1. Lə mɛni ɓa maanɛɛ gu malakaɠaa maamɛni kɔlɔn ?

ZEHOVA kaa bɔ gu ɲəi bɛlɛn nua kɔlɔn. Malakaɠaa kaa a ɲəi bɛlɛn nua taɠaa. Biblə a kɛ malakaɠaa diɛ “ Yálá lonnii ” (Zɔbə 38:7, TMN). Malakaɠaa kɛ kóló ɓaa lə ? Di wɔlɔ kɛi kpɔnmaa tɛɛ ləi nukanŋaa pɔ ? Da pɛli kpɔnmaa tɛɛ gu pɔ háákələi ? Giliŋahiɛɠaai ɉɛɓɛ hu woo kpəlai 8 naa hu kaa.

2. Gbɛɛ ɓə malakaɠaa pɛli ? Di kwɛdɛn gaa yɛli ?

² Nui malakaɠaa pɛli maanɛɛ gu kɛ a maanui kɔlɔnŋaa. Kɔlɔsə 1:16 kaa kɛi ma, kpɛɛ Zehova ə mo a Zesu pɛliɛ, ə hɛn gəlee pɛli, “ yiiɠaa di kaa yələi da lɔi mɛi ” hɛnŋaa, ə ma kɛ malakaɠaa. Di kwɛdɛn gaa yɛli ? Biblə a mo yɛ Yálá ə malaka miliɔn damaa pɛli (Somə 103:20, TMN ; Kulɔ ponoŋa 5:11).

3. Lə ɓə Zɔbə 38:4-7 (TMN) kaa moi guɔ yɛ hwilɛn na malakaɠaa diɛ ?

³ Biblə a mo nwɔnɔ guɔ yɛ Zehova ə malakaɠaa pɛli toloo yɛ təɠa pa lɔi pɛlii. Lə ɓə malakaɠaa di gɛ ɓɛlowai Yálá ə kpɛɛ la a lɔi pɛliɛ ? Zɔbə ŋɔ hɛɓɛ kaa kɛi guɔ, di kɛ kwəinɛɛ hu. Malakaɠaa kəlee di kɛ yɛ pɛlɛ tɔnɔ mu nua, di yee lɔɔ geei, diɛ kóló kɛ Zehova ɓa (Zɔbə 38:4-7, TMN).

4. Gu gɔlɔn ləi guɔ ma nukanŋaa maamɛni kaa malakaɠaa nii hu ?

⁴ Malakaɠaa da di ɲɛi hee nukanŋaa maamɛni hu da Yálá liiɓa laahwɛɛ mɛni yii hwilɛn na lɔi ɓa  (Haŋɔn 8:30, 31, TMN ; Piɛli dɔlɔɔ 1:11, 12). Ɓɛlowai Adama da Hawa di kulɔ la Yálá woo mu, yili ə hee malakaɠaa hu kpɔ kɛnɛ. Háákələi nwɔnɔ, malakaɠaa da kɛi nukanŋaa kaa diɛ kulɔ Zehova woo mu, yili a hee di hu kpɔ kɛnɛ. Kəlaa nuta a bulu tɔɔ gɛ nɛŋɛnŋaa diɛ, malakaɠaa kwəi a nɛɛ (Lukə 15:10). Nua da ti Yálá ɓa di maamɛni kaa malakaɠaa nii hu. Zehova a ŋɔ malakaɠaa tɛɛ lɔi mɛi yii yaan di ŋɔ tiɓokɛnua hwaŋalɔ, ə lɛɛ di di maakpɛ (Hebulu 1:7, 14). Gu gɔɔmaa taɠaa kaa.

