Káí tẹ́lẹ bàlà kẽ nèi ẽ́?

ÉÉ NÍ ea é nááá ló gbò níí Jìhóvà gbálà ńkem̀ tṍó àla ẹ́? Èé láá nyimá a ààla. Kọ́ọ̀ bùlà Bàrì ea di mm̀ Kpá Káí náa kọ é nyimá gbò nú ea é beè gé naaáí ló. À íe ene kà kọ́ọ̀ bùlà Bàrì ea náa kọ é nyimá nú e gbò e bà gé bẹl bàlà booí e bà palàge ié kpóó é náa. Nòòtẽ́ ea di mm̀ kpá Dányẹ̀l 11 togó, kọ́ nú ea kil ló bàà kà méné—méné boo gù nè méné boo kpọ̀lọ̀-kpọ̀lọ̀—e bà gé béá ene. Pọ̀b ketõ̀ò ea di ló kọ́ọ̀ bùlà Bàrìá a ḿḿ-má, boo béè vó, èé gbóó láá àgala boo kọọ̀ gbò ní ea sígáá é ḿḿ-má nágé.

2. Dì belí bé ea ẽ́á mm̀ kpá Jénesìs 3:15, Kùùà Nù 11:7 nè 12:17 naaá, gbò éé ní ea palàge dú bíi kọ é sẹ̀ẹ̀a bùlà tṍó e gé nó nú ea kil ló kọ́ọ̀ bùlà Bàrì ea di mm̀ kpá Dányẹ̀l ẹ?

² Kọbé è láá dã́ ból ló kọ́ọ̀ bùlà Bàrì ea di mm̀ kpá Dányẹ̀l 11 togó, à dú bíi kọ é sẹ̀ẹ̀a bùlà kọ à gé lóá bel nyòòmà áá gbò e bà gé bẹl nè kpóó bẹbẹ̀l e bà náa uú boo gbò níí Bàrì. Náa kal ló béè kọọ̀ gbò níí Bàrì dú pọ́ì ńkem zẹ̀ẹ̀ gã́bug gbò nen e bà di bàlà booí, éé ní ea náa vaá gbò kpóó bẹbẹ̀lí ólò bọọgẹ̀ naa uú boo gbò níí Bàrì e? Níí dú boo béè kọọ̀ Sétàn nè zivèkà bàlà booí gbĩ́ gè kyọ̀sĩ́ gbò e bà gé fã Jìhóvà vaá nyoone nvéè Jíízọ̀s. (Bugi Jénesìs 3:15 nè Kùùà Nù 11:7; 12:17.) Nagé, kọ́ọ̀ bùlà Bàrì ea di mm̀ kpá Dányẹ̀lí íè ge gbaá ló dõòna kà gbò kọ́ọ̀ bùlà Bàrì ea di mm̀ Kpá Káí. Kàsĩ́, áá tṍó e túù gbò kọ́ọ̀ bùlà Bàrì ea di mm̀ kpá Dányẹ̀l doolé ló dõòna kà gbò kọ́ọ̀ bùlà Bàrì ea di mm̀ Kpá Káí ní eé láá palàge dã́ ból ló é.

3. Éé ní eé ló sọ́l boo mm̀ nakà togó belí nè ní ea bẽene ẽ́?

 ³ Tṍó e ni tú gbò gáá sẹ̀ẹ̀a bùlà, èé ló sọ́l boo kpá Dányẹ̀l 11:25-39. Èé nyímá ló nen ea beè dú méné boo gù nè méné boo kpọ̀lọ̀-kpọ̀lọ̀ lọl mm̀ gbáá 1870 tẹlẹ 1991, vaá èé mon nagé nú ea náa vaá à dú bíi kọ é nyaaná bẹẹ dã̀ ból ló nu ea kil ló nakà kọ́ọ̀ bùlà Bàrìí. Mm̀ togó bel ge nò ea bẽene níí, èé ló sọ́l boo kpá Dányẹ̀l 11:40–12:1, vaá èé kpáá palàge dã́tẽ́ ló nú e nakà gá ea di ló kọ́ọ̀ bùlà Bàrìá tẹ́lẹ bàlà kẽ lọl mm̀ gbáá 1991 tẹlẹ tṍó bé gím Ámàgídòn. Boo tṍó e gé nó nakà bàà kà togó belí, àé dú lé be è ẹ̀b ńkpó ea togó bel kọ́ọ̀: “Bàà Kà Méné E Bà Gé Béá Ene Mm̀ Gbò Deé E Tṍó É Gé Tà.” Túá ketõ̀ò, à dú bíi kọ é zẹ́ẹ́ nyimá ló pálàa kà méné e kọ́ọ̀ bùlà Bàrìí gé ló bel kilma ló.

