1. Éé ní ea dú kà kà kilma ló gbò nvín ãa gbálà e bà di mm̀ bõ̀ònatõ̀ò ẽ?

GBÒ nvín ãa gbálà, ò íèì gã́bug nu gè naaníí mm̀ bõ̀ònatõ̀ò. Gã́bug bọ̀ì íèì kói nè agẹló. (Pró. 20:29) Ò ólò palàge nveenii bá nei pá vígà. Vaá be à sẹlẹ ò gé ẹbmai dẽè tṍó e bàé íi bá ló naamá gbò nvèè bá sìtóm. Kọ̀láá bé ea dì naa, àé láá tõó ní ló belí kọọ̀ dõòna gbò gé ẹbvìè ni belí kọ ò di-diè pá nvín àbèè kọ ò gáà tùlà nen e bàé tú tóm ea dú bíi nvee bá. Kọbèè ò di-dí nvín ãa, à íe sìgà nú eo é láá naa kọbé gbò e bà di mm̀ bọọ bõ̀ònatõ̀ò dẹlẹ́ ni nyíé boo vaá fã̀ ni dẽe.

2. Éé ní eé nó mm̀ nakà togó belí é?

² Mm̀ nakà togó bel ge nòí, èé nó nú ea kil ló Méné Dévìd. Èé nó nú ea beè naaá ló bàà kà méné Júdà—naamá Ésà nè Jèhóshefàt. Èé nó nú ea kil ló gbò ànà-ànà e táàa není beè tení bá, bé e ba beè labví láb naa, nè nú e gbò nvín ãa gbálà é láá nó lọl ló ba nu dòòmà bá.

3. Éé ní ea dú enè sĩ́deè e gbò nvín ãa é láá nvèè bá nè gbò e bà ni dú kànen mm̀ dee e bà di mm̀ bõ̀ònatõ̀ò ẽ?

³ Tṍó e Dévìd beè di pá nvín, a beè nó gè naa nú e gbò nen beè nvèè ka ló. A beè ié kà lé gbaa ló kilma ló Jìhóvà, a beè no nágé gè láá kpá sọ́l, vaá a beè kpá sọ́l nè Sọ́ọ̀l, ea dú méné e Bàrì beè íbá ló. (1 Sám. 16:16, 23) Booló gbò nvín ãa gbálà, é kọ ò íèì kalì eo é láá nveemai bá nei gbò e  bà di mm̀ bõ̀ònatõ̀ò? Gã́bug bọ̀ì íèì. Dì belí nu dòòmà bá, nyíè gbò e ba ni dú kànen mm̀ dee ólò ẹẹ tṍó e gbò nvín ãa gbálà do bá bé e bàé láá tú fóòn noomá nú boo ba lóó naa, nè bé e bàé láá siimá tóm naa gbẹá nònù. Òó láá palàge dò bá gbò nuí nèva boo béè kọ ò palàge nyimá gbò nú ea kil ló.

4. Dì belí Dévìd, mókà gbò kpãa ní e gbò nvín ãa gbálà é íè ge toní ẽ́? (Ẹ̀b fùtó ea di boo kóó kpáí.)

⁴ Dévìd beè dú nen ea nyímá nu vaá dú nen e bàé láá dẹlẹ́ẹ nyíé boo dénè deé mm̀ a dùm. Dì belí nu dòòmà bá, tṍó ea beè di-dí ãa gbálà, a beè olòó ẹ̀b nú ea kil ló naanà ból a tẹ̀. Níá beè dú kà gẹẹ-gẹẹ ló tóm ge sì. Tṍó e tṍó téní, Dévìd beè baatẽ́ nè Méné Sọ́ọ̀l kọọ̀: “O gyóòlo beè dú nen ea ólò kùdẽe ló naanà ból a tẹ̀, vaá ene kà kpẹẹ̀ beè dù, nè nàgé kpẽ́éné, vaá buù kà beè sii naanà ból lọl zẹ̀ẹ̀ gbò naanà bólá. Nda beè kpóe nvée vaá tú nu dìbmàe sá kẽ vaá dùùlà naanà bólá lọlíé gã́.” (1 Sám. 17:34, 35) Dévìd beè nyimá kọ níà a tóm gè ẹbvìè nú ea kil ló gbò naanà bólá, vaá a beè béva bé boo mm̀ ge kpènà va. Gbò nvín ãa gbálà é láá nó Dévìd tení dú ló gè sí tóm e bà né va leevè.

