1. Baatẽ́ nú ea beè naaá tṍó e Jíízọ̀s beè sí túá kà a tóm dũ̀ùnè.

 DÒÒMÀ dẽe ló nú ea beè naaá nyòòmà dee deè nvéè gbáá 29 C.E. ea dú tṍó e Jíízọ̀s beè dààmà togó a sìtóm kọ̀ kpẹa. Ba beè kolí Jíízọ̀s nè a kà bií ló sìgà pá a gbò nyòòne nvée kè ene kà ílà dóm nè va ea beè sẹ̀ẹ̀a Kénà, ea dú bon ea beè di deè boo gù ló Názàrẹ̀t e Jíízọ̀s beè mèà gbẹáá. Mérì beè olòó zọ̀ pá tọá naaá nu, vaá àé láá dú kọọ̀ à géè ẹ̀b nú ea kil ló gbò kyáà. Sõò tṍó e sẹ̀lẹ̀nùa gé kilsĩ́, à íe nú ea beè naaá ea gáẹ̀ láá siimà kẹ́ẹ̀ pá tọá bií ló dóm nè vaá​—míí beè gbóó tà. b Àé láá dú kọọ̀ gbò kyáà beè bọọ́ tõ̀ò èlmà bé e bà géè ẹ̀bmà dẽe naa. Mérì beè gbóó aà gé kọ́ nè a nvín kọọ̀: “Míí a tává bá.” (Jọ́ọ̀n 2:​1-3) Éé ní e Jíízọ̀s beè naa ẽ́? A beè sí tóm dũ̀ùnè​—vaá kììlà múú naamá “míí” ea palàge kpè.​—Jọ́ọ̀n 2:​9, 10.

2-3. (a) Mókà gbò tóm dũ̀ùnè ní e Jíízọ̀s beè sì e? (b) Mósĩ́ deè ní e gè nó nú ea kil ló gbò tóm dũ̀ùnè e Jíízọ̀s beè sì é láá dọ̀ bélè nèi ẽ́?

² Jíízọ̀s beè sí gã́bug tóm dũ̀ùnè tṍó ea beè di boo kunukẽ̀í. c A beè tú tóm dũ̀ùnè nvèèmà bá nè gã́bug nen. Dì  belí nu dòòmà bá, mm̀ bàà kà tóm dũ̀ùnè ea beè sì​—a beè nè gyã́á 5,000 gbò gbálà vaá tṍó e tṍó téní à nè nàgé gyã́á 4,000 gbò gbálà​—àé láá dú kọọ̀ dénè gbò ea beè nè gyã́á beè sigá ló 27,000 nen tṍó e ba bugi gbò pábia nè gbò pá nvín bií ló. (Máát. 14:​15-21; 15:​32-38) Pálaa tṍóá, Jíízọ̀s beè bo nagé gã́bug gbò zọ̀ló. (Máát. 14:14; 15:​30, 31) Zẹ́ẹ́ dòòmà dẽe ló bé ea beè bọọ́ ló gbò e Jíízọ̀s beè bò vaá nè va gyã́á mm̀ sĩ́deè ea dú dũ̀ùnèa naa!

³ Deè nieí, à íe gã́bug nú eé láá nó lọl ló gbò tóm dũ̀ùnè e Jíízọ̀s beè sì. Mm̀ nakà togó belí, èé ló bel boo nú eé láá nó lọl ló gbò tóm dũ̀ùnè e Jíízòṣ beè sì, nè bé eá é láá sièi kpóó ló naa. Èé ló nágé bel boo bé eé láá nó bé e Jíízọ̀s beè ié dùm kìlmà kpá ló kẽ nè tóè sàn naa tṍó ea géè sí gbò tóm dũ̀ùnèí.

