1. ¿Kasa pansaaka nümüin Pablo namaa na naʼaleewainyuukana? ¿Jamüsü pansaakaʼa tia namüin?

 SOʼUNNAA juyakat 59 ojuʼitüsü wanee anuwa Maltajee, tü mma pasanainkat sünain palaa tü chakat Mediterráneo, chaʼwat Italiamüin. Eesüjaʼa miyoʼule tia anuwakat sümaa kachisein shia trigo. Shiʼichinain tü anuwakat eejatü nayaakua na nüchonniikana Zeus, Cástor nümaa Pólux, senkeyuu naya. Eʼitaanüsü tia nayaakuakat süpüla naaʼinmajüin na sulujunakana tü anuwakat (Aluw. 28:11). Eejachi Pablo suluʼu, eʼrajüna aaʼuchi nia sutuma surulaat, eejachi Lucas nümaa otta Aristarco (Aluw. 27:2). Nnojotpejeʼe jülüjain naaʼin naaʼinmajünüinjanain natuma nüchonnii Zeus jee sutuma namaleiwase na griegokana. Aʼyataashii naya nümüin Jehová jee nüküjain Jehová nümüin Pablo nuʼunuinjachin Romamüin süpüla nüküjain tü pütchi shiimainkat jee süpüla naashajaain nümaa César (Aluw. 23:11; 27:24).

2, 3. (1) ¿Jalejeesü oʼunuin tü anuwa nümaa Pablo? (2) ¿Jara akaalinjaka Pablo soʼu anuwaluʼuin nia?

² Soʼotoka tü anuwakat Siracusamüin, anasü maʼin tia pueulokot saʼakajee tü eejatkat chaa Sicilia. Kojutusü maʼin shia atumawaa maʼaka kojutuin Atenas sümaa Roma. Apünüin kaʼi süchikijee tia, suʼunakalaka tü anuwakat Regiomüin, wopumüin saaʼujee Italia. Wattasü oʼunuin tü anuwakat sutuma suwawalüin wanee joutai uuchijeekuat, 320 kilómetro soʼu piama kaʼi. Süntamaataka eemüin tü soʼonule anuwa chakat Puteoli, pejesü tia sünain Nápoles maaʼulu yaa (Aluw. 28:12, 13).

³ Alüʼütshi Pablo süpüla nüntüin Romamüin eere nusouteechin saaʼu tü aküjünakat nüchiki nümüin Nerón. Anuwaluʼupa Pablo amüliannüsü naaʼin nutuma Maleiwa (2 Cor. 1:3). Akaalinjünüshi Pablo nutuma Maleiwa jee naaʼinmaasü tü aküjaakat pütchi.

4, 5. (1) ¿Kasa naainjaka na anoujashii chajanakana Puteoli nüpüleerua Pablo jee napüleerua na naʼaleewainyuukana? (2) ¿Jamüsü nnojotkaʼa wainmain maʼin kasa apülajünaka nuulia Pablo? (3) ¿Kasa eeka sünainjee anain nakuwaʼipa waneinnua anoujashii püreesakana?

⁴ ¿Kasa naaʼinraka Pablo namaa na naʼaleewainyuukana nantapa suluʼumüin tü pueulokot Puteoli? Anuu tü aküjünakat süchiki tia: «Wantiraaka namaa waneinnua wawalayuu chajanakana suluʼu tia mmakat, nachuntakalaka maʼin wamüin makatajanain waya namaa soʼu akaratshi kaʼi» (Aluw. 28:14). Kamaneeshii maʼin naya anoujashiikana, anasü washatüle nakuwaʼipa. Anakuwaʼipalii naya anoujashiikana, jama nakatchinnüin aaʼin nutuma Pablo namaa na naʼaleewainyuukana. ¿Jamüshi nujuʼitawaikaʼa Pablo püreesale nia? Eesüjaʼa shiale sutuma natüjaain saaʼu na waariakana wayuuin lotoko akuwaʼipachi Pablo.

⁵ Müsia neʼe maaʼulu nnojotsü wainmain tü kasa apülajünakat noulia na wawalayuukana süka anain nakuwaʼipa, mayaainjeʼe püreesain naya jee chain naya suluʼu tü kanüliakat campo de concentración. Püreesashinka wanee wayuu chaa Rumania soʼu 75 juya sutuma nuʼluwajüin. Nikirajaaka sünain tü Bibliakat jee niʼyataaka nümüin Jehová. Sutuma anain maʼin nukuwaʼipa, nia ayaʼlajawaika tü choʼujaakat namüin na püreesashiikana. Nnojoishi eʼrajünüin aaʼu nia. Aʼwaajünüshi Jehová sutuma anain nakuwaʼipa na wawalayuukana (1 Ped. 2:12).