5. Dẹ̀ẹ̀a boo nú ea di mm̀ kpá Psalm 25:14, éé ní ea dú kà lé nu e gbò nvín ãa gbálà é láá naa ẽ́?

⁵ Lọ̀l gé tṍó e Dévìd beè di-dí ãa, a beè ié kà lé gbaa ló kilma ló Jìhóvà. Gbaa lóí beè palàge bọọ́ ló Dévìd èlmà agẹló ea beè ié nè ge láá tú gòmà kpaamá sọ́l. Níì áá gè tú Jìhóvà naamá a Bàrì ní e Dévìd beè naa ẽ́ nì, sõò a beè túe naamá a díì díílá kóò. (Bugi Psalm 25:14.) Gbò nvín ãa gbálà, kà lé nú eo é láá naanii dú gè ié kà lé gbaa ló kilma ló Jìhóvà, ea dú bọọ Tẹ̀ ea di káála, vaá níá é náa kọ ó iei gã́bug tóm gè sií mm̀ bõ̀ònatõ̀ò.

6. Sìgà gbò beè ẹ̀b Dévìd naa vàẹ?

⁶ Ene kà tã̀àgã̀ e Dévìd beè tení bá dú kọọ̀ gbò nen géè ẹ̀bvie kọ à di-dí pá nvín. Dì belí nu dòòmà bá, tṍó e Dévìd beè nè lóó kọ àé béè Gòláíàt, Méné Sọ́ọ̀l beè gbĩ́ gè ọọvẹ́ẹ ló tṍó ea kọ́ọ̀: “Ò di-dí pá nvín.” (1 Sám. 17:31-33) Besĩ́ à kálá dọ̀ tṍóá, vígà Dévìd beè zẹ́ẹ́ kọ́ uúé boo kọ náa nyímá nu. (1 Sám. 17:26-30) Sõò Jìhóvà náa beè ẹ̀b kọọ̀ Dévìd di-dí pá nvín àbèè kọ náa nyímá nu. A beè palàge nyimá ló Dévìd. Vaá a beè láá fẹ́ Gòláíàt boo béè kọ a beè dẹ̀ẹ̀a boo kói ea aa bá a Kóò, ea dú Jìhóvà.—1 Sám. 17:45, 48-51.

7. Éé ní eo é láá nó lọl ló ene kà nòòtẽ́ ea kil ló Dévìd e?

 ⁷ Éé ní eo é láá nó lọl ló nú ea beè naaá ló Dévìd e? È nóò kọọ̀ à dú bíi kọ é ié ĩ̀ìmà. À ólò tú tṍó besĩ́ì gbò e ba beè nyimá ni ló tṍó eo beè di pá nvín kálá ẹ̀b ni naamá kànen. Boo béè vó, òó láá àgala boo kọọ̀ Jìhóvà náa ẹb áá bé eo mèà dì naa. À palàge nyimá ni ló vaá nyimá ló gbò nú eo é láá naa. (1 Sám. 16:7) Naa kọ o gbaa ló kilma ló Bàrì á agaló. Dévìd beè naa vó tení dú ló gè olòó ẹ̀b gbò nú e Jìhóvà beè dèm. Dévìd beè palàge bugi togó boo nú e gbò dèmnùá tẹ́lẹ bàlà kẽ kilma ló Neǹ Dèmnù. (Ps. 8:3, 4; 139:14; Róm̀ 1:20) Dõòna kà nú eo é láá naa dú gè bàn Jìhóvà kọ á neè ni kói eo íè bíi ló. Dì belí nu dòòmà bá, é kọọ̀ sìgà gbò eo gbáì diaí tọọ̀ kpá ólò màngã̀ ni boo béè kọọ̀ ò dúù enè Neǹ Ditõ̀ò Jìhóvà? Beè vó, bàn Jìhóvà kọ á nvèè bá neè ni kọ ó láá bé èlbá nakà ànà-ànàí. Tú gbò dùùlà bá deè tṍ ea di mm̀ Kpá Káí, bẹẹ gbò kpá ea dẹẹ̀a boo Kpá Káí, nè bẹẹ gbò vídiò siimá tóm. Lóó o zìgà é agà buù tṍó eo monì bé e Jìhóvà nveè bá nè ni kọ ó láá bé èlbá gbò o ànà-ànà naa. Bọọ èlmà vó, dõòna gbò é gbóó dẹlẹ́ ni nyíé boo tṍó e bà mon bé eo dẹẹ̀a boo Jìhóvà naa.