5. Malakaɠaa di wɔlɔ kpɔnmaa tɛɛ ləi Yálá ŋɔ kólókɛnua pɔ ?

 ⁵ Zehova ə ŋɔ malaka hweelɛ tɛɛ ə gɛ di kpɔnmaa tɛɛ Lɔtə da ɲəi bɛlɛn nua pɔ di nwun maa ə ɓo a ɓɛlowai Yálá ə kɛi Sɔdɔmu taa da Gɔmɔlə taa kala la (Zənɛsə 19:15, 16, TMN). Kwəlan damaa tɛɛ pulu, nua di Yálá ŋɔ loloɓomun Daniyɛli pili yala-kwənan ɉu, kəlaa maa ho nwana maahɔlɔɓo Yálá “ ə ŋɔ malaka tɔɔ, ə pa ə ɲalaɠaa laaləi hon ” (Daniyɛli 6:23). Yili pulu, ɓɛlowai apɔtɛlɛ Piɛli ə kɛ la gahoŋa, Zehova ə ŋɔ malaka ta tɔɔ, yii pa ə gulɔ gahoŋa (Túwɔ́ pələ 12:6-11). Malakaɠaa di kpɔnmaa tɛɛ nwɔnɔ Zesu pɔ ɓɛlowai ə kɛ la lɔi mɛi. Gwa gɔɔmaa həɠə, batiisəɛ pulu ‘ malakaɠaa di kɛi ti ma ’ (Malikə 1:13). Gɛɛ pai haai, malaka ta ə lɛɠɛ ma, “ ə vaŋalɔ ” (Lukə 22:43).

6. (a) Gu gɔlɔn ləi guɔ ma malakaɠaa da kpɔnmaa tɛɛ Yálá ŋɔ kólókɛnua pɔ ? (b) Kɛɛmaalən ləkɛɛɠaa ɓə gu kaa kea pai di mukulɔi ?

⁶ Háákələi, malakaɠaa di hwa di kpɔɔ lɛ Yálá ŋɔ kólókɛnua diɛ. Kəlaa malakaɠaa kaa lɔ nii ma diɛ kpɔnmaa tɛɛ Yálá ŋɔ kólókɛnua pɔ. Biblə a kɛ ma : ‘ Malakaɠaa [...] kaa a niiɠaa, diɛ ɓo Yálá ŋɔ tiɓo ɓa, yɛ di tɔɔ nuai maanɛɛ di nwunmaaɓolaa hɔlɔɓo [...] di pɔɔli, ə gɛ, di kpɔnmaa tɛɛ di pɔ ’ (Hebulu 1:14). Le mɛni ɓa maanɛɛ di gu maakpɛ ? Maahɔlɔɓo gu yowoɠaa kaa laa di hwaŋa kɛnɛi di tɛɛ guɔ ə lɛɛ di kaa bɔ di mɛniɲɔn gɛ a guɔ. Gbɛɛ nua li ? Minɛ ɓə da həɠə laa ? Da mɛniɲɔn gɛ ləi a guɔ ? Ə gɛ guɔ pɛli gɛɛmaalənŋaa ŋɛi mukulɔi, ho kɛ li gu gbea gaa yii tɛɛ Adama da Hawa di pɛliɛ pulu.

7. Le mɛni ɓa Sətana a kɛ nukanŋaa ɓowoi ?

⁷ Yɛ pələi gu gaa la ɉɛɓɛi ŋɛi ɲaakwɛlɛi 3 hu, malaka ta ə kulɔ Yálá woo mu ə lɛɛ ə kɛ bɔ ə məlaa ŋaawooɓo. Biblə a kɛ naa ɓaa Sətana awala kɛtii Ɓilihi  (Kulɔ ponoŋa 12:9). Sətana ə kɛ nwɔnɔ bɔ nukanŋaa di kulɔ Yálá woo mu. Yili ə gɛ ə Hawa ɓowo ə lɛɛ ə həɠə voloi tii ɓa ə nukanŋaa mɔlɔɓəlaa ɓowo di kulɔ Yálá woo mu. Kəlaa nu tɛi-tɛi lɔ ɓə lɛɛ Yálá woo mu, yɛ pələi Abɛli kaa la, Enɔkə da Nuwe (Hebulu 11:4, 5, 7).

8. (a) Malaka taɠaa di kɛ ləi a ɲinɛnŋaa ? (b) Lə ɓə ɲinɛnŋaa di gɛ yii yaan di nwun na ho pili ɲá-nwana yələ ?