4. Mée ní e gbò tóm dũ̀ùnè e Jíízọ̀s beè sì nóòmài kọ é ié agẹ zìgà m ẽ́?

⁴ Gbò tóm dũ̀ùnè e Jíízọ̀s beè sì nóòmài gã́bug nu ea siè kpóó ló zìgà e íè mm̀ a Tẹ̀ nè ẹ̀ẹ̀. Níí dú boo béè kọọ̀ Jìhóvà ní ea beè nèe kpóó ea beè siimá gbò tóm dũ̀ùnèí ẽ́. Kpá Tóm 10:38 kọ́ nèi kọọ̀: “Bàrì beè [sà Jíízọ̀s] vaá nèe nyómá káí nè kpóó. Kọ̀láá kĩ ea è sì, aè naa lé vaá bó kọ̀láá nen e Pọ́lọ́ Nyómá géè tãagẽ́e, boo béè kọọ̀ Bàrì beè dìé ló.” Kẽ̀èa boo kọọ̀ mm̀ kọ̀láá kà nú ea géè naa​—bã̀ànà gbò tóm dũ̀ùnè ea beè sì​—a beè tẹlẹ bàlà kẽ bé ea Tẹ̀ ólò bugi togó vaá ié tọa ló naa. (Jọ́ọ̀n 14:9) Bugi togó boo taà kà nu eé láá nó lọl ló gbò tóm dũ̀ùnè e Jíízọ̀s beè sì.

5. Éé ní ea beè naa kọọ̀ Jíízọ̀s á sí tóm dũ̀ùnè ẽ? (Máátìù 20:​30-34)

⁵ Túá kà, Jíízọ̀s nè a Tẹ̀ palàge vùlèi. Tṍó e Jíízọ̀s beè di boo kunukẽ̀í, a beè zogè bé ea palàge vulè gbò nen naa tení dú ló gè tú a kpóó nvèèmà bá nè gbò e bà géè mòn tã̀àgã̀. À íe tṍó e bàà neǹ gímá dẽe beè tó dúé ló kọ á nveenìè bá neè va. (Bugi Máátìù 20:​30-34.) Nvèè kpíi ló kọọ̀ Jíízọ̀s beè “tóva sàn” vaá bó va. Moǹ bel Gríìk e bà tàbmà “tóva sàn” kĩí, gé lóá bel nyòòmà kà agẹbá tọa ló e nen íe. Vulè ní ea ólò naa kọọ̀ nen á ié íb nakà tóè sàní ẽ́, vaá vulè ní ea beè naa nagé kọọ̀ Jíízọ̀s á nè gyã́á gã́bug nen vaá bó nen e kom̀ kulè beè di ló é. (Máát. 15:32; Máàk 1:41) Èé láá agàla boo kọọ̀ Jìhóvà Bàrì ea ólò ‘tói sàn,’ nè a Sã́áná palàge vùlèi vaá nyíé va ólò bììlà tṍó e gé mon tã̀àgã̀. (Lúùk 1:78; 1 Pít. 5:7) À palàge tàn va ge lọ̀l dénè tã̀àgã̀ ea di ló gbò nen!

6. Mókà kpóó ní e Bàrì beè nè Jíízọ̀s e?

⁶ Ní ea égè bàà, Bàrì a ne kpóó Jíízọ̀s kọ á lọ̀l dénè tã̀àgã̀ ea di ló gbò nen. Gbò tóm dũ̀ùnè e Jíízọ̀s beè sìí zógè kọọ̀ à íe kpóó gè lọ̀lmà kọ̀láá kà tã̀àgã̀ e beele née é láá lọ̀l. Dì belí nu dòòmà bá, à íe kpóó gè naa kọ é dì pọ́ì aa bá náàkyọ̀​—ea man ú nè zọ̀ ló. (Máát. 9:​1-6; Róm̀ 5:​12, 18, 19) Gbò tóm dũ̀ùnè ea beè sì zógè kọọ̀ àé láá bó “kele-kele íb” zọ̀ ló vaá kẽee gbò e ba beè ù. (Máát. 4:23; Jọ́ọ̀n 11:​43, 44) À íe nagé kpóó gè lẹ̀ẹ̀là bel ló fọ́ọ́lọ́ vaá kpó zọ lọl mm̀ gbò nen. (Máàk 4:​37-39; Lúùk 8:2) À palàge nvèèi nyíé gbàà ge nyimá kọọ̀ Jìhóvà beè tú íb kpóóá nè a Sã́áná!