8-9. Éé ní ea beè nvèè bá nè Dévìd kọ á ĩ̀ìmà elá dọ̀ọ̀mà tṍó ea é dú méné ẽ́, vaá éé ní e gbò nvín ãa gbálà é láá nó lọl ló a nu dòòmà bá ẹ́?

⁸ Bugi togó boo dõòna kà ànà-ànà e Dévìd beè tení bá. Dévìd beè elá mm̀ gã́bug gbáá aa ló tṍó e bà tṍe nóo ból lọ̀l, besĩ́ à kálá dààmà togó ge bẹ̀l dì belí méné Júdà. (1 Sám. 16:13; 2 Sám. 2:3, 4) Mm̀ gbò tṍóá, éé ní ea beè nvèè bá nèe kọ á láá ĩ̀ìmà elá ẹ́? Tãa vó e lóó Dévìd ọọ, a beè tú gbò tṍóá naamá gbò nú ea é láá naa. Dì belí nu dòòmà bá, tṍó e Dévìd beè di ól tee gbẹá Fìlístìà, a beè tú tṍóá beemá gbò ọ́b pá Ízràẹ̀l. Ge naa vó beè naa kọ á kpènà dénè kiẽ́e e kunukẽ̀ pá Júdà téní.—1 Sám. 27:1-12.

⁹ Éé ní e gbò nvín ãa gbálà é láá nó lọl ló nu dòòmà bá Dévìd e? Tú kọ̀láá kà nèà deè eo íè siimá tóm nè pá vígà. Bugi togó boo nú ea beè naaá ló ene kà vígà págbálà ea bée kọlà Ricardo. * Tṍó ea beè di-dí pá nvín, a beè gbĩ́ gè dú neǹ gyà deè sĩ́ tóm kọ̀ kpẹ̀a. Sõò gbò kànen beè kọ à gáà sìm tùlà. Tãa vó e lóóe ọọ àbèè kọ à nveè súng, vígà Ricardo beè kilsĩ́ gè olòó kọ́ kpẹ̀a. A beè kọọ̀: “Tṍó em kẽèa boo gbò nú ea beè naaá tṍó ea kil nvéeá, m beè nyimá kọ à dú bíi kọ ḿ kpáá sìm kilsĩ́. M beè pììga boo gè kpáá òòà sí ló kọ̀láá gbò em beè kọ́ kpẹ̀a nè vaá bà ié lèèma ló, vaá olòó kpoogá dee ló kọ̀láá tṍó em gbĩ́ gè sívá ló. M beè gbóó ié túá nen em nóòmà Kpá Káí. Bé em gé kọ́ kpẹ̀a naa, níà bé e pọ̀ beè tá ḿ ló naa ẽ́.” Kátogóí, Ricardo a dú neǹ gyà deè sĩ́ tóm kọ̀ kpẹ̀a nè neǹ nvèè bá sìtóm.

10. Éé ní e Dévìd beè naa besĩ́ à kálá nè ene kà béèlàfùl ea palàge dú bíi é?

¹⁰ Bugi togó boo dõòna kà nú ea beè naaá ló Dévìd. Tṍó e Dévìd nè pá a gbò beè teelá dọ ól aa bá Sọ́ọ̀l kil boo kunukẽ̀ pá Fìlístìàa, ba beè aa ló pá ba tọ gé bé-bé. Tṍó e ba beè di ól teeá, pá ba gbò ọ́b beè bã ba bon vaá sii pá ba tọ ààmà. Dévìd gáẹ̀ beè láá bugi togó kọọ̀ àé túè a nyìmànù duumàè va tã́gíní bé ea dúè neǹ béá. Tãa vó e Dévìd náa vó, a beè bàn Jìhóvà kọ á nveenìè bá neè ẽ. Dévìd beè bàn nvèè bá lọl bá Jìhóvà tenmá bá neǹ vààla gyọ́ọ ea kọlà Abiathar, kọọ̀: “É kọ  m̀ḿ láá kpó nvéè gbò zibvá?” Jìhóvà beè kọọ̀ Dévìd á àà, mè àé tú gbò e ba beè siiá òòma kẽ. (1 Sám. 30:7-10) Éé ní eé láá nó lọl ló nakà nòòtẽ́í ẽ́?

