1. Mósĩ́ deè ní e bàé láá dùùmài bá deè tṍ ẽ́, vaá éé ní ea náa dénè bẹ̀ì è ié bíi ló é?

 Dénè bẹ̀ì ólò ié bíi ló dùùlà bá deè tṍ lọl tṍó tẹlẹ tṍó. Sìgà tṍó, è ólò bĩiná dùùlà bá deè tṍ lọl bá nen e nveè ka ló. Sõò sìgà tṍó, neǹ vígà é láá bã̀í ló vaá kọ́ nèi kọọ̀ nú e gbĩ́ gè naaá é náa kọ é “sí pọ́lọ́.” (Gàl. 6:1) Àbèè kọọ̀ bàé láá dùùlài bá deè tṍ tení dú gè kọ́i bel tṍó e síì agẹbá pọ́lọ́. Kọ̀láá bá e bà duumài bá deè tṍ, à bọ́ló kọ é gbàntṍ. Ge naa vó é dọ bélè nèi vaá àé láá dùùlà bẹẹ dùm!​—Pró. 6:23.

2. Dẹ̀ẹ̀a boo nu ea di mm̀ kpá Próvẹẹ̀b 12:​15, éé ní ea náa vaá à bọ́ló kọ é pãane tṍ ló dùùlà bá deè tṍ ẽ́?

² Togó bel nieí síèi kpóó ló kọ é “pãane tṍ ló gbò bel ea aa gã́ neǹ nyìmànù.” (Pró. 22:17) Tọ́ọ̀ nen náa nyimá dénè nu; à íe nen ea é láá nyimá nu èlii. (Bugi Próvẹẹ̀b 12:15 nè émì nu ea di kè kẽ.) Vóà naa, è zógè kọ è kilmà kpá ló kẽ tṍó e gbaǹ tṍ ló dùùlà bá deè tṍ. Ge naa vó zógè kọ è nyímà kọọ̀ née é láá naa sìgà nu; è nyímà kọ è íè bíi ló nvèè bá kọbé è láá téá tùlà gbò nú e sẹẹ̀a sĩ́. Jìhóvà beè naa kọ Méné Sólomòn á emí kọọ̀: Nu “ólò ié togó tení dú ló dùùlà bá deè tṍ ea aa bá gã́bug nen.”​—Pró. 15:22.

3. Mósĩ́ né e bàé láá nèèmài dùùlà bá deè tṍ ẽ́?

³ Nen é láá dọ bàlà kẽ dùùlài bá deè tṍ àbèè kọ náa é dọ́ bàlà kẽ naa vó. Éé ní e gé kọ́ tṍó e kọ́ọ̀ nen náa dọ́ bàlà kẽ dùùlài bá deè tṍ ẽ́? Nu e bugì lọl mm̀ Kpá Káí àbèè bẹẹ gbò kpá é láá naa kọ é bugi togó boo nu e gé náa vaá nyaaná bẹẹ láb. (Híb. 4:12) Nen náa dọ́ bàlà kẽ dùùlài bá deè tṍ tṍó ea meà naa vó. Éé ní e gé kọ́ tṍó e kọ́ọ̀ nen dọ́ bàlà kẽ dùùlài bá deè tṍ ẽ́? Neǹ kànen àbèè neǹ vígà e togóe tulà nu é láá dòbá kiẽ́e ea di ló bẹẹ dùm ea dú bíi kọ é sí tóm boo. Níà dùùlà bá deè tṍ e nen dọ́ bàlà kẽ nèi. Beè nen vulèi naa ní ea tú Kpá Káí dùùmài bá deè tṍ, à bọ́ló kọọ̀  nyíéi á ẹẹ vaá è tú dùùlà bá deè tṍ ea néiá siimá tóm.