4. Taà kà éé ní ea é nveè bá nèi kọ é láá nyimá ló méné boo gù nè méné boo kpọ̀lọ̀-kpọ̀lọ̀ ẹ?

⁴ Gbò sò bée ea kọlà “méné boo gù” nè “méné boo kpọ̀lọ̀-kpọ̀lọ̀” dú gbò bée e ba beè nè gbò kpóó bẹbẹ̀l ea beè di deè boo gù nè deè boo kpọ̀lọ̀-kpọ̀lọ̀ ló dó Ízràẹ̀l. Éé ní ea náa vaá è kọ́ vó é? Boo béè kọọ̀ nyómá tóm ea beè faalá lẹ̀ẹ̀la tómí má Dányẹ̀l beè kọọ̀: “Nda dúù ló gè naa kọ ó dã́ ból ló nú ea é nááá ló pá o gbò mm̀ gbò deé e tṍó é gé tà.” (Dán. 10:14) Dó Ízràẹ̀l beè dú gbò níí Bàrì dọ̀ọ̀mà deè Péntikọ̀st 33 C.E. Sõò lọl tṍóá ààmà, Jìhóvà beè tẹlẹ bàlà kẽ kọọ̀ gbò nyòòne nvéè Jíízọ̀s e bà bọ́ló dẹ̀lẹ̀ nyíé boo ní e bà dúè pá ńlẹ́ẹ̀ gbò e. Vó à naa, gã́bug kọ́ọ̀ bùlà Bàrì ea di mm̀ kpá Dányẹ̀l 11 togó gé lóá nágé bel nyòòmà gbò nyòòne nvéè Kráìst, níì áá dó Ízràẹ̀l nì. (Tóm 2:1-4; Róm̀ 9:6-8; Gàl. 6:15, 16) Kele-kele kpóó bẹbẹ̀l ea beè dú méné boo gù nè méné boo kpọ̀lọ̀-kpọ̀lọ̀í ólò nyaaá aa tṍó dọ tṍó. Náa kal ló béè vó, à íe nú ea bélá ea di ló buù ọ̀và. Túá kà, gbò ménéí beè bẹl boo dó kiẽ́e gã́bug gbò níí Bàrì dì àbèè kọọ̀ bà bíìgè va ló. Ní ea égè bàà kà, bé e bà bíìgè ló gbò níí Bàrì naa zógè kọ bà ọ́bví Jìhóvà, ea dú kà kà Bàrìa. Ní ea égè taà kà, pálàa kà ménéí ólò gbá béá boo kpóó bẹbẹ̀l.

5. É kọọ̀ à íe méné ea géè bẹ̀l boo gù nè méné ea géè bẹ̀l boo kpọ̀lọ̀-kpọ̀lọ̀ lọl gbáá 100 tẹlẹ gbáá 1870? Baatẽ́.

⁵ Sìgà tṍó aa ló gbáá 100, gbò e bà kpọ́á kyáá bel ló kọ bà gé nyoonìè nvéè Kráìst beè bã mm̀ bõ̀ònatõ̀ò vaá tu gá gi kyáá nòòmà nù kọ̀lmà bá boo gbò kà kà bel ea di mm̀ Kpá Káí. Lọl tṍóá tẹlẹ dee deè nvéè 1870, tọ́ọ̀ kà bõ̀ònatõ̀ò Bàrì náa beè di na boo kunukẽ̀í. Gbò e bà kpọ́á kyáá bel ló kọ bà gé nyoonìè nvéè Kráìst, e bà bélí kpá kyàlà kpẽ̀èa, beè gbóó m-má boo kunukẽ̀í naa ní e bè náa beè dú gè nyimá ná ló kà kà gbò e bà gé nyoone nvéè Kráìst. (Máát. 13:36-43) Éé ní ea náa à dú bíi gè nyimá níí ẽ́? Boo béè kọọ̀ à tẹ́lẹ bàlà kẽ kọọ̀ níì tẽ̀ènè kà méné boo gù nè méné boo kpọ̀lọ̀-kpọ̀lọ̀ ní ea é kilsĩ́ gè bẹ̀l lọl mm̀ gbáá 100 tẹlẹ mm̀ gbáá 1870 e nì. Náa beè ié tọ́ọ̀ kà bõ̀ònatõ̀ò Bàrì ea beè dì e bàé láá naa uú boo. * Sõò, ńkem̀ tṍó aa ló gbáá 1870, méné boo gù nè méné boo kpọ̀lọ̀-kpọ̀lọ̀ beè kpáá dọ bàlà kẽ. Éé ní ea náa è nyimá ẽ́?