11. Éé ní eo é láá naa besĩ́ ò kálá nè béèlàfùl e?

¹¹ Tú dùùlà bá deè tṍ lọl bá dõòna gbò besĩ́ ò kálá nè béèlàfùl. Zọ̀ o tẹ̀ nè o kà loá bel boo. Òó láá ié nágé lé dùùlà bá deè tṍ lọl bá gbò kànen mm̀ bõ̀ònatõ̀ò. Jìhóvà dẹlẹ nyíé boo gbò ea beè íbá lóí, vaá olo é láá naa nagé vó. Jìhóvà ẹb gbò kànení naamá “dõ̀ò nu” ea ne bõ̀ònatõ̀ò. (Ẹ́fẹ. 4:8) Òó láá nè kà lé béèlàfùl be ò nó ba zìgà vaá pãane tṍ ló ba gbò lọ̀ọ̀gà bùlà e nyìmànù di m. Kátogóí, naanii èé bugi togó boo gbò nú eé láá nó lọl ló Méné Ésà.

12. Mókà gbò kpãa ní e Méné Ésà beè ié tṍó ea daamà togó gè bẹ̀l ẹ?

¹² Tṍó e Méné Ésà beè di-dí ãa gbálà, a beè ié dùm kìlmà kpá ló kẽ nè agẹló. Dì belí nu dòòmà bá, tṍó e a tẹ̀, ea kọlà Abijah ú, vaá ẹlẹ à gbóó dú méné, a beè nè log kọ bàá kyọ̀sĩ́ gbò ńbàlì e bà náàmà bá lọl zivèkà dóá. A beè kọ nágé nè “dénè pá Júdà kọ bàá gbĩ́ sĩ́ Jìhóvà, ea dú Bàrì ba gbò nómá tẹ̀ vaá sẹlẹ dénè gbò a Log nè a lẹ̀ẹ̀là.” (2 Kró. 14:1-7) Vaá tṍó e Zerah ea dú Ìtiópìà beè faalá gbò bé e bà tóólá 1,000,000 gé beemá Júdà, Ésà beè bàn Jìhóvà kọ á nveenìè bá neèe, vaá kọọ̀: “Oló Jìhóvà, ò ólò láá nvèè bá nè gbò nen kọ̀láá bé e bà bọọ́ tõ̀ò àbèè kọ bà náa íe kpóó naa. Sóo sóo nvèè bá nèi, e Jìhóvà, eo dúù beélè Bàrì, boo béè kọọ̀ beele dẹlẹ̀ ni nyíé boo.” Nakà bel e Ésà lóí beè tẹlẹ bàlà kẽ bé ea dẹlẹ nyíé boo kpóó e Jìhóvà íe ge dùùmà ẹlẹ nè pá a gbò naa. Ésà beè dẹlẹ nyíé boo a Tẹ̀ ea di káála, vaá “Jìhóvà beè kyọ̀ sĩ́ pá Ìtiópìà.”—2 Kró. 14:8-12.

13. Tṍó e tṍó téní, éé ní ea beè naaá ló Ésà ẹ, vaá ló éé?

¹³ Pọ̀ beè palàge sii Ésà tṍó e gbò bé ea tóólá 1,000,000 nen dú gé naa uúé boo, sõò boo béè kọ a beè dẹlẹ nyíé boo Jìhóvà, a beè bé va èlbá. Kọ̀láá bé ea dì naa, à dú pọ́lọ́ kọọ̀ tṍó e Ésà kpee sĩ́ ló tã̀àgã̀ ea dú ńkem ló ní ea beè zẹ́ẹ́ tení báá, náa beè dẹ̀ẹ̀a na boo Jìhóvà. Tṍó e pọ́lọ́ Méné Baasha ea géè bẹ̀l Ízràẹ̀l náa uú boo Ésà, Ésà beè gbĩ́ nvèè bá lọl bá  méné pá Sìríà. Pọ́lọ́ kpẹ̀a beè sìlà aa mm̀ a béèlàfùl! Jìhóvà beè kọ́ nè Ésà tenmá gã́ neǹ kọ́ọ̀ bùlà Bàrì Hanani kọọ̀: “Boo béè kọ ò dẹẹ̀a boo méné pá Sìríà vaá nóo dẹẹ̀a boo Jìhóvà, nóo é láá bé èlbá gbò bé pá Sìríà.” Kàsĩ́ lọl tṍóá ààmà, bé náa beè kalná ló Ésà. (2 Kró. 16:7, 9; 1 Kíǹg 15:32) Éé ní eé láá nó lọl ló é?