4. Dẹ̀ẹ̀a boo nú ea di mm̀ kpá Ẹ̀klìzíástìs 7:​9, éé ní e náa bọ́ló kọ é naa tṍó e bà duulài bá deè tṍ ẽ́?

⁴ Mm̀ kà kà, àé láá tàvàlàí ló gè tú dùùlà bá deè tṍ e nen dọ́ bàlà kẽ nèi, vaá nyíéi é láá bììlà nagé. Ló éé? Náa kal ló béè kọọ̀ è ólò zìgà kọ née gbõomà, àé láá tàvàlàí ló gè tú dùùlà bá deè tṍ e nen néi tṍó ea kọ́ lọ̀ e íè. (Bugi Ẹ̀klìzíástìs 7:9.) Èé láá leevè bel bẹẹ bá. Èé láá bĩiná nen ea néi dùùlà bá deè tṍá nu ea náa vaá à kọ́ vó, àbèè è biile nyíe ló bá ea duumài bá deè tṍ. Èé láá gbĩ nágé lọ̀ mon ló nen ea leléi dee bá, vaá bugi togó kọọ̀: ‘Náa bọ́ló kọ á dùùlàm bá deè tṍ. Ẹlẹ íe nagé ńlẹ́ẹ̀ lọ̀!’ Beè dùùlà bá deè tṍ e bà néi náa léémái, èé láá ẹ̀b tẹlẹ̀ vaá gbĩ́ dõòna nèn ea é néi dùùlà bá deè tṍ ea léémái.

5. Éé ní eé ló bel boo mm̀ nakà togó belí é?

⁵ Mm̀ nakà togó belí, èé ló bel boo nu dòòmà bá ea di mm̀ Kpá Káí ea kil ló gbò e ba beè tú dùùlà bá deè tṍ nè gbò e bà náa beè tù. Èé ló nágé bel boo nu ea é láá nvèè bá nèi kọ é tú dùùlà bá deè tṍ, vaá ié bélè lọl ló.

6. Éé ní e nóò lọl ló bé e Méné Rèhóboàm beè labví láb naa kilma ló dùùlà bá deè tṍ e bà née ẽ́?

⁶ Bugi togó boo nu dòòmà bá Rèhóboàm. Tṍó ea géè bẹ̀l Ízràẹ̀l, à íe nu e pá a gbò beè dù gé bàníé bá. Ba beè bànie kọ á naa kọọ̀ nu á valìè vá ló. À dú lé kọọ̀ Rèhóboàm beè sí ló gbò kànen e bà dú Ízràẹ̀l kọ bàá duulàẹ̀ẹ bá deè tṍ kilma ló belí. Gbò kànená beè dùùlàẹ bá deè tṍ kọọ̀ be à náa nu e gbòá kọ́, bàé nveèe sãa kúm. (1 Kíǹ. 12:​3-7) Sõò Rèhóboàm náa beè tú dùùlà bá deè tṍá, vó beè naa kọ á gbĩ́ dùùlà bá deè tṍ lọl bá gbò nvín ãa e ba beè zọ̀ẹ bọọ aa kẽ. Gbòí gáẹ̀ láá nèe lé dùùlà bá deè tṍ dẹ̀ẹ̀a boo gbò nú e ba ni téní bá tã́gíní bé e ba beè di mm̀ ba 40 gbááá. (2 Kró. 12:13) Sõò tṍó e Rèhóboàm ína vá ló, ba beè nèe pọ́lọ́ dùùlà bá deè tṍ. Ba beè kọ á kpáá naa kọọ̀ nu á tavala ló pá a gbò. (1 Kíǹ. 12:​8-11) Tã́gíní bé e bà née kele-kele dùùlà bá deè tṍá, Rèhóboàm gáẹ̀ beè láá bàn Jìhóvà mm̀ tã̀àgã ló vaá bĩináe dùùlà bá deè tṍ ea bọ́ló kọ á tuè. Tãa vó, a beè beeláfùl ge tú dùùlà bá deè tṍ ea léémáe, e gbò nvín ãa gbálàa beè nèeá. Níí beè naa kọọ̀ pọ́lọ́ ea silà aa m á tùlà Rèhóboàm nè pá Ízràẹ̀l. Kilma ló beele, àé láá dú kọọ̀ dùùlà bá deè tṍ e bà néi náa é dú bé e géè ẹ̀bmà dẽe naa. Sõò, à bọ́ló kọ é siimá tóm be à gá náa vaá à dẹ̀ẹ̀a boo Moǹ Bel Bàrì.