6, 7. ¿Kasa wayaawataka akajee alin maʼin Pablo jee na naʼaleewainyuukana napüla na anoujashii outkajakana napüla?

⁶ Oʼunushi Pablo namaa na naʼaleewainyuukana suluʼujee tü mmakat Puteoli,  eesü maʼaka 50 kilómetro noʼunaka nantaleepa Capuamüin. Oʼunushii naya suluʼupünaa tü wopukot Vía Apia. Chaʼwatkat Romamüin jee miyoʼuyuu maʼin tü ipa süpaʼakat. Anasü maʼin eʼraa yalejee tü mmakat Italia jee wanee saʼata tü palaakat Mediterráneo. Alatüsü tia wopukot pasanainpünaa sünain wanee wüin jamatüsü kanüliakat Pontinos, eetaasü maʼaka 60 kilómetro Romajee, eejatüle tü kanüliakat Plaza del Mercado de Apio. Natüjaapa saaʼu na anoujashiikana chajachin Pablo jee na naʼaleewainyuukana, oʼunushii naya süpüla nantiraain namaa. Eeshii na antakana metkaaraluʼumüin otta na outkajakana napüla eere tü kanüliakat Tres Tabernas, eemeraʼawaisü wayuu chayaa. Eesü maʼaka 50 kilómetro Romajee. Aijiraashii maʼin naya (Aluw. 28:15).

⁷ Nnojotsü anain süpüla neemeraain na wayuukana eere tü kanüliakat Plaza del Mercado de Apio. Anuu nünüiki Horacio, wanee ashajüi süchiki tü kasa alatüitkat: «Watta maʼin saalii wayuu aʼyataaka suluʼu tü anuwakat makatawaika chayaa jee na wayuu aʼyataakana metkaaraluʼu, wayuu maapülinsalii naya». Niyouta achikit Horacio niküinjachin chaa metkaaraluʼu süka yarüttüin maʼin tü wüinkat naashin. Mayaainjeʼe müin tia, makatüshii na wawalayuu antapaakana Romajee süpüla aʼatapajaa Pablo namaa na nümaajanakana.

8. ¿Kasa naapaka aaʼujee Pablo analuʼut nümüin Maleiwa soʼu niʼrüin na nuwalayuukana?

⁸ «Naapakalaka Pablo analuʼut nümüin Maleiwa niʼraiwaʼaya na wawalayuukana jee sütütülaakalaka naaʼin», müsü tü pütchikat (Aluw. 28:15). Akatchinraasü naaʼin Pablo sutuma niʼrüin nachikuaʼa na anoujashiikana. Naapüin Pablo analuʼutka nümüin Maleiwa sutuma alin maʼin nia napüla na anoujashiikana jee niyaawata aaʼulu eein tü nüpülainkat Maleiwa naaʼu (Gal. 5:22). Akaataajaʼa neʼe maaʼulu yaa sutuma eein tü nüpülainkat Maleiwa naaʼu na anoujashiikana, wainma tü kasa anasü naainjakat napüleerua jee namülialüin naaʼin na mojukana aaʼin (1 Tes. 5:11, 14).

9. ¿Kasa waaʼinrajatka süpüla müin wakuwaʼipa maʼaka naaʼin na anoujashii kamaneekana nümüin Pablo?

⁹ Sutuma eein tü nüpülainkat Maleiwa naaʼu na wawalayuukana, kamaneeshii naya namüin na alapalaakana waaʼu jee namüin na misioneerokana. Wainma tü kasa naainjakat naya wawalayuukana süpüla naʼyataain waneepia nümüin Maleiwa. Nülapalaapa chi wawalakai paaʼu, anasü müle pünüiki: «¿Kasache anaka süpüla taaʼinrüin nülapalaapa chi wawalakai waaʼu? ¿Jamüshiche tounejaale nia tepialuʼumüin sümaa tü nuʼwayuusekat? ¿Jamüsüche taküjale namüin tojuʼitajachin sünain aküjaa pütchi namaa?». Aneerü maʼin pukuwaʼipa paainjale tia. Shiaʼaya naaʼinraka tia na anoujashii chejeʼewaliikana Roma soʼu naapajüin süchiki tü nüküjakat Pablo namüin jee na  naʼaleewainyuukana. Talatakajasaʼa maʼin naaʼin naya anoujashiikana (Aluw. 15:3, 4).

10. ¿Jalajachi püreesain Pablo jee kasa naainjaka apünüin kaʼi süchikijee nüntüin Romamüin?