14. Mósĩ́ deè ní eo é láá dẹ̀ẹ̀a boo Jìhóvà ẹ, vaá dẹ̀ẹ̀a boo nú ea di mm̀ 1 Tímotì 4:12, éé ní ea é nááá tṍó eo náà vó é?

¹⁴ Olòó kìlmà kpá ló kẽ vaá ò kilsĩ́ ge dẹ̀ẹ̀a boo Jìhóvà. O beè zogè kọ ò íèè zìgà vaá dẹlẹ̀ẹ̀ nyíé boo Jìhóvà tṍó eo beè dììa múú. Vaá nyíè Jìhóvà beè palàge ẹẹ gè tú bàà bá tuumá ni vaá naa kọ ó dũunà pá a tọ. Nú ea dú bíi kọ ó naa kátogóí dú gè kilsĩ́ gè dẹ̀ẹ̀a boo Jìhóvà. Àé láá valí ní ló gè dẹ̀ẹ̀a boo Jìhóvà tṍó eo gbĩ́ gè nè kà agẹbá béèlàfùl mm̀ dùm. Sõò éé ní eo é náa tṍó e nóo gé ne tọ́ọ̀ kà béèlàfùl e? À palàge dú bíi kọ é dẹlẹ nyíé boo Jìhóvà tṍó e gé ne béèlàfùl ea kil ló kólì kyáà, tóm ge sì, nè gbò nú eé sẹẹ̀a sĩ́ mm̀ dùm! Ó gá dẹ̀ẹ̀a boo áá o nyìmànù. Tãa vó, gbĩ́ gbò nòòkúu ea di mm̀ kpá Káí ea é nveè bá nè ni kọ ó láá nè kà lé béèlàfùl, vaá ò tú siimá tóm. (Pró. 3:5, 6) Be ò náa vó, òó náa kọọ̀ nyíè Jìhóvà á ẹẹ vaá gbò e bà di mm̀ bọọ bõ̀ònatõ̀ò é fã̀ ni dẽe.—Bugi 1 Tímotì 4:12.

15. Dẹ̀ẹ̀a boo nú ea di mm̀ 2 Krónikòl 18:1-3; 19:2, mókà pọ́lọ́ béèlàfùl ní e Méné Jèhóshefàt beè nèe?

¹⁵ À dú kà kà kọọ̀ tọ́ọ̀ bẹ̀ì née gbõòmà, vaá èé láá sí pọ́lọ́ sìgà tṍó. Sõò níí á gá kpèg ni lọl ló gè sí tóm nè Jìhóvà imá kiẽ́e eo kpóó sim tùlà. Bugi togó boo nú ea beè naaá ló Méné Jèhóshefàt. A beè ié gã́bug lé kpãa. Dì belí nvín ãa gbálà, “a beè gbĩ́ sĩ́ Bàrì a tẹ̀ vaá tõó boo dénè a lẹ̀ẹ̀là.” A beè lẹ̀ẹ̀là nàgé gbò e bà ólò sí tóm mm̀ tọọ̀ méné kọ bàá kyã̀à tení mm̀ dénè gbò bon ea di Júdà vaá noòmà gbò nen nú ea kil ló Jìhóvà. (2 Kró. 17:4, 7) Sõò à íe sìgà tṍó e Jèhóshefàt beè nè pọ́lọ́ béèlàfùl, náa kal ló béè kọọ̀ a beè ié lé bùlà. Jìhóvà beè kọ́ bel Jèhóshefàt tenmá gã́ a neǹ kọ́ọ̀ bùlà Bàrì ló pọ́lọ́ béèlàfùl ea beè nèa. (Bugi 2 Krónikòl 18:1-3; 19:2.) Éé ní eo é láá nó lọl ló nú ea beè naaá ló Jèhóshefàt e?

