1. Mókà lé nu ní ea é beè naaá ló pá Júù e bà di ól síí-siiá ẹ́?

 NYÍÈ pá Júù beè palàge ẹẹ. “Jìhóvà beè naa kọọ̀ Méné Sáírọ̀s ea dú Pésìà” á naa kọọ̀ pá Ízràẹ̀l e ba beè di kèbá síí-sii mm̀ dó Bábilọ̀n á di pọ́ì. Ménéá beè tenmà log kọọ̀ pá Júù á òòa kẽ kil ba dó “vaá kpáá tìb tọọ̀ Jìhóvà ea dú Bàrì pá Ízràẹ̀l.” (Ẹ́zrà 1:​1, 3) Níá beè palàge ẹẹlẹ̀va nyíe! Níá tõó dọ̀ kọọ̀ bàé gbóó kpáá fã̀ kà kà Bàrì gbẹá boo ba kunukẽ̀.

2. Éé ní ea dú túá kà nú e pá Júù beè naa tṍó e bà òòà aa ól síí-sii é?

² Túá gbò e ba beè aa ól síí-siiá beè iná Jèrúsalẹ̀m mm̀ gbáá 537 B.C.E., ea dú pòb boǹ Júdà ea di deè boo kpọ̀lọ̀-kpọ̀lọ̀. Sìgà tṍó aa ló tṍóá, pá Júù e ba beè òòa kẽí beè gbóó dààmà togó gè tìb tọọ̀ káíá, vaá ba beè dò díí kẽ lọ̀l besĩ́ à kalá dú gbáá 536 B.C.E.

3. Mókà nàà uú boo ní e pá Júù beè tení bá ẹ́?

³ Gã́bug nen beè naa uú vá boo tṍó e bà daamà togó gè tìb tọọ̀ káíá. Gbò e bà di bon ea dìvá kuló “beè olòó ló gbò bel ea é kyọ nyíè pá Júdà vaá ọọvẹ́ va ló lọl ló gè tìb tọá.” (Ẹ́zrà 4:4) Dìtõ̀òá beè tàvàlà vá ló, sõò nú ea elvó beè naaá. Mm̀ gbáá 522 B.C.E., Àtàzázìs beè gbóó dú ãa méné pá Pésìà. * Gbò nàà uú booí beè tú ãa nen ea bã́ boo kpò téá naamá nèà deè e bàé kpegmà kọ bàá gá tìbnà tọọ̀ káíá tení dú ló gè tenmà “gì log ea tú gbò nen nvee kèbá tàvàlà dìtõ̀ò.” (Ps. 94:20) Ba beè kọ́ nè Méné Àtàzázìs kọọ̀ pá Júù gé noo gè lọ̀lie togó kèbá. (Ẹ́zrà 4:​11-16)  Ménéí beè zìgà kyáá belí vaá tenmá kọ bàá gá tìbnà tọọ̀ káíá. (Ẹ́zrà 4:​17-23) Vó beè naa kọọ̀ pá Júù á sẹ̀ẹ̀a ló gè tìb tọọ̀ káíá.​​—Ẹ́zrà 4:24.

4. Éé ní e Jìhóvà beè naa tṍó e gbò nàà uú booá beè kọ bàá gá tìbnà tọọ̀ káíá ẹ́? (Àìzáíà 55:11)

⁴ Gbò e bà ólò fã̀ dõòna kà gbó ńbàlì e bà di boo kunukẽ̀a nè gbò e ba géè bẹ̀l Pésìà beè gbĩ́ gè kpèg va lọl ló gè tìb tọọ̀ káíá. Sõò a beè dú bùlà Jìhóvà kọ bàá tìb tọọ̀ káíá lọl dẽe, vaá a beè mm-mè a tóm̀ bùlà. (Bugi Àìzáíà 55:11.) A beè sà Zèkàráíà naamá neǹ kọ́ọ̀ bùlà Bàrì e pọ̀ náa beè siíe, vaá naa kọ á ié aatáà kà mùànù dẽe, ea é kọ́ nè pá Júù kọbé à síè va kpóó ló. Gbò mòànù dẽeá beè naa kọ bàá gá siiá pọ̀ vaá naa kọ bàá kilsĩ́ gè sí tóm Jìhóvà. Mm̀ ní ea égè vòò kà mòànù dẽeá, Zèkàráíà beè mòn nu gè mùn sã́ sẹlẹ́ boo nè bàà kà té ólìv.