¹⁰ «Wantapa Romamüin, kepiakalaka Pablo nümüiwaʼa suluʼu wanee miichi jee waneeshia neʼe chi surulaat eʼrajakai naaʼu», müshi Lucas (Aluw. 28:16). Püreesale wanee wayuu maʼaka naaʼin Pablo suluʼu wanee miichi, nnojotsü wainmain maʼin tü kasa apülajünakat nuulia, kapüshi nia nünain wanee surulaat süka wanee kaleena. Ayatüshia aküjain pütchi Pablo mayaainjeʼe müin nukuwaʼipa. Akatchinraasü naaʼin Pablo apünüin kaʼi süchikijee nüntüin Romamüin, neenajirüinjeseʼe na judío kojutukana atumawaa chayaa süpüla neʼraajüinjachin nia jee nüküjainjachin pütchi namüin.

11, 12. ¿Kasa naainjaka Pablo süpüla paaʼinwainjachin nia namaa na judío chejeʼewaliikana Roma?

¹¹ Anuu nünüiki Pablo: «Tawalayuwaa, nnojoishi taya kaainjalain namüin na judíokana jee nnojotsü mojutuin tamüin tü nakuwaʼipapalakat na watuushinuukana, aapünapejeʼe tekii natuma na wayuu chajanakana  Jerusalén süpüla püreesainjachin taya natuma na romanokana. Süchikijee nasakirüin taya, najüteekalaka tachiki, jama nnojoluin eein wanee kasa outajachika anainjee taya. Mojushiipejeʼe namüin na judíokana tajütünüinjachin achiki, achuntushijeseʼe taya oʼunaa nümaʼanamüin ‹César›, nnojotpejeʼe taaʼinrüin tia süpüla mojuinjatüin tanüiki nachiki na wayuu toumainpaʼajeʼewaliikana» (Aluw. 28:17-19).

¹² «Tawalayuwaa» müshi Pablo namüin naya judíokana shiiʼiree paaʼinwain nia namaa (1 Cor. 9:20). Oʼunushi Pablo naashin Romamüin süpüla nüküjainjatüin nümüin César maainjalain nia, nnojoishi oʼunuin nia süpüla mojuinjatüin nünüiki nachiki na wayuu nuumainpaʼajeʼewaliikana. Nnojotpejeʼe natüjaain aaʼu tia na judío chajanakana Roma (Aluw. 28:21). ¿Jamüshiicheʼe nnojoliika naapinnüin naya judíokana natuma na judío chejeʼewaliikana Judea? Müsü wanee karaloʼuta süchiki tia: «Tü anuwa antaka nümaa Pablo Italiamüin eesüjaʼa shiale tü palajatkalü antüin süchikijee juyapoʼulin, müshiijeseʼe nnojoliin nantüin na wayuu ajütünakana Jerusalénjee natuma na judíokana jee shiale wanee karaloʼuta nanüikimaajatü».

13, 14. ¿Kasa nüküjaka Pablo soʼu nikirajüin süchiki nuluwataainjachin Maleiwa jee kasa watüjaka sünainjee tia?

¹³ Anasü maʼin sukuwaʼipa nikirajia Pablo süchiki nuluwataainjachin Maleiwa, ponusü naaʼin tia naya judíokana. Anuu nünüiki namüin: «Müshiijeseʼe teenajirüin jia süpüla taashajaainjanain jümaa, jama kapüin taya kaleena süka tanoujain sünain tü kasa naʼatapajakat na israelitakana» (Aluw. 28:20). Aküjashii pütchi na anoujashiikana nüchiki chi Mesíaskai jee nuluwataainjachin. Anuujeseʼe nanüiki naya judíokana nümüin Pablo: «Anapejeʼe saaʼin wamüin waapajüle pünüiki, jama mojuin maʼin pütchi süchiki türa sukuwaʼipakat anoujaa puʼunakalü achiirua» (Aluw. 28:22).

¹⁴ ¿Kasa waaʼinrüinjatka süpüla washatüin nukuwaʼipa Pablo waküjapa pütchi? Waküjainjatü namüin na wayuukana wanee pütchi poneetka naaʼin jee wasakirüinjana naya sünain wanee kasa atanaleetka naaʼin. Wounteerü tia sükajee tü karaloʼutakat Razonamiento a partir de las Escrituras, Benefíciese de la Escuela del Ministerio Teocrático jee tü karaloʼutakat Ayata pia sünain aashajeʼeraa otta ekirajaa. ¿Wekirajaa anainrüche tia karaloʼutakat?

15. ¿Jarat tü pienchisü kasa naaʼinrakat Pablo nüküjapa pütchi?