6. Mó tṍó ní e bõ̀ònatõ̀ò Bàrì beè gbóó kpáá bã kẽ ẽ́? Baatẽ́.

 ⁶ Lọl mm̀ gbáá 1870 ààmà, pá gbò níí Bàrì beè gbóó dààmà togó gè kpáá bõoná. Kà lèlà mm̀ gbááá ní e vígà Charles T. Russell nè gbó ea dṹùnàe beè noo tọọ̀ kpá gbò gè nó Kpá Káí é. Vígà Russell nè gbò ea dṹùnàe beè tõó dọ̀ neǹ lẹ̀ẹ̀là tóm e ba beè gbẹẹ́ sĩ́ ló bel kilma ló kọọ̀ àé ‘kpóògè dee ló kẽ’ besĩ́ì Boǹ Méné Mèsáíà kálá dààmà togóá. (Mál. 3:1) A beè gbóó dú gè kpáá ié bõ̀ònatõ̀ò gbò e bà gé fã Bàrì mm̀ lèlà sĩ́ deè! É kọ à íe bẹbẹ̀l ea beè di tṍóá ea géè biigè ló gbò gyóòlo Bàrì? Naanii mè é ẹb.

7. Mée ní ea beè dú méné boo kpọ̀lọ̀-kpọ̀lọ̀ tṍó e Túá Tóm Bé Bàlà Booá béá ẹ́?

⁷ Mm̀ gbáá 1870, bẹbẹ̀l pá Britain beè palàge ié kpóó boo zivèkà kunukẽ̀í, vaá ba beè ié gbò bé e bà íe kpóó lọ̀l vaá à leé boo kunukẽ̀í. Kpóó ea géè bẹ̀lí beè dòà bá ńkem̀ koò ea beè bé èl bá dõòna kà taà kà koòa, ea dú—France, Spain, nè Netherland. (Dán. 7:7, 8) Vaá ẹlẹ ní ea beè gbóó dú méné boo kpọ̀lọ̀-kpọ̀lọ̀ dọ̀ọ̀mà tṍó e túá tóm bé bàlà boo béá ẹ́. Tẽ̀ènè mm̀ gbò tṍóí, ní e United State ea di America beè dú dó ea palàge íe gyọ́ lọ̀l vaá à lee boo zivèkà bàlà booí vaá dààmà togó gè gbaá ló pá Britain e.

8. Mée ní ea gé bẹl dì belí méné boo kpọ̀lọ̀-kpọ̀lọ̀ mm̀ gbò dee é tṍó é gé tàí é?

⁸ Mm̀ Túá Tóm Bé Bàlà Booá, pá United State nè Britain beè gbaá ló ene olòó bé dõòna kà dó vaá ba beè palàge ié kpóó. Mm̀ gbò tṍóá, pá Britain nè United State beè gbaá ló ene vaá gbóó dú kpóó bẹbẹ̀l ea palàge ié kpóó ea kọlà Anglo-America.  Dì belí bé e Dányẹ̀l beè kọ́ naaá, nakà ménéí a bṍònè ló “gbele tõ̀ò gbò bé e bà íe kpóó.” (Dán. 11:25) Mm̀ gbò deé e tṍó é gé tàí, Anglo-America ní ea gbóó dì ea gé bẹl dú méné boo kpọ̀lọ̀-kpọ̀lọ̀ ẹ. * Sõò mée ní ea gé gbóó bẹ̀l dì belí méné boo gù e?