⁸ Nuwe ŋɔ lowai, malaka takpɛliɠaa di kulɔ Zehova woo mu. Di həɠə yələkɔlɔn ɉu di pa lɔi mɛi, di nu kɔlɔ həɠə. Lə mɛni ɓa ? Biblə kaa kɛi ma di kɛ bɔ di nɛa həɠə (Zənɛsə 6:2, TMN ɓo). Kəlaa maahonɛɛli kɛ malakaɠaa di túwɔ́ tii (Zudə 6). Yɛ pələi lɔ malaka ɲɔnwɔɔɠaa di kulɔ la Yálá woo mu, nu mɔlɔɓəlaa diɛ kpɛli di kulɔ Yálá woo mu naalowai, diɛ mɛniɲɔn gɛ. Zehova ə naa gwəi ə gɛ ə mɛniɲɔngɛnua kəlee nwun napili a yá-nwana. Kəlaa ə ŋɔ tiɓokɛnua təlimoɔɠaa nwun maaɓo (Zənɛsə 7:17, 23, TMN). Ə gɛ di nwun na ho pa pili, malaka ɲɔnwɔɔɠaa tii di pənə di tɛ yələkɔlɔn ɉu. Biblə a kɛ malaka ɲɔnwɔɔɠaa tii diɛ ɲinɛnŋaa. Di too Ɓilihi pɔ, ə lɛɛ Ɓilihi ə kɛ kea a di nwun namu (Matie 9:34).

9. (a) Ɓɛlowai ɲinɛnŋaa di pənə di tɛ la yələkɔlɔn ɉu, lə ɓə həli diɛ ? (b) Lə ɓə kea gu kaa pai gaai yɛ hwilɛn na ɲinɛnŋaa diɛ ?

⁹ Ɲinɛnŋaa di kulɔ Zehova woo mu, yili ə gɛ Zehova ho hwaa ma di kɛ a ɲəi bɛlɛn nua ɓɛlowai di pənə di tɛ la yələkɔlɔn ɉu (Piɛli veelɛnaa 2:4). Ɲinɛnŋaa di hwa kea pɛli nu kɔlɔ həɠəi, kəlaa di kaa ma diɛ ‘ yɛnɛɛ naa kəlee nua ɓowo ’ (Kulɔ ponoŋa 12:9 ; Záán dɔlɔɔ 5:19). Gu gaa kea pələi da tɛɛ la diɛ nua ɓowo (Kɔlɛntə veelɛnaa 2:11 ɓo).

10. Ɲinɛnŋaa da nua ɓowo ləi ?

¹⁰ Ɲinɛnŋaa da nukanŋaa ɓowo a kpaalə tamaa. Nukanŋaa diɛ kpinii da pɛli di kɛ ɲinɛnŋaa yee  mu awala kɛtii da tɛɛ nuta kpɛliɠaa kɔwɔi yɛ pələi tɔlikpɛmun da pə́nə́ngɛmun di kaa la. Nu a kɛi mɛniɠaa tii kɛ, akɛtii da ɲinɛnŋaa ɓə kóló kɛi. Kəlaa Biblə a kɛ guɔ mɛniɠaa vilɛnŋaa ɲinɛnŋaa diɛ, gu gu maakwea ma (Galatə 5:19-21). Lə mɛni ɓa ? Yɛ pələi loɉo a hɛlɛn damaa tɛ la huwɔɠaa hon mɛni ɓa, ɲinɛnŋaa da tɛɛ a kpaalə tamaa yii yaan di nukanŋaa ɓowo diɛ pɛli di hon ɉii. Giliŋahiɛɠaai ɉɛɓɛ hu woo kpəlai 25 naa hu kaa.

