1. Éé ní eo nyímà ea kil ló pá tọ bà Jém̀z e?

JÉM̀Z ea dú vígà Jíízọ̀s beè mea mm̀ tọ e bà géè tú gè fã̀ Jìhóvà kolmá nu. * A tẹ̀ Jósẹ̀f nè a kà Mérì beè palàge vùlè Jìhóvà vaá fã̀e dẹ̀ẹ̀a boo bé e ba kpóó sim tùlà naa. Jém̀z beè ié nágé dõòna kà tã́áná dee bá​—a ńkàneǹ vígà é dú Mèsáíà tṍó ea é bọọ. Ẹ̀b bé e Jém̀z beè ié kà lé nèà deè ge dũùnà pá tọá naaà!

2. Éé ní ea beè láá naa kọọ̀ Jém̀z á fã̀ dẽè a ńkàneǹ vígà ẹ?

² À íe gã́bug nú ea beè naa kọọ̀ Jém̀z á fã̀ dẽè Jíízọ̀s. (Máát. 13:55) Dì belí nu dòòmà bá, tṍó e Jíízọ̀s tóólá 12 gbáá, a beè palàge nyimá Kpá Káí naa ní ea gbá gã́ gbò kànen e ba beè di Jèrúsalẹ̀m e ba beè sí pọ̀b tọọ̀ kpá. (Lúùk 2:​46, 47) Jém̀z beè láá zọ̀ Jíízọ̀s si nágé tóm káà nu. Beè vó, a beè láá palàge nyimá ló a vígà. Nathan H. Knorr ólò bọọgẹ̀ kọọ̀, “Òé nyímá gã́bug nú ea kil ló nen eo zọọ̀ siá tóm.” * Jém̀z beè mòn nàgé bé e “Jíízọ̀s beè sìm vaá bọọ mm̀ nyìma, naa ní ea léémá Bàrì nè gbò nen” naa. (Lúùk 2:52) Vóà naa, èé láá bugi togó kọọ̀ Jém̀z beè di gbàà túá gbò ge nyoone nvéè Jíízọ̀s, sõò náa beè mèà na vó.

3. Jém̀z beè labví láb naa vàẹ tṍó e Jíízọ̀s daamà togó a sìtóm kọ̀ kpẹ̀a ẹ́?

³ Tṍó e Jíízọ̀s beè di boo kunukẽ̀í ea géè kọ́ kpẹ̀a, Jém̀z gáà beè nyoonée nvée. (Jọ́ọ̀n 7:​3-5) Kàsĩ́, àé láá  dú kọọ̀ Jém̀z beè di zẹ̀ẹ̀ pá a vígà e ba beè kọọ̀ Jíízọ̀s ‘bọ dáaá.’ (Máàk 3:21) Náa íe nú ea zógè kọọ̀ Jém̀z beè di ló a kà Mérì tṍó e ba beè fẹ́ Jíízọ̀s gbẹá boo té tã̀àgã̀a.​—Jọ́ọ̀n 19:​25-27.

4. Éé ní eé ló bel boo é?

⁴ Tṍó e tṍó téní, Jém̀z beè ié zìgà mm̀ Jíízọ̀s vaá dú neǹ kànen e ba fã́e dẽe mm̀ bõ̀ònatõ̀ò. Mm̀ nakà togó belí, èé ló bel boo bàà kà nú eé láá nó lọl ló Jém̀z: (1) nú ea náa vaá eé íè ge kìlmà kpáló kẽ (2) bé eé láá dú lé neǹ nòòmànù naa.

5. Éé ní e Jém̀z beè naa tṍó e Jíízọ̀s kẽeà aa kemà ú vaá sìlàẹ́ lóé?