5. Éé ní eé ló bel boo mm̀ nakà togó belí é?

⁵ Lóó dénè bẹ̀ì ólò ọọ sìgà tṍó. Vóà naa, èé láá ié bélè lọl ló gè bugi togó boo bel sìà kpóó ló e Jìhóvà beè nè pá Ízràẹ̀l tení dú ló ní ea égè vòò kà mòànù dẽè Zèkàráíàa. Ge dã́tẽ́ ló mòànù dẽeí é láá nvèè bá nèi kọ é fã̀ Jìhóvà mm̀ bọ́ọ̀ló dẹ̀lẹ̀ nyíé boo tṍó e bà bíìgèi ló, tṍó e bẹẹ dìtõ̀ò nyááá, nè tṍó e bà néi tùle e née dã́à ból ló.

6. Mósĩ́ deè ní e mòànù dẽe ea kil ló nu gè mùn sã́ sẹlẹ́ boo ea di mm̀ kpá Zèkàráíà 4:​1-3 beè siè kpóó ló pá Júù e? (Ẹ̀b fùtó ea di boo kóó kpáí.)

⁶ Bugi Zèkàráíà 4:​1-3. Mòànù dẽe ea kil ló nu gè mùn sã́ sẹlẹ́ boo nè bàà kà té ólìva beè nvèè bá nè pá Júù kọ bàá láá ĩ̀ìmà bíígá ló. Mósĩ́ deèe? Ò nveè gé kpíí ló kọọ̀ nu gè mùn sã́ sẹlẹ́ booá beè ié nu ea náa kọọ̀ nóo á gá tá m? Nóo géè olòó kolá aa mm̀ bàà kà té ólìva bã mm̀ bũ̀ ea di ló nu gè mùn sã́ sẹlẹ́ booá, vaá naa kọọ̀ àlàbà kà dũù sã́ ea di boo á ié nóo gè bẹẹmá. Nóoí beè naa kọọ̀ sã́á á kilsĩ́ gè bẹ̀. Zèkàráìà beè bĩiná kọọ̀: “Éé ní e gbò nuí tõó dọ̀ ẹ?” Nyómá tómá à aalá nèe tení dú ló gè ló bel ea aa gã́ Jìhóvà kọọ̀: “‘Níì tení dú ló gbò bé, àbèè kpóó nì, sõò tení dú ló ńdáà nyómá,” níà bé e Jìhóvà ea íe gbò bé kọ́ẹ́.” (Zèk. 4:​4, 6) Nóo ea aa gbàà gbò téá tõó dọ̀ nyómá káí Jìhóvà, e náa é íná kùbmà. Nyómá káí Bàrì beè palàge ié kpóó èl dénè gbò bé pá Pésìà. Boo béè kọọ̀ Jìhóvà di ló gbò e bà gé tib tọọ̀ káíá, bàé bé èlbá kọ̀láá kà nàà uú boo vaá tìb tọọ̀ káíá lọl dẽe. Nakà lẹ̀ẹ̀la tómí beè palàge sièva kpóó ló! Áá nu ea beè dú bíi kọọ̀ pá Júù á naa dú gè dẹlẹ nyíé boo Jìhóvà vaá sí ba tóm. Níà kà lèlà nú e ba beè naaé, bã̀àna tṍó e bà gáà tenma kọ bàá kpáá tìb.