9. Mó tṍó ní e méné boo gùa beè kpáá bẹ̀l ẹ, vaá mósĩ́ deè ní e níí ḿm̀-mè nú ea di mm̀ kpá Dányẹ̀l 11:25 é?

⁹ Mm̀ gbáá 1871, ea dú gbáá e Russell nè gbò ea dṹùnàe ni noo nú ea kil ló ba gè nó Kpá Káí lọ̀l, méné boo gùa beè gbóó kpáá dọ bàlà kẽ. Mm̀ gbááá, gbálà ea kọlà Otto von Bismarck beè gbá gã́bug kpò ketõ̀ò e tṍó e tṍó téní, ba beè gbóó dú dó ea íe kpóó ea kọlà Germany. Wilhelm I ní ea beè gbóó dú túá kà méné ea beè bẹ̀l Prussia ẹ, vaá a beè íbá ló Bismarck naamá nen ea é dí togó ńlẹ́ẹ̀ bẹbẹ̀l. * Tṍó e sìgà gbáá téní, Germany beè gbóó lẹ̀ẹ̀là bel ló dõòna kà gbò dó ea di bálá sĩ́ Africa nè Pène Pacific, vaá gbĩ́ gè tú kpóó lọl bá pá Britain. (Bugi Dányẹ̀l 11:25.) Bẹbẹ̀l pá Germany beè ié gbò bé e bà palàge ié kpóó ea bẽene níí pá Britain mm̀ zivèkà bàlà booí. Pá Germany beè tú ba gbò béí beemá ba gbò ọ́b mm̀ túá tóm bé bàlà booá.

10. Mósĩ́ deè ní e kpá Dányẹ̀l 11:25b, 26 beè ḿḿ-má ẽ́?

¹⁰ Dányẹ̀l beè kọ nágé nú ea é nááá ló bẹbẹ̀l pá Germany nè ba gbò bé. Kọ́ọ̀ bùlà Bàrìa beè kọọ̀ méné boo gùa “náa é bẹl na.” Ló éé? “Boo beè kọọ̀ bà é náa uúé boo. Vaá gbò e bà gé zọ́ẹ deá nu ní e bàé náa kọ á dọ̀ ẹ.” (Dán. 11:25b, 26a) Mm̀ deè Dányẹ̀la, gbò e bà ólò dé “gyã́á méné” ólo dú gbò e bà gé “sí tóm tọọ̀ méné.” (Dán. 1:5) Kọ́ọ̀ bùlà Bàrìí gé ló bel kilma ló mée ẽ́? À lóá bel kilma ló gbò e kpóó di bá mm̀ bẹbẹ̀l pá Germany—bíi ló gbò pọ̀b neǹ bé nè dõòna kà gbò bé e bà ólò zọ̀ méné siá tóm. Boo béè nú e gbòí beè naa, beè naa kọọ̀ bẹbẹ̀l á àà vá bá bã bá dõòna gbò. * Kọ́ọ̀ bùlà Bàrìí náa kọ́ áá bé e kpóó é aà vá bá naa, sõò à kọ́ nágé nú ea é silà aa mm̀ ba gè bé méné boo kpọ̀lọ̀-kpọ̀lọ̀. À ló bel kilma ló méné boo gù kọọ̀: “Kilma ló pá a gbò bé, àé dú gè bé va èl bá, vaá fẹ́ gã́bug ọ̀và.” (Dán. 11:26b) Mm̀ túá tóm bé bàlà booá, dì belí bé ea beè dú gè gbẹẹ́ sĩ́ kọ́ naa, ba beè “bé èl bá” gbò bé pá Germany vaá “fẹ́ gã́bug ọ̀và.” Gbò nen beè ú dẽè béá èlmà kọ̀láá kà bé ea ni béá bàlà booí besĩ́ à kálá dọ̀ tṍóá.

11. Éé ní e méné boo gùa nè méné boo kpọ̀lọ̀-kpọ̀lọ̀a beè naa ẽ́?

¹¹ Kpá Dányẹ̀l 11:27, 28 baatẽ́ gbò nú ea nááá besĩ́ì Túá Tóm Bé Bàlà Booá à kalá dààmà togó kọọ̀, méné boo gù nè méné boo kpọ̀lọ̀-kpọ̀lọ̀ é “gbá ĩiá tẽ́ kẽ vaá dààmà togó gè kpọ́gá gi kyáá bel.” À kọ́ nágé kọọ̀ méné boo gù é íe “kà gã́bug gyọ́.” Vaá níì kà lèlà nú ea beè naaá ẽ́. Pá Germany nè pá Britain beè kọ́ nè ene kọọ̀ bà gbĩ́è fẹ́ẹ́-fẹẹ̀ ló, sõò tṍó e bà béá ene mm̀ gbáá 1914 na zógè kọọ̀ bà géè kpọ́ kyáá bel. Vaá à gá dọ mm̀ gbáá 1914, pá Germany beè palàge bã̀ méné vaá dú ní  ea égè bàà kà dó e ba beè palàge ié gyọ́ boo kunukẽ̀í. Tṍóá, mm̀ ge mm-mè nú ea di mm̀ kpá Dányẹ̀l 11:29 nè túá báà sĩ́ ea di ló a 30 gã́bel, pá Germany beè gbóó bé méné bọọ kpọ̀lọ̀-kpọ̀lọ̀a, sõò ba beè èl va bá.