11. Gbaaləɠaai ɲinɛnŋaa da kɛ tɛɛi la diɛ nua ɓowo daɠaa ɓaa lə, ə lɛɛ lə mɛni ɓa maanɛɛ gu gu maakwea diɛ ?

¹¹ Hali mɛni kaa a ɲinɛnŋaa di wɔ kpaaləɠaai ta. Gaa a yɛnɛɛ dɔwɔ pələ mɛniɠaa hukulaa kwɛliɛɛ, awala kɛtii loo mɛniɠaa kɔlɔn mɛni, ɲinɛnŋaa di wɔ huwala-wala haalai. Ɉali mɛniɠaai nua da kɛ gɛi daɠaa ɓaa : kpɛɛn biliɛ, hiinwoo hukulaa, nu yee miliin maakpɛɛ. Gaa nu tamaa kwəi diɛ mɛniɠaa tii di ho ɲɔnwɔ li. Kəlaa teɲa hwə li, mɛniɠaa tii ɲɔnwɔi kpɔ kɛnɛ. Gwa gɔɔmaa həɠə, Biblə a mo yɛ nuai da kɛ mɛniɠaa tii kɛi, da ɲinɛnŋaa ɓə da kɛ kóló kɛi. Túwɔ́ pələ 16:16-18 kaa nɛɛnu ta maamɛni ɓoi yii “ ɲea kpɛ ɲinɛn ” ə kɛ bulu. Ɲinɛn tii ə kɛi gɛ, nɛɛnui tii yɛ mɛni lɛɛ tɔwɔ yɛ mo nua diɛ. Kəlaa, ɓɛlowai Pɔli ə ɲinɛn tii kpɛ la bulu, ho kea kɛi pɛli mɛniɠaa tii ta kɛi.

12. (a) Lə mɛni ɓa nu kɛɛ hwaa haaɓəlaa pɔ kaa a mɛniɲɔnwɔɔ ? (b)  Lə mɛni ɓa Yálá ŋɔ kólókɛnua di hwa di laa too hali mɛni hu ?

¹² Ɲinɛnŋaa da tɛɛ nwɔnɔ a kpaalə takpɛli diɛ nua ɓowo. Da kɛ bɔ di nɛ guɔ diɛ gwa pɛli hwaai haaɓəlaa pɔ, ə lɛɛ nuai daa haa di kaa yɛnɛɛ kɛi pələ takpɛli, da pɛli hwaai gu pɔ awala kɛtii di mɛniɲɔn gɛ a guɔ. Gwa gɔɔmaa həɠə, nuta məlan da a haa awala kɛtii ŋɔ nuta, ɲinɛnŋaa da kɛ bɔ gu tɛɛ a hali mɛni yii yaan guɔ pɛli hwaai di pɔ. Ŋamuataa tɔlikpɛmun a pɛli ə haamun da maamɛni ɓo, awala kɛtii ə hwaa yɛ́ ɉaamun tii ɓə a kɛi  hwaa (Samiyɛli dɔlɔɔ 28:3-19, TMN). Nu tamaa yii pələ hu, da nɛ diɛ haaɓəlaa kaa a di hulu kɛɛnaa ta. Gwa gɔɔmaa həɠə, nua da kɛ haakuu kɛi, diɛ nutaɠaa haa mɛni gwəlan ɉɛli pu, diɛ halaa kulɔ haaɓəlaa diɛ, diɛ haaɓəlaa kɔ, nɛɛnu ta ɉilɛ a haa diɛ həɠə tɛɠi too gwana. Nu a kɛ a kilistalon, awala kɛ mɛniɠaa tii ta kɛi, ɲəi bɛlɛin nua awala kɛtii bɔ tai nua da naa ɲɔnwɔɔ ɓo, diɛ nalan ə lɛɛ da di laa kulɔ maamɛni hu. Kəlaa kilistalea di wɛi di gɔlɔn diɛ ma haaɓəlaa di ho kɛɛnaa lɔpee ta diɛ yɛnɛɛ kɛ. Gwa haaɓəlaa gu hwa pɛli hwaai. Di hwa pɛli gu maakpɔnmaa ɓoi, di hwa nwɔnɔ pɛli mɛniɲɔn gɛi a guɔ (Somə 115:17, TMN). Kɛ́ gili-gili, hó pa too ɲinɛnŋaa di wɔ hɛlɛn ɉu, diɛi da kɛ nua ɓowoi ə gɛ di hwaa haaɓəlaa pɔ (Detelonɔmə 18:10, 11, TMN ɓo ; Izai 8:19, TMN).

13. Nuai kɛi ɲɔu ɲinɛnŋaa diɛ, lə ɓə di yee aa lɔ gɛi ?

¹³ Ɲinɛnŋaa di hwa kɛ lɔ nua ɓowoi, da kɛ nwɔnɔ di maaɲɔui. Háákələi, Sətana da ŋɔ ɲinɛnŋaai di gɔlɔn diɛ di wɔ “ holoi hu ho kwea li ”. Yili ɓa, di lii kələnŋaai di kwəi kpɔ a neelee (Kulɔ ponoŋa 12:12, 17). Pələi ma gaa la tii, nuai kɛi ɲɔu ɲinɛnŋaa diɛ di wɔ yɛnɛɛ hu, damaa yee aa lɔ daa kulɔ di yee mu. Di tɛɛ ləi diɛ kulɔ di yee mu ?