7. Mókà nyààa ní ea beè naa kọọ̀ gbò e bà géè tìb tọọ̀ káíá á ié dĩ̀ìnè ló é?

⁷ À íe nyààa ea beè naa kọọ̀ gbò e bà géè tìb tọọ̀ káíá á ié dĩ̀ìnè ló. Níà mókà nyààa ẽ́? Mm̀ gbáá 520 B.C.E., ãa méné ea kọlà Dèráíọ̀s I, beè gbóó bẹ̀l Pésìà. Mm̀ ní ea égè bàà gbáá ló a bẹbẹ̀l, a beè gbĩ́tẽ́ ló mòn kọọ̀ log e ba beè tenmá kọ bàá gá tìbnà tọọ̀ káíá náa lelà. Dèráíọ̀s beè gbóó tenmà log kọ bàá tìb tọọ̀ káíá lọl dẽe. (Ẹ́zrà 6:​1-3) Log e ménéá ténmá beè palàge bọọ́ ló kọ̀láá nen​​—sõò a beè naa èlmà áá gè tenmá kọ bàá tìb tọá lọl dẽe. Ménéá beè gbóó nè log kọọ̀ tọ́ọ̀ nen á gá nvèènà tã̀àgã ló gbò e bà gé tib tọọ̀ káíá, vaá bàá lọ̀là kpègè nè gbò nú e bàé tibmà nèva! (Ẹ́zrà 6:​7-12) Vó beè naa  kọọ̀ pá Júù á tìb tọọ̀ káíá lọl dẽe mm̀ gbáá 515 B.C.E., ea dú kóló ténì gbáá aa ló tṍóá.​​—Ẹ́zrà 6:15.

8. Éé ní ea é láá agẹ́lẹ́ ni ló tṍó e bà náa uú ní boo é?

⁸ Deè nieí, gã́bug gbò gyóòlo Jìhóvà gé téní nágé bá nàà uú boo. Dì belí nu dòòmà bá, sìgà ọ̀và di gbò dó e kpóó ea gé bel náa zigà kọ bàá kọ ná kpẹ̀a. Gbẹá gbò dó ea dì naa vó, bàé láá sii pá vígà “ele kè sĩ́ gbò ea gé bẹl nè gbò méné” boo béè ge sí va neǹ ditõ̀ò ló. (Máát. 10:​17, 18) Sìgà tṍó, nyààa ea bã́ ló bẹbẹ̀l é láá naa kọọ̀ pá vígà á kpáá di pọ́ì. Àbèè kọọ̀ neǹ bèèla ea íe lé nyíe é láá beelá bel leè va. Sìgà pá vígà gé téní bá nàà uú boo ea dú kele ló níá. Bà di dó e bà íe dì pọ́ì ge fã̀àmà Jìhóvà, sõò bà gé téní bá nàà uú boo ea aa bá pá ba tọ e bà náa zigà kọ bàá fã̀ Bàrì. (Máát. 10:​32-36) Gã́bug tṍó, tṍó e gbò nàà uú booí mon kọọ̀ ba pììgà ge kpèg pá vígàí náa íe togó, bà ólò gbóó aa ló gè naa uú vá boo. Vaá sìgà tṍó, gbò nàà uú booí ólò dú gbò e bà é tú bẹ̀à sã́ bùlà fã̀àmà Jìhóvà tṍó e tṍó téní. Lóó ni á gá ọọ tṍó eo gé téní bá nàà uú boo! Ié agẹló. Jìhóvà nè a nyómá káí ea palàge ié kpóóá dì ní ló, boo béè vó, tọ́ọ̀ nu á gá siimà ni pọ̀!

9. Éé ní ea beè naa kọọ̀ nyíè sìgà pá Júù á bììlà tṍó e bà do díí kẽè ãa tọọ̀ káíá ẹ́?

⁹ Sìgà pá Júù beè tò tṍó e bà daamà togó gè dò díí kẽè tọọ̀ káíá. (Ẹ́zrà 3:12) Ba beè mòn bé e tọọ̀ káí e Sólomoòn beè tìbva beè dú lé naa, vaá ba beè bugi togó kọọ̀ à “léè èl”ãa tọọ̀ káíá. (Hég. 2:​2, 3) Nyíé va beè palàge bììlà boo béè kọọ̀ bà tú ãa tọọ̀ káíí doolé ló nómá tọọ̀ káíá. Mòànù dẽè Zèkàráíà beè naa kọọ̀ nyíé va á kpáá ẹẹ. Mósĩ́ deè e?