7. Éé ní e nu dòòmà bá Méné Ùzáíà nóòmài ẽ́?

⁷ Méné Ùzáíà beè kìn dùùlà bá deè tṍ. A beè bã enè ketõ̀ò ea di ló tọọ̀ káí Jìhóvà e áá gbò vààla gyọ́ọ ní e bà ólò bã̀e vaá gbĩ́ gè mùn ínsèns. Gbò vààla gyọ́ọá beè kọ́ nèe kọọ̀: “Náa lelà ní ló, e Ùzáíà, kọ ó mùn ínsens nè Jìhóvà! Áá gbò vààla gyọ́ọ ní ea lelà ló kọ bàá mùn ínsens e.” Ùzáíà beè labví láb naa vàẹ? Be a beè gbàntṍ ló dùùlà bá deè tṍ e bà née vaá aa mm̀ tọọ̀ káíá kà lèlà tṍóá, Jìhóvà gáẹ̀ beè láá ia ló nèe. Tãa vó, “Ùzáíà . . . beè nvèè súng.” Éé ní ea beè naa kọ á gá tú dùùlà bá deè tṍá ẽ́? A beè tõoé ló kọọ̀ à íèè nèà deè ge naa kọ̀láá kà nú ea gbĩ́ gè naanìè, boo béè kọọ̀ à dúè méné. Sõò Jìhóvà náa beè ẹ̀b naa vó. Kom̀ kulè beè dọ ló Ùzáíà boo béè a dùm dàlà kpá ló booí, vaá gbẹáẹ́ ló “dọ̀ọ̀mà deé ea ú.” (2 Kró. 26:​16-21) Nu dòòmà bá Ùzáíà nóòmài kọọ̀,  kọ̀láá íb nen e dúù, Jìhóvà náa é ténmài be è kin a dùùlà bá deè tṍ.

8. Jóòb beè labví láb naa vàẹ tṍó e bà duulàẹ bá deè tṍ ẽ́?

⁸ Kpá Káí fáálá lé nu dòòmà bá gbò e Bàrì beè tãanè dee bá boo béè kọ bà tú dùùlà bá deè tṍ, e ba beè dú kele ló gbò e ã́àa ló bel kilma lóá. Bugi togó boo nu dòòmà bá Jóòb. A beè siiá pọ̀ ló Bàrì náa kal ló béè kọọ̀ náa beè gbõoma. Tàvàlà dìtõ̀ò ea beè di bá beè naa kọọ̀ á ẹ̀b nu boo bá e náa bọ́ló. Boo béè vó, Èláíhù nè Jìhóvà beè le-lée dee bá. Jóòb beè labví láb naa vàẹ? A beè kìlmà kpá ló kẽ vaá tú dùùlà bá deè tṍ. A beè kọọ̀: “M beè ló bel, sõò ním dã́à ból ló . . . m beè òòmà gã́, vaá ọgá gbẹá gbàà dúu nè bùùlù.” Jìhóvà beè tãanè dee bá Jóòb boo béè a láb kìlmà kpáló kẽ.​—Jóòb 42:​3-6, 12-17.

9. Mósĩ́ deè ní e Mózìs beè zogè lé nu dòòmà bá ea kil ló gè tú dùùlà bá deè tṍ ẽ́?

⁹ Mózìs dú enè nen ea beè zogè lé nu dòòmà bá mm̀ ge tú dùùlà bá deè tṍ tṍó ea sí pọ́lọ́ lọ̀l. À íe tṍó e súng beè naa kọọ̀ Mózìs á gá nvèè ka ló Jìhóvà. Vó beè naa kọ á gá bã boo Kunukẽ̀ E Bàrì Beè Zìgàa. (Nóm. 20:​1-13) Tṍó e Mózìs ban Jìhóvà kọ á nyaaná a béèlàfùl, Jìhóvà beè kọ́ nèe kọọ̀: “Ó gá kpáá loná bel ea kil ló níí nèm.” (Dìt. 3:​23-27) Mózìs náa beè biile nyíée. Tãa vó, a beè tú dùùlà bá deè tṍ ea aa bá Jìhóvà naa ní ea kpáá kilsĩ́ gè tulè pá Ízràẹ̀l. (Dìt. 4:1) Jóòb nè Mózìs dú lé nu dòòmà bá eé láá nò ea kil ló gè tú dùùlà bá deè tṍ. Jóòb beè nyaaná bá ló bé ea géè ẹ̀b nu naa; náa beè leevè bel a bá. Mózìs beè zogè kọ à túè dùùlà bá deè tṍ ea aa bá Jìhóvà tení dú ló gè kilsĩ́ gè bọ́ló dẹ̀lẹ̀ nyíé boo bã̀àna tṍó ea nyimá kọọ̀ náa é bãè boo kunukẽ̀ zìgànùa.