⁵ Mó tṍó ní e Jém̀z beè dààmà togó gè nyoone nvéè Jíízọ̀s e? Tṍó e Jíízọ̀s kẽeà aa kemà ú, Jém̀z beè “mònìe, kọ bé dénè gbò e Jíízọ̀s lẹẹlà à kálá mònìe.” (1 Kór. 15:7) Tṍó e Jíízọ̀s sila ló Jém̀z lọ̀l ní ea beè gbóó nyoonée nvée ẽ́. A beè dì tṍó e Bàrì beè tṍ nóo ból gbò tómá gbẹá Jèrúsalẹ̀m. (Tóm 1:​13, 14) Tṍó e tṍó téní, Jém̀z beè gbóó dũùnà gbò ge tulè tóm mm̀ túá gbò gbááá. (Tóm 15:​6, 13-22; Gàl. 2:9) Vaá besĩ́ à kalá dú gbáá 62 C.E., a beè emí kpá lẹ̀ẹ̀la tóm má gbò nyoone nvéè Kráìst e Bàrì beè tṍ va nóo ból. Kpá lẹ̀ẹ̀la tómá dọ nàgé bélè nè beelé deè nieí, kọbèè è íè ból dẽesĩ́ gè kil káála àbèè ge tõó boo kunukẽ̀í. (Jém̀z 1:1) Josephus ea beè olòó kọ́ nú ea kil ló nòòtẽ́ nómá gbò nen mm̀ túá gbò gbááá beè kọọ̀, Pọ̀b Neǹ Vààla Gyọ́ọ̀ Pá Júù ea bée kọlà Ananias the Younger, ní ea beè tenmá kọ bàá fẹ́ Jém̀z e. Jém̀z beè kilsĩ́ gè bọ́ló dẹ̀lẹ̀ nyíé boo nè Jìhóvà dọ̀ọ̀mà tṍó ea ú.

6. Mósĩ́ deè ní e Jém̀z beè dú kele ló gbò tẹ̀sĩ́ bõ̀ònaló fã̀ e ba beè di tṍóá ẽ́?

⁶Jém̀z beè kìlmà kpáló kẽ. Éé ní ea náa vaá è kọ́ vóé? Bugi togó boo kele ea di zẹ̀ẹ̀ bá e Jém̀z beè labmá láb tṍó e Jíízọ̀s silàẹ́ ló lọ̀l, nè bá e gbò tẹ̀sĩ́ bõ̀ònaló fã̀ beè labmá láb. Tṍó e Jém̀z mon nú ea zógè kọọ̀ Jíízọ̀s dú Sã́áná Bàrì, a beè kìlmà kpáló kẽ vaá zìgà. Sõò gbò tẹ̀sĩ́ bõ̀ònaló fã̀ e ba beè di Jèrúsalẹ̀m náa beè naa vó. Dì belí nu dòòmà, bà náa beè láá àmà sàn kọọ̀ Jíízọ̀s beè kẽe Lázarọ̀s lọl kemà ú. Tãa vó e bà zigà kọọ̀ Jìhóvà ní ea beè lẹ̀ẹ̀là Jíízọ̀s e, ba beè noo gè fẹ́ Lázarọ̀s nè ẹ̀ẹ̀. (Jọ́ọ̀n 11:53;  12:​9-11) Tṍó e tṍó téní vaá Jíízọ̀s à kẽ̀èa aa kemà ú, ba beè gbĩ́ gè gõ̀ naa ní e gbò nen náa é nyímá. (Máát. 28:​11-15) Dàlà kpáló boo beè naa kọọ̀ gbò tẹ̀sĩ́ bõ̀ònaló fã̀a á kìn Mèsáíà.

7. Éé ní ea náa vaá èé kin dùm dàlà kpáló boo é?