10. Mósĩ́ deè ní e bel e nyómá tómá kọ́ ea di mm̀ kpá Zèkàráíà 4:​8-10 beè naa kọọ̀ nyíè pá Júù á kpáá ẹẹ ẹ́?

¹⁰ Bugi Zèkàráíà 4:​8-10. Éé ní e nyómá tómá géè kọ̀ tṍó ea kọ́ọ̀ pá Júù é “beè ié ẹ́ẹ́ nyíe vaá mòn díí gè dòòmà nu ea di bá [méné pá Júù ea kọlà] Zèrúbabẹ̀l” ẹ? Díí gè dòòmà nu dú nú e bà ólò ẹ̀bmà beè nu palàge lèlà. Nyómá tómá géè naa kọọ̀ gbò gyóòlo Bàrì á àgala boo kọọ̀ kọ̀láá bé e bà ẹb kọọ̀ tọọ̀ káíá kilma  kẽ naa, bàé tib lọl dẽe vaá àé gbááá ló nòòkúù Jìhóvà. Nyíè Jìhóvà é ẹ́ẹ́ ló tọí, vóà naa à bọ́ló kọọ̀ nyíè pá Júù á ẹẹ nagé. Nú ea beè palàge bọọ ló Jìhóvà dú gè kọ bàá tõó mm̀ tọọ̀ káíá fãàé mm̀ sĩ́deè e ẹlẹ gbĩ́è. Beè pá Júù ká bùlà gbẹẹ́ boo gè fã̀ Jìhóvà mm̀ sĩ́deè ea ténmá, nyíé va é kpáá ẹẹ.

11. Mókà gbò nu ànà-ànà ní e gbò gyóòlo Jìhóvà gé téní bá deè nieí é?

¹¹ À ólò dú nu ànà-ànà nè gã́bug bẹ̀ì tṍó e nyààa bã́ kẽ. Ba beè nyaaná tóm sìgà gbò e ba beè tú gã́bug gbáá dììma boo kele íb sìtóm dénè tṍó. Baa kọọ̀ sìgà gbò á aa ló tóm ea géè palàge leemá va boo béè kọọ̀ baa dú kànen mm̀ dee. Nyíéi náa ólò ẹẹ tṍó ea meà naa vó. Náa ólò vàlẹ̀bá valíí ló gè zìgà àbèè ge dã́tẽ́ ló nú ea náa vaá bà beeláfùl naa vó. Àé láá tõoí ló belí kọọ̀ bé e nu beè mèà naa tṍó ea kil nvéeá léè èl kátogóí. Vó é láá ọọvẹ́i ló vaá naa kọ é bugi togó kọọ̀ née é láá siná gã́bug tóm nè Jìhóvà. (Prọ́. 24:10) Mósĩ́ deè ní e mòànù dẽè Zèkàráíà é láá nvèè bá nèi kọ é kilsĩ́ gè sí tóm nè Jìhóvà dẹ̀ẹ̀a boo bé e bẹẹ kpóó sim tùlà naa ẽ́?

12. Mósĩ́ deè ní e mòànù dẽè Zèkàráíà é láá naa kọọ̀ nyíéi á kilsĩ́ gè ẹẹ tṍó e nyààa bã́ kẽ ẽ́?

¹² Nyààa ea bã́ kẽ ólò vàlẹ̀bá ọ̀ọ̀lài ló tṍó e ẹbvì nu belí bé e Jìhóvà ẹb nu naa. À gé sígági gbò tóm ea dú dũ̀ùnè deè nieí, vaá beele íè kele íb nèà deè ge sí tóm nèe. (1 Kọ́r. 3:9) Bẹẹ tóm é láá nyaaá, sõò vulè e Jìhóvà íeí ló é di dọ̀ọ̀mà dè-dè. Vóà naa, beè nyààa ea bã́ kẽ mm̀ bõ̀ònatõ̀ò íná ló olo, ó gá tú gã́bug tṍó bùgmà togó boo gè gbĩ́ gè nyimá nú ea náa vaá nyààaá à bã kẽ. Tãa vó eo káà bùlà gbẹẹ́ boo “deè sṍóeá,” bàn kọọ̀ Jìhóvà á naa kọ ó mòn lé nu e nyààaá é dómá. (Ẹ̀klì. 7:10) Tãa vó eo bugì togó boo gbò nú e bè nóo é láá naa na, bugi togó boo gbò nú eo gé láá naa. Mòànù dẽè Zèkàráíà nóòmài nú ea náa vaá à palàge dú bíi kọ é bugi togó boo bá ea bọ́ló. Be è náa vó, nyíéi é kilsĩ́ gè ẹẹ vaá èé bọ́ló dẹ̀lẹ̀ nyíé boo tṍó e nyàaa bã́ kẽ.