7-8. (a) Gbò tóm dũ̀ùnè e Jíízọ̀s beè sì náa kọ é agala boo éé? (b) Mókà tóm dũ̀ùnè ní ea é leemá ni gè mon mm̀ ãa bàlà boo é?

⁷ Ní ea égè taa, èé láá palàge agala boo kọọ̀ Bàrì é ḿm̀-mè gbò nú ea beè zìgà mm̀ a Boǹ Méné. Gbò tóm dũ̀ùnè e Jíízọ̀s beè sì tṍó ea beè di boo kunukẽ̀í, náa kọ é nyimá kọọ̀ àé náa èlmà vó tṍó ea é bẹl boo Boǹ Méné Bàrì. Bugi togó boo gbò nú eé beè dé kpéè ló tṍó e Kráìst é bẹl. Èé beè ié válá ló boo béè kọọ̀ àé lọl kọ̀láá íb kom nè bo ea gé tãagẽ gbò nen. (Àìz. 33:24; 35:​5, 6; Kùùà 21:​3, 4) Tá kói náa é tánaí ló vaá búùló kyọ̀àsĩ́ nu náa é nááá ná. (Àìz. 25:6; Máàk 4:41) Nyíéi é palàge ẹẹ ge mòn gbò e beè vulè tṍó e bàé “kẽeà” aa kemà ú. (Jọ́ọ̀n 5:​28, 29) Mókà tóm dũ̀ùnè ní ea é leemá ni gè mon mm̀ ãa bàlà boo é?

⁸ Tṍó e Jíízọ̀s géè sí gbò a tóm dũ̀ùnè, a beè ié dùm kìlmà kpá ló kẽ nè tóè sàn​—ea dú gbò kpãa ea bọ́ló kọ é nò. Naanii èé ló bel boo bàà kà nú eé láá nò, èé daamà togó dù ló nú ea beè naaá gbẹá kè ílà dóm nè va ea beè sẹ̀ẹ̀a gbẹá Kénà.

9. Éé ní e Jíízọ̀s beè naa gbẹá kè ílà dóm nè va ẹ́? (Jọ́ọ̀n 2:​6-10)

⁹ Bugi Jọ́ọ̀n 2:​6-10. Tṍó e míí beè tà gbẹá kè ílà dóm nè vaá, é kọ a beè dú bíi kọ Jíízọ̀s á iè ge naa kọọ̀ míí á dì? Ẽ́èe. Tọ́ọ̀ kà kọ́ọ̀ bùlà Bàrì náa beè kọọ̀ Mèsáíà é sí tóm dũ̀ùnè ge naa kọọ̀ míí á  dì. Sõò zẹ́ẹ́ dòòmà dẽe ló bé ea é láá tọá ní ló naa beè míí tá gbẹá kè o ílà dóm nè va. Àé láá dú kọọ̀ Jíízọ̀s beè ié tóè sàn kilmá ló pá tọá, bọọ èlmà tõ̀ò dóm nè vaá, vaá gbĩ́ gè naa kọọ̀ kẹ́ẹ á gá sií va. Dì belí bé e beè zẹ́ẹ́ kọ́ naaá, a beè sí tóm dũ̀ùnè. A beè kììlà múú​—ea é láá toolá 390 lítà (103 gal)​—naamá míí. Be à sẹlẹ, a beè naa gã́bug mííá kọbé à sígá naa ní e bàé láá ṍ dõona tṍó, àbèè kọbéè dóm nè vaá óo deemá nu. Nyíè dóm nè vaí beè palàge ẹẹ!