⁷Nú e nóò lọl ló: Kìn dùm dàlà kpáló boo, vaá ò dí kpènà ló gè nó nu. Dì belí bé e kom ólò láá naa kọọ̀ nyíè nen á gá láá tã́ mii nvee dõòna ketõ̀ò ea di ló nen naaá, níà bé e dùm dàlà kpáló boo ólò naa kọọ̀ nen á gá tú tùle ea aa bá Jìhóvà naa ẽ́. Bã̀àna tṍó e pá Fàrèsíì mon gbò nú ea zógè kọọ̀ Jíízọ̀s dú Sã́áná Bàrì, dùm dàlà kpáló boo beè naa kọ bàá gá zìgà. (Jọ́ọ̀n 12:​37-40) Ba dùm dàlà kpáló boo beè palàge dú pọ́lọ́ boo béè kọọ̀ a beè naa kọ bàá gá ié dùm e bè náa tá. (Máát. 23:​13, 33) Ẹ̀b bé ea palàge dú bíi gè sọ̀tọ́ deè kọọ̀ Moǹ Bel Bàrì nè a nyómá káí á nyaaná bẹẹ dùm, bug togó, nè béèlàfùl naaà! (Jém̀z 3:17) Jém̀z beè sọ̀tọ́ deè kọọ̀ Jìhóvà á noomàèe nu boo béè kọọ̀ a beè kìlmà kpáló kẽ. Vaá è monì kọọ̀ dùm kìlmà kpáló kẽ ní ea beè naa kọ á dú lé neǹ nòòmànù ẽ.

8. Éé ní ea é nveè bá nèi kọ é dú lé neǹ nòòmànù ẽ?

⁸ Jém̀z náa beè sí pọ̀b tọọ̀ kpá. Gbò tẹ̀sĩ́ bõ̀ònaló fã̀ e ba beè di mm̀ a deeá beè ẹ̀bvie mm̀ tẽ̀ènè sĩ́deè e ba beè ẹ̀bmà neǹ tóm Pítà nè Jọ́ọ̀na​—kọ bà “dú gbò kóló togó.” (Tóm 4:13) Sõò tṍó e bugì kpá Jém̀z, è monì kọ a beè nó gè dú lé neǹ nòòmànù. Dì belí Jém̀z, àé láá dú kọọ̀ née beè sí nágé pọ̀b tọọ̀ kpá. Sõò tení dú ló nvèè bá ea aa bá nyómá káí Jìhóvà nè nú e nóò mm̀ a bõ̀ònatõ̀ò, èé láá dú lé neǹ nòòmànù. Naanii èé bugi togó boo bé e Jém̀z beè láá noòma nu naa, nè nú e beele é láá nó lọl ló.

9. Éé ní e eo nyímà ea kil ló bé e Jém̀z beè noòmà nu naa ẽ́?

⁹Jém̀z náa beè tú gbò moǹ bel ea tavàlà ge dã́tẽ́ ló nvee mm̀ a nòòmànù. Vó beè naa kọọ̀ gbò e bà géè pãanée tṍ ló á nyimá nu gè naa. Dì belí nu dòòmà  bá, bugi togó boo lé sĩ́deè e Jém̀z beè noòmà gbò nyòòne nvéè Kráìst kọ bàá ĩ̀ìmà pọ́lọ́ bèèla boo tṍó e bà náa é biile nyíe. A beè kọọ̀: ‘È monì kọọ̀ gbò e ba beè ĩ̀ìmà íe ẹ́ẹ́ nyíe. O beè dãi nú ea kil ló bé e Jóòb beè ié ĩ̀ìmà naa vaá monii kpẽ́ e Jìhóvà beè nèe, ea zógè kọọ̀ Jìhóvà palàge ié tóè sàn nè sàn nyíe.’ (Jém̀z 5:11) Nvèè kpíí ló kọọ̀ Jém̀z beè tú gbò nú ea nóòmà lọl mm̀ Kpá Káí. A beè tú Moǹ Bel Bàrì nvèèmà bá nè gbò e bà géè pãanée tṍ ló kọ bàá nyimá kọọ̀ Jìhóvà ólò nè kpẽ́ gbò e bà bọ́ló dẹ̀lẹ̀ nyíé boo neèe belí Jóòb. Jém̀z náa beè tú gã́bug bel bààmà tẽ́ gá ea beè gbĩ́ gè tẹlẹ bàlà kẽ. Vó beè naa kọ á kììlà bug gbò nen má Jìhóvà.