13. Éé ní ea náa vaá náa beè leemá sìgà pá Júù kọ bàá kpáá tìb tọọ̀ káíá ẹ́?

¹³ Ba beè kùb tóm gè tìb tọọ̀ káíá. Sõò Jóshùà ea dú Pọ̀b Neǹ Vààla Gyọ́ọ nè  Méné Zèrúbabẹ̀l beè “gbóó kpáá dààmà togó tìb tọọ̀ Bàrì.” (Ẹ́zrà 5:​1, 2) Be à sẹlẹ béèlàfùlá náa beè leemá sìgà pá Júù. Pá Júù náa beè láá gũá sí tóm tọọ̀ káíá, vaá gbò nen é piìga boo gè kpèg va. Jóshùà nè Zèrúbabẹ̀l beè gbĩ́ gè àgala boo beè Jìhóvà diè vá ló. Vaá ba beè mòn naa vó. Mósĩ́ deè e?

14. Dẹ̀ẹ̀a boo nú ea di mm̀ kpá Zèkàráíà 4:​12, 14, Jóshùà ea dú Pọ̀b Neǹ Vààla Gyọ́ọá nè Méné Zèrúbabẹ̀l beè ié mókà bel agẹló é?

¹⁴ Bugi Zèkàráíà 4:​12, 14. Mm̀ na gá ea di ló mòànù dẽeè Zèkàráíàí, nyómá tómá beè naa kọọ̀ neǹ kọ́ọ̀ bùlà Bàrì ea bọ́ló dẹ̀lẹ̀ nyíé booí á nyimá kọọ̀ bàà kà té ólìví tõó dọ̀ “bàà nen e Bàrì beè tṍ nóo ból”​​—ea dú Jóshùà nè Zèrúbabẹ̀l. A beè belí kọọ̀ pálaa nená “di élá kpàn Nen Ea Íe zivekà boo kunukẽ̀í,” ea dú Jìhóvà. Níá beè dú kà kele íb nèà deè! Jìhóvà beè palàge dẹlẹ́ va nyíé boo. Vóà naa, a beè dú bíi kọọ̀ pá Ízràẹ̀l á dẹlẹ nyíé boo béèlàfùl e bà ne kọ̀láá bé e ba béèlàfùl meà naa, boo béè kọọ̀ Bàrì ní ea géè tulè vaẹ́.

15. Mósĩ́ deè ní eé láá zogè kọọ̀ è nveè ka ló tùle e Jìhóvà néi tení dú ló a Moǹ Bel é?

¹⁵ Kpá Káí dú enè sĩ́deè e Jìhóvà gé neemà tùle pá a gbò deè nieí. Kpá Káí ní ea náa kọ é nyimá kà lèlà sĩ́deè ge fã̀àmà Bàrì e. Mósĩ́ deè ní eé láá zogè kọ è nveè ka ló tùle e gé íe lọl mm̀ Moǹ bel Bàrì e? Èé láá naa vó tení dú ló gè bugi nè ge datẽ́ ló nú e bugì. Bĩiná o bá kọọ̀: ‘Tṍó em bugì Kpá Káí, é kọ m̀ ólò elá vaá bugi togó boo? Tṍó e nu em bugì lọl mm̀ Kpá Káí “tavàlà ge” dã́te ló, é kọọ̀ m̀ ólò gbĩ́tẽ́ ló? Sẹ̀ m̀ ólò dõogẽ bugi tení boo é?’ (2 Pít. 3:16) Be è noo tṍó bùgmà togó boo gbò nú e Jìhóvà gé nóòmài, àé náa kọ é láá tõó boo a tùle vaá kilsĩ́ gè kọ́ kpẹ̀a.​​—1 Tím. 4:​15, 16.