14. Yɛ pələi Efɛsə kalan nea di gɛ la, gwa pɛli háákələi gu maakweai ləi ɲinɛnŋaa diɛ, ə lɛɛ gu kulɔ di yee mu ?

¹⁴ Pələi nu a pɛli tɛɛi la yɛ maakwea ɲinɛnŋaa diɛ, ə lɛɛ yɛ kulɔ di yee mu, Biblə a ɉukulɔ. Gwa gɔɔmaa həɠə, galan nea tolooɠaai kɛ Efɛsə taa hu, gɛɛ di ho kɛ a kalan nea, di yee lɔɔ kɛ ɲinɛn mɛni hu. Ɓɛlowai di kɛ la bɔ di kulɔ ɲinɛnŋaa yee mu, lə ɓə di gɛ ? Biblə kaa kɛi ma :  “ Nua kpulu tamaa di kɛi pa a di wɔ pə́nə́n gɛ hɛɓɛɠaa, diɛ gələn nu kəlee ɲɛi ɓa ” (Túwɔ́ pələ 19:19). Di di wɔ pə́nə́n gɛ hɛɓɛɠaa kəlee kələn, maahɔlɔɓo di kɛ bɔ di kɛ a kilistalea. Nua kpɔ di kaa bɔ di di maakwea ɲinɛnŋaa diɛ háákələi, kɔɔmaa lɛlɛɛ katii galan nea tolooɠaa tii di nɛ diɛ. Nua kpɔ di kaa bɔ di kɛ a Zehova ŋɔ kólókɛnua, maanɛɛ di di maakwea ɲinɛnŋaa yee pɔ hɛnŋaa diɛ. Ɉɛnŋaa tii taɠaa kaa a hɛɓɛɠaa, filiməɠaa, fotoɠaa, ə lɛɛ wələɠaai da nua hwaŋalɔ hali mɛni hu. Daɠaa kaa a yala yii da doo diɛ, gbono, awala kɛtii hɛnda kpɛliɠaai da kɛ nua yəi, diɛ di maakpɛ la (Kɔlɛntə dɔlɔɔ 10:21).

15. Lə ɓə nwɔnɔ maanɛɛ gu gɛ guɔ pɛli gu maakweai Sətana da ŋɔ ɲinɛnŋaa diɛ ?

¹⁵ Kwəlan damaa tɛɛ Efɛsə kalan nea di wɔ pə́nə́n gɛ hɛɓɛɠaa kələnŋaa pulu, apɔtɛlɛ Pɔli ə hɛɓɛ tɛɛ diɛ. Ə mo ɉɛɓɛi tii hu yɛ ma : “ Gu kaa kɔ pɛlɛi ɲinɛnŋaa diɛ ” (Efɛsə 6:12). Pələi ma di di wɔ pə́nə́n gɛ hɛɓɛɠaa kələn na, ɲinɛnŋaa hwii ho kpɛɛ. Di kɛ lɔ bɔ galan nea tii di lɛɛ di yee mu. Lə ɓə maanɛɛ kea kɛ galan nea tii di gɛ ? Pɔli ə mo diɛ yɛ diɛ : ‘ Laanalaa ə kɛ ka yəi a holo kəlee ŋɔ hə́mə́ yii ka pɛli ka gbəɲan Sətana ŋɔ mɛikɔuɠaa kəlee tɔwɔ ’ (Efɛsə 6:16). Hə́mə́ kaa a kwɛli ɓəla yii kɔkɔnua da di maakpɛ la. Yɛ pələi lɔ hə́mə́ a kɛ la holahi yəi kɔ ɓa yɛ kpean la mɛikɔuɠaa tɔwɔ, bələ lɔ ɓə laanalaa ŋɔ hə́mə́ hu a kɛ a nwala-walaa la gu yəi, gwa pɛli ma gu tɔɔ kpaan ɲinɛnŋaa tɔwɔ. Gwa kɛ a gu laana kpɔ a neelee guɔ ma Zehova a pɛli gu maakpɛi, yili a gɛ guɔ pɛli kpean ɉii Sətana da ŋɔ ɲinɛnŋaa di tɔwɔ (Matie 17:20).