12. Mm̀ túá tóm bé bàlà booá, éé ní e méné boo gù nè méné boo kpọ̀lọ̀-kpọ̀lọ̀ beè naa ẽ́?

¹² Lọl mm̀ gbáá 1914 ààmà, pálàa kà ménéí kilsĩ́ gè beá ene nè ge biigè ló gbò níí Bàrì. Dì belí nu dòòmà bá, mm̀ túá tóm bé bàlà booá, bẹbẹ̀l pá Germany nè níí pá Britain beè biìgè ló gbò gyóòlo Bàrì, e bà náa beè zìgà ge sí ól bé. Vaá bẹbẹ̀l pá U.S. beè sii gbò e bà géè tú tóm kọ̀ kpẹ̀a gyààma sĩ́ mm̀ dóá tẹlẹ tọọ̀ kpọ́gọ́lọ́. Nakà bíígá lóí beè mm-mè kọ́ọ̀ bùlà Bàrì ea di mm̀ kpá Kùùà Nù 11:7-10.

13. Lọl mm̀ gbáá 1931 ààmà nè tṍó e ní ea égè bàà tóm bé bàlà boo gé béá, éé ní e méné boo gù beè naa ẽ́?

¹³ Lọl mm̀ gbáá 1931 ààmà, èlmà tõ̀ò tṍó e ní ea égè bàà tóm bé bàlà boo gé béáá, méné boo gù beè gbóó tú kà agẹbá bíígá ló tẹlẹ boo gbò níí Bàrì. Tṍó e pá Nazi lẹ̀ẹ̀là bel ló Germany, Hitler nè pá a gbò beè gbóó kùb sìtóm kọ̀ kpẹ̀a. Méné boo gùí beè fẹ́ gã́bug Gbò Neǹ Ditõ̀ò Jìhóvà vaá sii gã́bug ọ̀và nvee tọọ̀ kpọ́gọ́lọ́. Dányẹ̀l beè kọ́ gbò nuí gbẹẹ́ kẽ. Méné boo gù beè gbóó láá “kyọ̀gàlà ketõ̀ò káíá” vaá “lọ̀l vààla gyọ́ọ e bà ólò vaalá buù dee” tení dú ló gè kpega deè gbò níí Bàrì kọ bàá gá láá dọ na bàlà kẽ lèèlà béè Jìhóvà. (Dán. 11:30b, 31a) Hitler, ea dú ba neǹ tùle beè zilá zíl kọọ̀ ẹlẹ é fẹ́ẹ̀ dénè gbò níí Bàrì e bà di dó Germany.

14. Mée ní ea beè dú méné boo gù tṍó é bàà tóm bé bàlà booá íná kùbmàe? Baatẽ́.

¹⁴ Tṍó e ní ea égè bàà tóm bé bàlà booá íná kùbmà, bẹbẹ̀l pá Soviet Union beè sii gã́bug kpò kunukẽ̀ lọl bá pá Germany vaá gbóó dú méné boo gù. Dì belí bẹbẹ̀l pá Nazi e ba beè tú kà agẹbá lẹ̀ẹ̀mà bel ló kọ̀láá kà nuá, Soviet Union beè palàge ọbví kọ̀láá nen ea tú gè fã̀ Bàrì kolmá nu èlmà ge gbàn tṍ ló lẹ̀ẹ̀là bel dóá.

15. Éé ní e méné boo gùa beè naa tṍó é Bàà Tóm Bé Bàlà Booá íná kùbmà ẽ?

¹⁵ Pọ́ì ńkem̀ tṍó aa ló tṍó e Bàà Tóm Bé Bàlà Booá íná kùbmà, ãa méné boo gùa, ea dú Soviet Union nè gbò e bà gbáaẹ́ ló beè gbóó dààmà togó gè naa uú boo gbò níí Bàrì. Kpá Kùùà Nù 12:15-17 tú bíígá ló ea é dọ́ boo gbò níí Bàrì doolé ló “pene múú.” Ge mm-mè nú ea di mm̀ kọ́ọ̀ bùlà Bàrìá, méné boo gùí beè kùb bẹẹ sìtóm kọ̀ kpẹ̀a vaá tú bá kpóó kpoomá gã́bug Gbò Neǹ Ditõ̀ò Jìhóvà kilma Siberia. Kàsĩ́, mm̀ gbò deé e tṍó é gé tàí, méné boo gùí kpáá palàge tú bíígá ló tẹlẹ boo gbò níí Bàrì belí “pene múú” ea gbọ lọa gã́ mm̀ ge gbĩ́ gè kùb sìtóm kọ̀ kpẹ̀a, sõò níí náa válí. *