10. Mósĩ́ dee ní eé láá nó nu dòòmà bá Jém̀z tṍó e gé nóòmà nu ẽ́?

¹⁰Nú e nóò lọl ló: O nòòmànù á valí gè dã́tẽ́ ló vaá á dẹ̀ẹ̀a boo Moǹ Bel Bàrì. Tṍó e gé nóòmà nu gbò nen, náa bọ́ló kọ é naa ní e bàé túúmá kọ è bọọgẹ̀ nyimá nu, tãa vó èé náa kọ bàá dã́tẽ́ ló bé e Jìhóvà nyímá vaá ẹ̀b nú ea kil vá ló naa. (Róm̀ 11:33) Èé láá naa vó tení dú ló gè olòó naa kọọ̀ bẹẹ nòòmànù á dẹ̀ẹ̀a boo Kpá Káí. Dì belí nu dòòmà bá, tãa vó e kọ́ọ̀ nè nen e ólò noòmà Kpá Káí kọọ̀ be ndaẹ̀ bèè olo m̀ gáẹ̀ naa vóí, à bọ́ló kọ é nvèè bá nèva kọ bàá bugi boo gbò nu dòòmà ea di mm̀ Kpá Káí nè ge nyimá bé e Jìhóvà bugi togó vaá ẹ̀b nú ea kil vá ló naa. Vó é náa kọ á tàn va gè naa nú ea léémá Jìhóvà.

11. Mókà gbò nu ànà-ànà ní e sìgà gbò níí Kráìst mm̀ deè Jém̀z beè tení báẹ́, vaá mókà ã̀àne ní ea beè nèva ẹ́? (Jém̀z 5:​13-15)

¹¹Jém̀z beè kó nú ea bọ́ló gè naa. À dọa bàlà kẽ mm̀ kpá lẹ̀ẹ̀la tóm Jém̀z kọọ̀ a beè nyimá tã̀àgã̀ e pá vígà géè tení bá, vaá a beè kọ́ gbò nú ea dú bíi kọ bàá naa kọbé bà láá bé èlbá. Dì belí nu dòòmà bá, sìgà pá vígà beè ọọ ló gè tú dùùlà bá deè tṍ e bà né va siimá tóm. (Jém̀z 1:22) Dõòna gbò géè sà sĩ́ nen naamá nu. (Jém̀z 2:​1-3) Boo tṍó e dõòna gbò náa géè láá lẹ̀ẹ̀là bel ló ba dém. (Jém̀z 3:​8-10) Ba beè ié gã́bug tã̀àgã̀, sõò Jém̀z beè nyimá kọ bàé beè láá nyaaá. A beè tú lé bá nèèmà va dùùlà bá deè tṍ vaá siè kpóó ló gbò e bà náa íe na lé gbaa ló kilma ló Bàrì kọ bàá gbĩ́ nvèè bá lọl bá gbò kànen.​—Bugi Jém̀z 5:​13-15.

12. Mósĩ́ deè ní eé láá kilsĩ́ gè ẹ̀b nú boo bá ea bọ́ló tṍó e gé nveè bá nè gbò e ólò noòmà Kpá Káí é?

¹²Nú e nóò lọl ló: Kọ́ nú ea bọ́ló gè naa, sõò tú lé bá ẹ̀bmà dõòna gbò. Àé láá tavala ló gã́bug gbò e ólò noòmà Kpá Káí gè tú gbò nú e bà nó siimá tóm. (Jém̀z. 4:​1-4) Sìgà tṍó, à ólò tú va tṍó bá gè òòà aaló pọ́lọ́ nú e ba beè olòó naa vaá toní gbò kpãà neǹ Kráìst. Dì belí Jém̀z, èé íè ge tú agẹló kọọmá nè gbò e ólò noòmà Kpá Káí gbò gá ea dú bíi kọ bàá kpáá naa leevè. Àé dú nágé bíi kọ é ẹ̀b nú boo bá ea bọ́ló, dẹlẹ nyíé boo kọọ̀ Jìhóvà é dũunà gbò e bà kilmà kpáló kẽ nvea ló, vaá nvèè bá nèva kọ bàá nyaaná ba láb.​—Jém̀z 4:10.