10. (a) Éé ní e kpá Próvẹẹ̀b 4:​10-13 nóòmài ea kil bélè ea di ló gè tú dùùlà bá deè tṍé? (b) Mókà lé láb ní e sìgà gbò ni íe ea kil ló gè tú dùùlà bá deè tṍé?

¹⁰ À ólò dọ̀ bélè nèi tṍó e nóò nu dòòmà bá Jóòb nè Mózìs. (Bugi Próvẹẹ̀b 4:​10-13.) Gã́bug pá vígà págbálà nè pábia a náa vó. Vígà Emmanuel ea ólò tõó Congo, kọ́ kilma ló dùùlà bá deè tṍ e ba beè nèe kọọ̀: “Pá vígà e togó va tulà nu mm̀ bõ̀ònatõ̀ò beè mòn kọọ̀ nu em gé náa é kyọ nà gbaa ló kilma ló Jìhóvà, vaá ba beè nvèè bá nèm. M beè tú ba dùùlà bá deè tṍ vaá a beè nvèè bá nèm.” * Megan ea dú enè neǹ gyà deèsĩ́ tóm kọ̀ kpẹ̀a ea ólò tõó Canada beè kọọ̀: “Gbò dùùlà bá deè tṍ e bà ném náa ólò dú nu em géè gbĩ́ gè dã̀, sõò a beè dú bíi kọ ḿ dã̀.” Vaá ene kà vígà págbálà ea dú Croatia ea bée kọlà Marko beè kọọ̀: “Nà dọ̀ tóm beè ààḿ bá, sõò tṍó em bugì togó boo, m beè mòn kọọ̀ dùùlà bá deè tṍá nveè bá nèm kọ ḿ kpáá ié lé gbaa ló kilma ló Jìhóvà.”

11. Éé ní e Vígà Karl Klein beè kọ̀ ea kil ló gè tú dùùlà bá deè tṍé?

¹¹ Dõòna kà nu dòòmà bá ea kil ló nen ea beè ié bélè lọl ló gè tú dùùlà bá deè tṍ dú Vígà Karl Klein, ea beè dũùnà Gbò Ge Tulè Tóm. Vígà Klein beè kọ́ mm̀ a nòòtẽ́ kọọ̀ à íe tṍó ea kóò Joseph F. Rutherford beè neèe dùùlà bá deè tṍ. Vígà Klein kọ́ọ̀, túá ból náa beè tuè dùùlà bá deè tṍá. À kọ́ọ̀: “Dõòna tṍó e [Vígà Rutherford] moním, a beè tú ẹ́ẹ́-ẹẹ̀ nyíe kã̀àmàm mon kọọ̀, ‘Vígà Karl!’ Sõò ním beè kã̀nàe mon lọa kè dáa boo béè kọọ̀ súng beè di dím gbàà. A beè gbóó kọ́ nèe kọọ̀, ‘Karl, ọẹ̀ dẽè e! Mè Sétàn gbĩ́ gè ẹ̀bmà ni!’ Kẹ́ẹ beè  siím, vaá m̀ gbóó kọọ̀, ‘Níì tọ́ọ̀ nu nìe, e Vígà Rutherford.’ Sõò Rutherford beè nyimá nú ea dìé nyíe, vaá kpáá ãanée kọọ̀, ‘M̀ dã́à ból ló. Sõò ọẹ̀ dẽè e, mè Sétàn gé tú ẹ̀bmà siimá ní ló.’ A beè di lèlà! Tṍó e káà súng gbẹá nyíe nyòòmà neǹ vígà, boo béè bel ea bọ́ló kọ á lò . . . , àé válí kọọ̀ Sétàn á siíi.” * (Ẹ́fẹ. 4:​25-27) Vígà Klein beè tú dùùlà bá deè tṍ e Vígà Rutherford néeá, vaá ba gbaa ló beè kpáá agaló.