16. Tṍó e née láà dã́tẽ́ ló tùlè e gyóòlo ea nyímá nu vaá bọ́ló dẹ̀lẹ̀ nyíé boo ne, éé ní ea é nveè bá nèi kọ é tõó boo é?

¹⁶ “Gyóòlo ea nyímá nu vaá bọ́ló dẹ̀lẹ̀ nyíé boo” dú dõòna sĩ́deè e Jìhóvà ólò nèèmài tùle. (Máát. 24:​45, NW ) Sìgà tṍó, gyóòloí ólò nèi tùle ea tavàlà ge dã́tẽ́ ló. Dì belí nu dòòmà bá, bàé láá nèi dùùlà bá deè tṍ ea kil ló bé eé láá kpoogá dee ló naa nyòòmà enè íb búùló kyọ̀àsĩ́ nu e nyíéi kọ́ náa é nááá bẹẹ bálásĩ́. Àbèè kọ èé láá ié bùlà kọọ̀ gyóòloí íe ọ̀ẹ̀ dẽe zelmá kẽ tṍó e pọ́lọ́ kom dọ. Éé ní ea bọ́ló kọ é  naa be à tõoí ló belí kọọ̀ nyìmànù á gé mm̀ dùùlà bá deè tṍ e bà néi ẽ́? Èé láá bugi togó boo bé e pá Ízràẹ̀l beè ié bélè lọl ló gè tõó boo dùùlà bá deè tṍ e Jóshùà nè Zèrúbabẹ̀l beè nèva naa. Èé láá bugi nagé togó boo dõòna kà gbò nòòtẽ́ e beè bugi lọl mm̀ Kpá Káí. Sìgà tṍó gbò gyóòlo Bàrì beè ié tùle ea tõó vá ló kọọ̀ nyìmànù á gé m, sõò a beè kpènà va.​​—Jọ́j. 7:7; 8:10.

17. Éé ní e mòànù dẽe ea kil ló nu gè mùn sã́ sẹlẹ́ boo nè bàà kà té ólìva beè naa ló pá Júù e?

¹⁷ Ní ea égè vòò kà mòànù dẽè Zèkàráíàa náa beè bọọ́ beg, sõò a beè nvèè bá nè pá Júù kọ bàá bugi togó leevè ea kil ló ba tóm nè ba fã̀. Vaá tṍó e bà lábví láb ea gbááá ló nú e Zèkàráíà moná, ba beè gbóó mòn tùle nè nvèè bá ea aa bá Jìhóvà. Jìhóvà beè nvèè bá nèva ko bàá kilsĩ́ gè sí tóm vaá kpáá ié ẹ́ẹ́ nyíe tení dú ló a nyómá káí.​​—Ẹ́zrà 6:16.

18. Éé ní e mòànù dẽè Zèkàráíà é láá naa ní lóé?

¹⁸ Mòànù dẽè Zèkàráíà ea kil ló nu gè mùn sã́ sẹlẹ́ boo nè bàà kà té ólìva íe nu ea é náá ló o dùm. Belí bé e ni nó naa, àé láá naa kọ ó ié kói gè beemá nàà uú boo, gè ié ẹ́ẹ́ nyíe tṍó e nyààa bã́ kẽ, nè ge dẹlẹ nyíé boo tùle e nóo láà dã́tẽ́ ló. Éé ní ea bọ́ló kọ ó naa tṍó e nyààa bã́ kẽ ẽ́? Túá kà, mòn nu e Zèkàráíà beè mòn​​—ea zógè kọọ̀ Jìhóvà gé ẹb nu ea kil ló pá a gbò. Vaá ní ea égè bàà, labví láb ea gbááá ló nú eo monì tení dú ló gè dẹlẹ nyíé boo Jìhóvà vaá ò kilsĩ́ gè fã̀e lọl mm̀ dénè o nyíe. (Máát. 22:37) Be ò náa vó, Jìhóvà é nveè bá nè ni kọ ó láá tú ẹ́ẹ́ nyíe fã̀àmàèe dọ̀ọ̀mà dè-dè.​​—Kọ́l. 1:​10, 11.