10. Sìgà éé ní eé láá nó lọl nòòtẽ́ ea di mm̀ kpá Jọ́ọ̀n 2 togó é? (Ẹ̀b nàgé fòtó.)

¹⁰ Bugi togó boo sìgà nu eé láá nó lọl ló bààtẽ́ ea di mm̀ kpá Jọ́ọ̀n 2 togó. É kọ ò nveè kpíi ló kọọ̀ Jíízọ̀s náa beè tú a bá nvèèmà múú mm̀ káná múúá? Tãa vó ea kólí bùlà gbò nen nèà a bá, a beè kọ́ nè gbò e bà géè sí tóm kè ílà dóm nè vaá kọ bàá tṍ múúá m. (6, 7 gã́bel) Tṍó e Jíízọ̀s ni kiilà múúá naamá míí lọ̀l, náa beè faalá mííá má nen ea di togó nòònù ílà dóm nè vaá. Tãa vó, a beè kọọ̀ gbò e bà gé sí tóm kĩá á faalá máe. (8 gã́bel) Jíízọ̀s náa beè tú nágé gbag e míí di m-má zogè dénè gbò kyáàa vaá gaavá boo kọọ̀, ‘Zẹ́ẹ́ daalii gã́ ló míí e nda náàí!’

11. Éé ní eé láá nó lọl ló tóm dũ̀ùnè e Jíízọ̀s beè sìe?

¹¹ Éé ní eé láá nó lọl ló tóm dũ̀ùnè e Jíízọ̀s beè sì tṍó ea beè kììlà múú naamá míí ẽ́? È nóò kọ a beè ié dùm kìlmà kpá ló kẽ. Jíízọ̀s náa beè gaavá boo gbò tóm dũ̀ùnè ea beè sì; kàsĩ́, náa beè gaavá boo tọ́ọ̀ kà nu ea beè naa. Tãa vó, a beè kìlmà kpá ló kẽ vaá tú dénè ka nè lèèlà ea dú ló nè a Tẹ̀. (Jọ́ọ̀n 5:​19, 30; 8:28) Be è nó Jíízọ̀s vaá kìlmà kpá ló kẽ, née é gáává boo gbò nu e láà naa. Náa dú bíi kọ é gaavá boo gbò tóm e láà sí nè Jìhóvà, tãa vó, à dú bíi kọ é õáe zaa ló nèà deè ea néi gè sí tóm nèe. (Jèr. 9:​23, 24) À bọ́ló kọ é tú dénè ka nè Bàrì. Boo béè kọọ̀ née gáẹ̀ beè láá naa tọ́ọ̀ kà nu beè Jìhóvà náa beè nvèè bá nèi.​—1 Kọ́r. 1:​26-31.

12. Mókà dõona sĩ́deè ní eé láá nó bé e Jíízọ̀s beè kìlmà kpá ló kẽ naa ẽ́? Nè nu dòòle ló.

¹² Nee dõona sĩ́deè eé láá nó nágé dùm kìlmà kpá ló kẽ e Jíízọ̀s beè iéí. Bugi togó boo nakà nu dòòmà báí: Ene kà neǹ kànen beè tú gã́bug tṍó nvèèmà bá nè nen ea ã́àa dú neǹ nvèè bá sìtóm tṍó ea géè kpóógá dee ló nyòòmà a túá kà lòbèl. Vó beè naa kọọ̀ vígà págbálàí á láá nè lòbèl ea síè kpóó ló pá vígà. Tṍó e nònù ni zaalà, nen à gbóó sí ló neǹ kànená gé kọ́ nèe kọọ̀: ‘O mònì gé kọọ̀ lòbèl vígàá beè palàge kpe ló?’ É kọ à dú bíi kọọ̀ neǹ kànená á aalá kọọ̀: ‘Ẽei, boo béè kọọ̀ m beè tú gã́bug tṍó nvèèmà bá nèe’? Sẹ̀ àé láá kìlmà kpá ló kẽ vaá kọọ̀: ‘Ẽei, a beè palàge dú lé. Vaá nyíém palàge ẹẹẹ́ ló’? Be è íe dùm kìlmà kpá ló kẽ, née é tú ka ea dú ló lé nu e náà nè dõona gbò. È ólò ié dĩ̀ìnè ló boo béè kọ è nyímà kọọ̀ Jìhóvà mon vaá nvèè ka ló gbò nu e náà. (Doole ló Máátìù 6:​2-4; Híb. 13:16) Mm̀ kà kà, nyíè Jìhóvà ólò ẹẹ tṍó e nóò Jíízọ̀s vaá ié dùm kìlmà kpá ló kẽ.​—1 Pít. 5:6.