13. Dẹ̀ẹ̀a boo nú ea di mm̀ kpá Jém̀z 3:​2, éé ní e Jém̀z beè nyimá ea kil ló a báẹ́?

¹³Jém̀z beè ẹ̀b a bá boo bá ea bọ́ló. Jém̀z náa beè bugi togó kọ à dúè lé èl pá vígà boo béè kọ à dúè vígà Jíízọ̀s, àbèè boo béè a dọ̀ tóm mm̀ bõ̀ònatõ̀ò. A beè olòó kolí gbò e bà géè gbá fã̀ Bàrì kolí va “pá nà vígà em vulè!” (Jém̀z 1:​16, 19; 2:5) Náa beè naa nú ea é náa kọọ̀ gbò nen á ẹ̀bvie belí kọ à gbõomàè. Tãa vó,  a beè kọọ̀: “Dénè bẹ̀ì ólò ié gbele tõ̀ò lọ̀ nù.”​—Bugi Jém̀z 3:2.

14. Éé ní ea náa èé íè ge zìgà kọọ̀ è ólò ié nágé lọ̀ nù ẽ?

¹⁴Nú e nóò lọl ló: Kẽ̀èa boo kọọ̀ dénè bẹ̀ì dúù gbò náàkyọ̀. Náa bọ́ló kọ é bugi togó kọ è dúù lé èl gbò e ólò noòmà nu. Ló éé? Be è náa kọọ̀ nen e ólò noòmà Kpá Káí á ẹ̀bvii belí kọọ̀ tọ́ọ̀ kà pọ́lọ́ á géí bá, àé láá bugi togó kọ náa é láá simìè tulàẹ̀ gbò nú e Bàrì bĩ́íná lọ̀lìè bá ẹlẹ. Tṍó e lóò kà kà bel nèe kọ náa ólò valíí ló gè tõó boo gbò nòòkúu ea di mm Kpá Káí vaá baatẽ́ bé e Jìhóvà ni nveè bá nèi kọ é bé èl bá naa, àé náa kọ á nyimá kọọ̀ ẹlẹ é láá fanàè gé Jìhóvà.

15. Éé ní eo é láá kọ́ killma ló gbò nu dòòle ló e Jém̀z beè loomá belé? (Jém̀z 3:​2-6, 10-12)

¹⁵Jém̀z beè olòó tú gbò nu dòòle ló ea tọ́á ló nen nvee mm̀ a nòòmànù. À dú kà kà kọọ̀ nyómá káí Bàrì beè nvèè bá nèe, sõò a beè no nágé gè tú nu dòòle ló loomá bel lọl bá Jíízọ̀s ea dú a ńkàneǹ vígà. Gbò nu dòòle ló e Jém̀z beè loomá bel mm̀ a kpá lẹ̀ẹ̀la tóm válí gè dã́tẽ́ ló.​—Bugi Jém̀z 3:​2-6, 10-12.

16. Éé ní ea náa vaá à dú bíi kọ é tú gbò nu dòòle ló ea gbááá ló bẹẹ nòòmànù siimá tóm ẽ́?

¹⁶Nú e nóò lọl ló: Tú nu dòòle ló ea gbááá ló o nòòmànù siimá tóm. Tṍó e túù gbò nu dòòle ló ea gbááá ló bẹẹ nòòmànù siimá tóm, àé náa kọọ̀ gbò e bà gé pãane tṍ á dòòmà dẽe ló nú eo gé kọ́ nèva. Àé nveè bá nèva kọ bàá olòó kẽ̀èa boo gbò kà kà bel ea di mm̀ Kpá Káí. Jíízọ̀s dú nen ea beè palàge tú nu dòòle ló nvee mm̀ a nòòmànù, vaá a vígà Jém̀z beè nó a nu dòòmà bá. Naanii èé ẹb ene kà nu dòòle ló e Jém̀z beè nvee mm̀ a nòòmànù, nè nú ea náa vaá a beè palàge dú lé.

17. Éé ní ea náa vaá nu dòòle ló ea di mm̀ kpá Jém̀z 1:​22-25 à palàge dú léé?