16. Mósĩ́ deè ní e pá Soviet Union ḿm̀-mè nú ea di mm̀ kpá Dányẹ̀l 11:37-39 é?

¹⁶ Bugi Dányẹ̀l 11:37-39. Mm̀ ge mm-mè kọ́ọ̀ bùlà Bàrìá, méné boo gùa náa zógè “fã̀ dẽe kilma ló Bàrì pá a gbò nómá tẹ̀.” Mósĩ́ deè e? Pá Soviet Union, beè ié nyíè ge lọ̀l bõ̀ònaló fã̀, vó beè naa kọ bàá pììga boo gè tú kpóó lọl bá gbò bõ̀ònaló  fã̀. Kọbé níá íe togó, bẹbẹ̀l pá Soviet Union beè tenmá mm̀ gbáá 1918 kọ bàá noomà gbẹá tọọ̀ kpá kọọ̀ Bàrì á gé. Mósĩ́ deè ní e méné boo gùí “nveè ka ló gbò ńbàlì kpènà” ẽ? Pá Soviet Union beè pee gã́bug kpègè zalmá gã́bug nuù bé kọbé à kpenàè va. Méné boo gù nè méné boo kpọ̀lọ̀-kpọ̀lọ̀ beè gbóó ié gã́bug nuù bé gè fẹẹmá gã́bug gãà nen!

17. Éé ní ea dú “nuù kẹ́ẹ ea kyọ tọọ̀ káíá” ẹ́?

¹⁷ Méné boo gù a nveè sãa kúm méné boo kpọ̀lọ̀-kpọ̀lọ̀ boo bée ene kà bug; boo béè ge tú “nuù kẹ́ẹ ea kyọ tọọ̀ káíá nvee kẽ.” (Dán. 11:31) Nakà “nuù kẹ́ẹ” dú Gbaa Ló Gbò Dó.

18. Éé ní ea náa bà baatẽ́ Gbaa Ló Gbò Dó naamá “nuù kẹ́ẹ” ẹ́?

¹⁸ Bà baatẽ́ Gbaa Ló Gbò Dó naamá “nuù kẹ́ẹ” boo béè kọọ̀ à túúmá kọọ̀ àé láá naanìè nú e áá Boǹ Méné Bàrì ní ea é láá naa ẽ́, ea dú gè nvèè fẹ́ẹ́-fẹẹ̀ ló mm̀ zivèkà bàlà booí. Vaá kọ́ọ̀ bùlà Bàrìa kọ́ọ̀ nuù kẹ́ẹá é “kyọ tọọ̀ káíá” boo béè kọọ̀ Gbaa Ló Gbò Dó é bilà kà pọ̀b kà dọ̀ mm̀ ge kyọ̀gàlà dénè kyáá fã̀.—Ẹ̀b ńkpó ea togó bel kọ́ọ̀, “Bàà Kà Méné E Bà Gé Béá Ene Mm̀ Gbò Deé E Tṍó É Gé Tà.”

19-20. (a) Éé ní ea náa à dú bíi kọ é nyimá nakà nòòtẽ́í ẽ́? (b) Mókà bíb ní eé áálá mm̀ togó bel ge nò ea bẽene níí ẽ́?

¹⁹ À dú bíi kọ é nyimá nakà nòòtẽ́í boo béè kọ à tẹ́lẹ bàlà kẽ kọọ̀ lọl mm̀ gbáá 1870 tẹlẹ 1991, kọ́ọ̀ bùlà Bàrì Dányẹ̀l ea kil ló méné boo gù nè méné boo kpọ̀lọ̀-kpọ̀lọ̀a a ḿḿ-má. Vó náa kọ é àgala boo kọọ̀ gbò kọ́ọ̀ bùlà Bàrì ea sígáá é ḿḿ-má nágé.

²⁰ Mm̀ gbáá 1991, bẹbẹ̀l pá Soviet Union beè dọ̀. Vó à naa, mée ní ea gbóó dú méné boo gù deè nieí é? Togó bel ge nò ea bẽene níí é áálá nakà bíbvá.