13. Éé ní e Jíízọ̀s beè mòn tṍó ea íná kuló pọ̀b boǹ Néìn ẽ, vaá éé ní ea beè naa ẽ́? (Lúùk 7:​11-15)

¹³ Bugi Lúùk 7:​11-15. Dòòmà dẽe ló nú ea beè naaá tṍó e Jíízọ̀s ni tú nú ea é láá dú enè gbáá nè báàsĩ́ kọọmá kpẹa. A beè sí ene kà bòn Gálilì ea di kuló Shúlẹ̀m ea kọlà Néìn, nú ea é dú 900  gbáá besĩ́ à kalá dọ̀ tṍóá, Èláíshà beè kẽee nvín ene kà ńnváá gbẹá kĩá. (2 Kíǹ. 4:​32-37) Tṍó e Jíízọ̀s íná kuló boná, a beè mòn gbò e bàé gé lì nen e bà gé kyãà aa mm̀ boná. Nyíè dénè nen beè palàge bììlà boo béè kọọ̀ áá kà nvín ea beè di bá ene kà vaà tãa ní ea beè ùe. Gã́bug nen ea dú boná beè di ló vaà tãaí. Jíízọ̀s beè gbóó elè gbòa vaá naa nú e náa é tá nyíè vaà tãa e nyíée géè bììlàí tọ́ọ̀ dee​—a beè kẽee a nvíná lọl kemà ú! Níí ní ea dú túá kà gbàà taà nen e Jíízọ̀s beè kẽee lọl kemà ú e Kpá Káí kọ́ nu ea kil lóé.

14. Sìgà éé ní eé láá nó lọl nòòtẽ́ ea di mm̀ kpá Lúùk  7 togó é? (Ẹ̀b nàgé fòtó.)

¹⁴ Bugi togó boo sìgà nu eé láá nó lọl ló bààtẽ́ ea di mm̀ kpá Lúùk 7 togó. É kọ ò nveè gé kpíi ló kọọ̀ Jíízọ̀s beè ‘tó sàn’ ńnvááá tṍó ea “moníe” ea gé tó? (13 gã́bel) Àé láá dú kọọ̀ bé ea tó naa gbẹá ló íí a nvín ní ea beè naa kọ á dúe ńsàn nyíeé. Níì áá gè iée sàn nyíe ló ní e Jíízọ̀s beè naaé nì; tãa vó, a beè zogè kọ à tóèe sàn. A beè ló bel nvèè nyíé gbàà nèe vaá kọọ̀: “Ó gá toná.” Tṍóá, a beè gbóó nvèè bá nèe. A beè kẽee nvíná lọl kemà ú vaá “naa kọ á kyã̀à kil ló a kà.”​—14, 15 gã́bel.

15. Éé ní eé láá nó lọl ló tóm dũ̀ùnè e Jíízọ̀s beè sìe?

¹⁵ Éé ní eé láá nó lọl ló tóm dũ̀ùnè e Jíízọ̀s beè sì ea kil ló gè kẽee nvín vaà tãaá ẽ́? È nóò kọ é tó sàn gbò e bà gé bãagã̀. À dú kà-kà kọọ̀ beele née é láá kẽee nen lọl kemà ú belí bé e Jíízọ̀s beè naaá. Sõò, èé láá nó Jíízọ̀s tení dú ló gè tó sàn gbò e ba nen ú. Èé láá zogè kọ è tóò va sàn tení dú ló ge ló bel vaá naa nú ea é nveè va nyíé gbàà. d (Pró. 17:17; 2 Kọ́r. 1:​3, 4; 1 Pít. 3:8) Pọ́ì ńkem̀ bel nè nú e náà é láá nvèè va nyíé gbàà.