¹⁷ Bugi Jém̀z 1:​22-25. Gbò nu dòòle ló e Jém̀z beè nè ea kil ló ẹ̀à sĩ́ palàge siá tóm mm̀ kele-kele sĩ́deè. À géè noòmà kọọ̀ kọbé è láá ié bélè lọl ló Moǹ Bel Bàrì; èé íè ge tú nú e bugì siimá tóm. Jém̀z beè sà nu dòòle ló e gbò e bà gé pãanée tṍ ló é valẹ̀ bá dã́tẽ́ ló​—ea dú nen ea gé ẹà ẹ̀à sĩ́. Éé ní ea géè kọ̀ẹ? Àé dú nú e nyìmànù á gé m gè kọọ̀ nen ẹà ẹ̀à sĩ́,  mòn kyág ea dìé dẽe ea gáẹ̀ láá lọ̀l vaá sọ̀bá gbẹẹ. Mm̀ tẽ̀ènè sĩ́deèá, àé dú nú e nyìmànù á gé m beè nen bugi Moǹ Bel Bàrì vaá mòn nú ea dú bíi gè nyaaná bá ló mm̀ a dùm vaá sọ̀bá gbẹẹ.

18. Taà kà éé ní eé íè ge naa tṍó e gé tú nu dòòle ló siimá tóm ẽ́?

¹⁸ Tṍó eo gé tú nu dòòle ló siimá tóm, òó láá nó nu dòòmà bá Jém̀z tení dú ló gè naa taà kà nu: (1) Mòn kọọ̀ o nu dòòle ló á gbaaá ló nú eo gé nóòmà. (2) Sà nu dòòle ló e gbò e bà gé pãané ni tṍ ló é valẹ̀ bá dã́tẽ́ ló. (3) Naa kọọ̀ gbò gá ea di mm̀ o nu dòòle ló eo gbĩ́ì kọ bàá tú siimá tóm á dọ bàlà kẽ. Be à tavàlà ní ló gè nyimá nu dòòle ló ea é gbááá ló o nòòmànù, òó láá bugi Watch Tower Publications Index. Kè kẽè ńkem̀ togó bel ea kọ́ọ̀ “Illustrations,” òó mon gã́bug nu dòòle ló eo é láá siimá tóm. Kẽ̀èa boo kọọ̀ nu dòòle ló dì belí kpé lóòmà bel​—àé náa kọ bàá palàge dã́ nú eo nóòmà. Vóà naa, nè nu dòòle ló ea baatẽ́ áá gá eo gbĩ́ì kọ bàá dã́tẽ́ ló. Mm̀ kà kà, níì boo béè ge kììlà bùlà gbò nen nèà bẹẹ bá ní ea náa è gbĩ́ gè sìm kilsĩ́ mm̀ bẹẹ kalì ge noòmà nu ẽ́ nì, sõò ge pììgà bé e bẹẹ kpóó sim tùlà naa gè nvèè bá nèva kọ bàá dũùnà pá tọọ̀ Jìhóvà.

19. Mósĩ́ deè ní eé láá zogè kọọ̀ nyíéi ẹ́ẹ́ ló pá vígà ẹ?

¹⁹ Jém̀z beè ié nèà deè ge ié kaneǹ vígà ea gbõoma, sõò beele née íè, náa kal ló béè vó, nyíéi ẹ́ẹ gè dũùnà gã́bug pá vígà págbálà nè pábia e bà gé fã Jìhóvà. È zógè kọ è vulè va tṍó e gbááà vá ló, nó ba nu dòòmà bá, nè tṍó e zọọ̀ va kọ́ kpẹ̀a mm̀ bọ́ọ̀ló dẹ̀lẹ̀ nyíé boo. Tṍó e piìga boo gè nó nu dòòmà bá Jém̀z mm̀ bẹẹ láb nè bé e nóòmà nu naa, è nveè ka ló Jìhóvà vaá nvèè bá nè gã́bug gbò e bà íe lé bùlà kọ bàá tõo bã ló bẹẹ Tẹ̀ ea di káála ea vulèi.