16. Éé ní eo é láá nó lọl ló nú ea beè naaá ló Rajeev ẹ?

 ¹⁶ Tú gbò dùùlà bá deè tṍ e bà né ni siimá tóm. Dì belí gã́bug gbò nvín ãa gbálà, àé láá tàvàlà ní ló gè tú ge fã̀ Jìhóvà naamá túá kà nu mm̀ o dùm. Lóó ni á gá ọọ. Nvèè kpíí ló nú ea beè naaá ló ene kà nvín ãa gbálà ea bée kọlà Rajeev. À kọ́ nú ea beè naaá tṍó ea beè di-dí òb nè sìgà gbáá kọọ̀: “Sìgà tṍó, ním beè olòó nyimá nú eḿ tú nà dùm naamá. Dì belí dõòna kà gbò nvín ãa, ge bìlà bọ́ọ̀l nè ge dé kpéè ólò leemám èlmà ge sí nònù àbèè ge kọ́ kpẹ̀a.” Éé ní ea beè nvèè bá nè Rajeev e? Ene kà neǹ kànen beè dĩine ló bã̀é ló vaá dùùlàẹ bá deè tṍ. Rajeev kọ́ọ̀: “A beè nvèè bá nèm kọ ḿ bugi togó boo gbò nòòkúu ea di mm̀ 1 Tímotì 4:8.” Rajeev beè kìlmà kpá ló kẽ, tú gbò dùùlà bá deè tṍá siimá tóm, vaá bugi togó boo nú ea palàge dú bíi mm̀ dùm. À kọ́ọ̀: “M beè gbóó beeláfùl ge tú gè sí tóm nè Jìhóvà mm̀ kele-kele sĩ́deè naamá túá kà nú mm̀ nà dùm.” Éé beè sìlà aa m ẽ́? Rajeev kọ́ọ̀: “Sìgà gbáá aa ló tṍó e neǹ kànená beè nèm dùùlà bá deè tṍá, m beè gbóó sìm tùlà ge dú neǹ nvèè bá sìtóm.”

17. Mó bá ní e gbò e bà ni dú kànen mm̀ dee ólò ẹ̀bmà gbò nvín ãa e bà gé sí tóm nè Jìhóvà ẹ?

¹⁷ Gbò e bà ni dú kànen mm̀ dee ólò nvèè ka ló gbò nvín ãa e bà gé zọ́ va sí tóm nè Jìhóvà mm̀ “bá nè bá”! (Zèf. 3:9) Bé eo túù kói nè bẹ̀à sã́ bùlà siimá tóm e bà né ni naa ólò leemá va. Gbò nú eo náà, ólò ẹẹlẹ̀ va nyíe.—1 Jọ́ọ̀n 2:14.

18. Dẹ̀ẹ̀a boo nú ea di mm̀ kpá Próvẹẹ̀b 27:11, à ólò tọá ló Jìhóvà naa vàẹ tṍó e gbò nvín ãa gbálà sí tóm nèe ẽ́?

¹⁸ Gbò nvín ãa gbálà, á gá táí nyíe kọọ̀ Jìhóvà vulèi vaá dẹlẹ́i nyíé boo. Jìhóvà beè kọ́ gbẹẹ́ sĩ́ kọọ̀ mm̀ gbò deé e tṍó é gé tà, gbò nvín ãa gbálà é tú ba lóó nè. (Ps. 110:1-3) À nyímá kọọ̀ ò vulèèe vaá ò gbĩ́ gè fãèe imá kiẽ́e eo kpóó sim tùlà. Vóà naa, ié ĩ̀ìmà kilma ló o bá nè dõòna gbò. Tṍó eo síì pọ́lọ́, tú dùùlà bá deè tṍ e bà né ni, vaá ò ẹb naamá dùùlà bá deè tṍ ea aa bá Jìhóvà. (Híb. 12:6) Palàge pììga boo gè sí kọ̀láá kà tóm e bà né ni. Bọọ èlmà tõ̀ò, naa kọọ̀ o Tẹ̀ ea di káála á kààgà ní boo mm̀ kọ̀láá kà nú eo gé náa.—Bugi Próvẹẹ̀b 27:11.