12. Mósĩ́ deè ní e kìlmà kpá ló kẽ é láá nvèè bá nèi kọ é tú dùùlà bá deè tṍé? (Psalm 141:5)

¹² Éé ní ea é láá nvèè bá nèi kọ é tú dùùlà bá deè tṍé? À dú bíi kọ é kìlmà kpá ló kẽ vaá kẽ̀èa boo kọ née gbõomà ne ge kọọ̀ èé láá labví láb e nyìmànù á gé m sìgà tṍó. Dì belí bé e beè zẹ́ẹ́ kọ́ naaá, Jóòb náa beè ẹ̀b nú boo bá ea bọ́ló. Sõò tṍó e tṍó téní, a beè nyaaná bá ló bé ea géè bugi togó naa vaá Jìhóvà beè tãanèe dee bá. Ló éé? Boo béè kọọ̀ Jóòb beè kìlmà kpá ló kẽ. A beè zogè kọ à kilmàè kpá ló kẽ tení dú gè tú dùùlà bá deè tṍ e Èláíhù beè nèe, náa kal ló béè kọọ̀ Èláíhù dú pá nvín lóóe. (Jóòb 32:​6, 7) Kìlmà kpá ló kẽ é nveè nàgé bá nèi kọ é tú dùùlà bá deè tṍ bã̀àna tṍó ea tõoí ló kọọ̀ náa bọ́ló kọ bàá nèi dùùlà bá deè tṍ, àbèè kọọ̀ nen ea néi di-dí pá nvín. Enè neǹ kànen ea ólò tõó Canada kọ́ọ̀, “Tã́gíní bé e bá e ẹbmà bẹẹ bá dú kele ló bé e dõòna gbò ẹbvíi naaá, mósĩ́ deè ní eé láá sìm kilsĩ́ beè dõòna gbò náa duulài bá deè tṍé?” Mée ea dìí zẹ̀ẹ̀ ní e bè náa taníe gè sìm kilsĩ́ vaá ié gbò kpãa ea dṹùnà ból súú nyómá káí ea é náa kọ á láá palàge kọ́ kpẹ̀a vaá noòmà nu ẽ́?​—Bugi Psalm 141:5.

13. Móbà ní ea bọ́ló kọ é ẹ̀bmà dùùlà bá deè tṍ e bà néi ẽ́?

¹³ Ẹ̀b dùùlà bá deè tṍ naamá sĩ́deè e Bàrì zógè kọ à vulèè ni. Jìhóvà gbĩ́ kọọ̀ nu á palàge leeí ló. (Pró. 4:​20-22) Tṍó ea duulài bá deè tṍ tení dú ló a Moǹ Bel, kpá ea dẹẹ̀a boo Kpá Káí, àbèè neǹ vígà ea di mm̀ bõ̀ònatõ̀ò, à zógè kọ à vulèèi. Kpá Híbrù 12:​9, 10 kọ́ọ̀: “Bàrì ólò leléi dee bá boo bá ea é náa kọọ̀ nu á lee ló beele.”

14. Éé ní ea bọ́ló kọ é ká bùlà gbẹẹ́ boo tṍó e bà duulài bá deè tṍé?