16. Dì belí bé e fòtóá tẹ́lẹ bàlà kẽ naa, éé ní eo nóò lọl ló nú ea beè naaá ló ńnváá ea nvín beè ùa ẹ?

¹⁶ Bugi togó boo ene kà nú ea beè naaá. Sìgà gbáá ea kil nvéeá, ene kà vígà pábia beè mòn ene kà ńnváá ea dìé kpàn  ea gé tó gbẹá nònù tṍó e bà géè ọlí sọ́l. Sọ́lá géè kó nú ea kil ló ból dẽesĩ́ kẽ̀èa aa kemà ú, vaá nvín ńnvááá ã́àa ù. Tṍó ea mon naa vó, vígàá beè gbóó aà gé pììlàẹ bá ló vaá kilsĩ́ gè ọlí sọ́lá. Nnvááá beè kọọ̀: “Nyíém palàge ẹẹ́ ló bé e pá vígà vulèm naa.” Nyíée beè palàge ẹẹ ló gè sí nònù deeá. À kọ́ọ̀, “È ólò ié nvèè bá gbẹá Kíndòm Họ́ọ̀l.” Èé láá agala boo kọọ̀ Jìhóvà ólò mòn vaá nvèè kpíi ló bã̀àna ńkem̀ nu e náà ge zogè kọọ̀ è íè tóè sàn kilma ló gbò e “lóó va ọọ.”​—Ps. 34:18.

17. Éé ní e ni nó mm̀ nakà togó belí é?

¹⁷ Be è nó gbò nòòtẽ́ ea kil ló gbò tóm dũ̀ùnè e Jíízọ̀s beè sì ea di mm̀ Kpá Káí, àé síèi kpóó ló. Gbò nòòtẽ́í náa kọ é nyimá kọọ̀ Jìhóvà nè Jíízọ̀s palàge vulèi, nè ge kọọ̀ Jíízọ̀s íe kpóó gè lọ̀lmà kọ̀láá kà tã̀àgã̀ ea di ló gbò nen, vaá èé láá agala boo kọọ̀ pọ́ì ńkem̀ tṍó àla, Boǹ Méné Bàrì é ḿm̀-mè dénè gbò nú e Bàrì beè zìgà. Tṍó e gé bugi vaá bugi togó boo gbò nòòtẽ́í, èé láá nó gè íe gbò kpãa e Jíízọ̀s beè ié. Òé láá noo tṍó noomá nú ea kil ló dõona kà gbò tóm dũ̀ùnè e Jíízọ̀s beè sì, àbèè ò nói tṍó eo íèi fã̀ pá tọ. Bugi togó boo gbò nú eo nóò lọl ló, vaá ò kọ́ nú eo nóò nè dõona gbò. Be ò náa vó, òé láá zọ̀ gbò nen loá bel ea é síè va kpóó ló!​—Róm̀ 1:​11, 12.

18. Éé ní eé ló bel boo mm̀ togó bel ea bẽene níí ẽ́?

¹⁸ Nyòòmà dee deè nvéè a sìtóm kọ̀ kpẹa, ní e Jíízọ̀s beè kẽee ní ea égè taà nen lọl kemà úé, vaá níí ní ea dú dee deè nvéè nen ea beè kẽee lọl kemà ú, e Kpá Káí kọ́ nu ea kil ló é. Sõò nakà kẽ̀èà aa kemà úí beè dú kele​—a beè kẽee a kóò ea palàge vùlè, vaá a beè naa vó kèbá kà kele íb dìtõ̀ò. Éé ní e nóò lọl ló nòòtẽ́ ea kil ló nakà kẽ̀èà aa kemà úí é? Vaá mósĩ́ deè ní eé láá agẹlẹ zìgà e íè kilma ló kẽ̀èà aa kemà úé? Togó bel ea bẽene níí é áálá gbò bíbvá.