16. Gwa pɛli gu wɔ laanalaa huwala-walai ləi ?

¹⁶ Gwa pɛli gu wɔ laanalaa huwala-walai ləi ? Maanɛɛ guɔ Biblə ɓo, ə lɛɛ guɔ galan holo kəlee, ə lɛɛ nwɔnɔ guɔ  laa Zehova la gu maakpɛ mɛni hu. Gu wɔ laanalaa hu a kɛ a nwala-walaa, Sətana da ŋɔ ɲinɛnŋaa di hwa pɛli mɛni ta lɔpee kɛi a guɔ (Záán dɔlɔɔ 5:5).

17. Lə ɓə nwɔnɔ maanɛɛ gu gɛ guɔ pɛli gu maakweai ɲinɛnŋaa diɛ ?

¹⁷ Lə ɓə nwɔnɔ maanɛɛ kɛ Efɛsə kalan nea di gɛ ? Di wɔ taa laa hwɛɛi kɛ a ɲinɛnŋaa yee pɔ mɛniɠaa, yili ɓə gɛ Pɔli yɛ kɛ diɛ : “ Ka mɛni kəlee kɛ Yálá hwɛliɛ hu ” (Efɛsə 6:18). Maanɛɛ kɛ diɛ Zehova hwɛli a lowai kəlee yii yaan ə di maakpɛ. Guɔ kpɛli ma, lə ɓə maanɛɛ gu gɛ ? Yii ɲɛnɛɛ ŋɛi laa hwɛɛ a ɲinɛn mɛni, gwa kɛ bɔ gu gu maakwea ɲinɛnŋaa diɛ, maanɛɛ guɔ Zehova hwɛli a gu nwanai, ə gɛ ə gu maakpɛ. Maanɛɛ guɔ naa ɓo gu wɔ hwɛliwooɠaa hu (Haŋɔn 18:10, TMN ɓo). Maanɛɛ gu lɛɛ lɔ ma guɔ Yálá hwɛli ə gɛ ə gu nwun maaɓo Ɓilihi yəi. Gwa lɛɛ lɔ ma guɔ yili kɛ, Zehova kaa pai ɲee heei gu wɔ hwɛliwooɠaa mu (Somə 145:19, TMN ; Matie 6:13).

18, 19. (a) Lə ɓə gwa pɛli gɛi gu yee yɛ pɛli tɛɛi Sətana da ŋɔ ɲinɛnŋaa diɛ ? (b) Kɛɛmaalən ləkɛɛ ɓə ɉɛɓɛ ɲaakwɛlɛi ŋɛi pai, gaa pai mukulɔi guɔ ?

¹⁸ Gwa gu maakwea ɲinɛnŋaa yee pɔ hɛnŋaa diɛ, ə lɛɛ gu gu kilitɔɔ Zehova ɓa gu maakpɛ mɛni hu, Sətana da ŋɔ ɲinɛnŋaa di hwa pɛli mɛni ta lɔpee kɛi a guɔ (Zaakə 4:7, 8 ɓo). Zehova yee tɛɛ ɲinɛnŋaa diɛ kpɔ a neelee. Nuwe ŋɔ lowai, Yálá ə di yili, ə di pili kpini hu, ə lɛɛ gaa tinaa pai di nwun napilii (Zudə 6). Ə́ kili lɛɛ ɉu yɛ ma Zehova ŋɔ malaka huwala-walaaɠaa da kɛ gu maa-kpɛi (Tɔɔɓəlaa veelɛnaa 6:15-17, TMN). Gu laana guɔ ma gwa gu kilitɔɔ Zehova ɓa gu maakpɛ mɛni hu, gu yee kaa pai tɛɛi ɲinɛnŋaa diɛ (Piɛli dɔlɔɔ 5:6, 7 ; Piɛli veelɛnaa 2:9).

¹⁹ Kəlaa lə mɛni ɓa Yálá ə ɲinɛnŋaa da mɛniɲɔngɛnua lɛɛ laa diɛ mɔnɔ laa nua mɛi ? Ɲaakwɛlɛi yii ŋɛi pai, gaa pai gɛɛmaalən ŋɛi mukulɔi guɔ.