¹⁴ Ká bùlà gbẹẹ́ boo dùùlà bá deè tṍá, níì bá e bà duumà ni bá deè tṍ nì. Sìgà tṍó, àé láá tõoí ló kọọ̀ bá e bà duumài bá deè tṍ náa lelà. Àé bọ́ló kọọ̀ kọ̀láá nen ea gé duulà bá deè tṍ nen á naa vó mm̀ sĩ́deè ea é válí ló nen gè tù. * (Gàl. 6:1) Sõò beè  beele ní bà duulà bá deè tṍé, àé dú lé be è ká bùlà gbẹẹ́ boo bel e bà kọ́ nèiá​—bã̀àna tṍó ea tõoí ló kọọ̀ bà gáẹ̀ beè nèi boo bá ea lée èl vóá. Èé láá bĩiná bẹẹ bá kọọ̀: ‘Beè sĩ́deè e bà neemàm dùùlà bá deè tṍ náa léémám, é kọọ̀ à íe kà kà bel ea di mm̀ dùùlà bá deè tṍ e bà némá? É kọ m̀ é láá lọ̀l nyíé boo lọ̀ e nená íe vaá tú dùùlà bá deè tṍ ea ném?’ Àé dú nu e nyìmànù di m be è tú dùùlà bá deè tṍ e bà néi.​—Pró. 15:31.

15. Éé ní ea náa à bọ́ló kọ é gbĩ́ dùùlà bá deè tṍé?

¹⁵ Kpá Káí síèi kpóó ló kọ é gbĩ́ dùùlà bá deè tṍ. Kpá Próvẹẹ̀b 13:10 kọ́ọ̀: “Gbò e bà gbĩ́ dùùlà bá deè tṍ ólò nyimá nu.” Ẹ̀b bé e níá dú kà kà naaà! Gbò e bà gbĩ́ dùùlà bá deè tṍ ólò nyimá nu vaá sìm kilsĩ́ mm̀ ge fã̀ Bàrì èlmà gbò e bà náa gbĩ́ dùùlà bá deè tṍ. Vóà naa, gbĩ́ dùùlà bá deè tṍ.

16. Mó tṍó ní eé láá gbĩ́ dùùlà bá deè tṍ lọl bá dõòna gbò e?

¹⁶ Mó tṍó ní eé láá gbĩ́ dùùlà bá deè tṍ lọl bá neǹ vígà ẹ? Bugi togó boo sìgà nú ea é láá naa kọ é naa vó. (1) Ene kà vígà pábia beè kọọ̀ dõòna kà neǹ vígà á zọẹ̀ẹ gé noòmàè Kpá Káí nen, vaá tṍó e tṍó tení a beè bĩiná dùùlà bá deè tṍ lọ̀líé bá ea kil ló bé ea é láá simìè kilsĩ́ mm̀ a kalì ge noòmà Kpá Káí naa. (2) Ene kà vígà pábia ea gáà ia dóm géè gbĩ́ gè zalí kọ̀là ló, sõò à bĩ́íná dùùlà bá deè tṍ lọl bá vígà pábia e togóe tulà nu ea kil ló ní ea é dú lé. (3) Ene kà vígà págbálà beè ié a túà kà lòbèl kèsĩ́ gbò nen. À kọ́ nè nen ea ólò láá nè lòbèl kọ á pãanìèe tṍ ló tṍó ea gé ténìè boo, vaá á kọ́ kiẽ́e ea dú bíi kọ á síè tóm boo neèe. Kọbèè neǹ vígà ea ni tú gã́bug gbáá nèèmà lòbèl é láá bĩiná nágé dùùlà bá deè tṍ lọl bá dõòna gbò vaá tú lọ̀ọ̀gà bùlà e bà née siimá tóm.

17. Mósĩ́ deè ní e dùùlà bá deè tṍ é láá dọ̀ bèlè nèi ẽ́?

¹⁷ Gbò sè àbèè ẽ́ ea gé dú sĩ́, nen é láá dọ bàlà kẽ dùùlài bá deè tṍ àbèè kọ náa é dọ́ bàlà kẽ naa vó. Tṍó ea meà naa vó, kẽ̀èa boo gbò gá e ni ló bel booí. Kilsĩ́ gè kìlmà kpáló kẽ. Ká bùlà gbẹẹ́ boo dùùlà bá deè tṍá, níì bá e bà duumà ni bá deè tṍ nì. Vaá ò tú dùùlà bá deè tṍ e bà né ni siimá tóm. Tọ́ọ̀ bẹ̀ì née beè nyimá nu aa gbàà kà. Sõò Moǹ Bel Bàrì zigà nèi kọọ̀, ‘Èé nyímá nu tṍó e pãanè tṍ ló dùùlà bá deè tṍ vaá tú kọ̀bèl.’​—Pró. 19:20.