¹⁵ Pansaasü nünüiki Pablo namaa na judío chajanakana Roma süpüla noutkajaainjanain nachikuaʼa nümaa. Wainma na judío antakana eejachire Pablo soʼu tia. Nüküjaka pütchi Pablo namüin «wattaʼajee  maalü sünainmüinreʼeya aliika» süchiki nuluwataainjachin Maleiwa. Nikirajüin naya süpüla nanoujainjanain nünain Jesús sükajee tü Pütchi Aapünakat nümüin Moisés otta tü namakat na nünüikimaajanakana Maleiwa (Aluw. 28:23). Pienchisü kasa naaʼinraka Pablo nüküjapa pütchi. Nikirajüin wayuu süchiki nuluwataainjachin Maleiwa. Kemeʼeriasü nünüiki. Nikirajüin naya sünain tü nünüikikat Maleiwa otta kapülasü naaʼin nakuwaʼipa, nikirajüin naya wattaʼajee maalü sünainmüinreʼeya aliika. Anasü maʼin washatüle tia. Eeshii na aapaakana sümaa nünüiki eepejeʼe na ayoutakana süchiki. Noʼunayaa namaka (Aluw. 28:24, 25₁).

16-18. ¿Jamüsü nnojotkaʼa ponuin naaʼin Pablo nnojoluin naapaain sümaa tü pütchikat na judío chajanakana Roma? ¿Kasa waaʼinrajatka niyoutule wanee wayuu tü pütchi waküjakat?

¹⁶ Nnojotsü ponuin naaʼin Pablo tü naaʼinrakat naya wayuukana, jama süküjünatüjülin süchiki tia (Aluw. 13:42-47; 18:5, 6; 19:8, 9). Anuu nünüiki Pablo namüin na wayuu nnojoliikana aapaweein sümaa nünüiki: «Shiajaʼa nümaka Maleiwa sükajee tü nüpülainkat namüin na jutuushinuukana tü pütchi nümakalü Isaías, chi nünüikimaajachikai Maleiwa sünain maa: ‹Puʼuna eemüin wayuukana naainnua jee püma namüin: «Nnojoleerü kasain jiyaawatüin aaʼu mayaainjeʼe kacheʼein jia, nnojoleerü kasain jiʼrüin mayaainjeʼe koʼuin jia. Wayuu iche aaʼinchii jia»›» (Aluw. 28:25₂-27). Tü pütchikat «iche aaʼinchii» suluʼu hebreo, «kaʼlesü» maluʼulu tia. Müsüjeseʼe nnojoluin antüin tü pütchikat suluʼumüin naaʼin (Aluw. 28:27). Mepisalii.

¹⁷ Nüküjainña Pablo namüin naya judíokana, nayeenain aapaain sümaa tü pütchikat na wayuu nnojoliikana judíoin (Aluw. 28:28; Sal. 67:2; Is. 11:10). Nütüjaa aaʼu Pablo wainmain na wayuu nnojoliikana judíoin aapaakana sümaa tü pütchikat (Aluw. 13:48; 14:27).

¹⁸ Tü watüjakat sünainjee tia shia paliʼireenain na wayuu oʼttaajeenakana (Mat. 7:13, 14). Nnojo jashichin waya maʼaka nnojoluin jashichin Pablo nnojorüle saapaain wayuu sümaa tü pütchi waküjakat. Talata waaʼin naapaale wanee wayuu sümaa tü pütchikat (Luc. 15:7).

19. ¿Kasa naainjaka Pablo soʼu püreesain nia Roma?

¹⁹ Anuu nünüiki Lucas nüchiki Pablo sajaʼttiamüin tü karaloʼutakalü Aluwataaushikana: «Kepiakalaka Pablo piama juya suluʼu tü miichi aʼanapajuushikat nüpüla, kamaneeshi nia namüin na wayuu awaraijaakana naaʼu. Aküjashi nia pütchi namüin süchiki nuluwataainjachin Maleiwa jee nikirajüin naya nüchiki chi Señotkai Jesucristo sümaa yalayalain maʼin naaʼin, nnojotsü eein wanee kasa ataʼülaka nukuwaʼipa  suulia tia» (Aluw. 28:30, 31). Kamaneeshi maʼin Pablo, kanoulashi nia jee naaʼinmaasü tü niʼyataainkat. Anasü washatüle tia.

20, 21. ¿Jaralii anaka akuwaʼipa sutuma tü kasa naainjakat Pablo soʼu chajachin nia Roma?

²⁰ Kamaneeshi Pablo nümüin wanee wayuu kanüliakai Onésimo, achepchiee nia jee aʼluwataashi nia nümaʼanajee chi nülaamainkai, chejeʼewai nia Colosas. Nükaalinjain nia Pablo süpüla nunoujainjachin. Aishi maʼin Onésimo nüpüla Pablo, anuujeseʼe nünüiki nüchiki: «Müshi nia maʼaka naaʼin wanee tachon tamüin» (Col. 4:9; Filem. 10-12). Akatchinraasü naaʼin Pablo nutuma Onésimo. a

²¹ Wainma na wayuu anakana akuwaʼipa sutuma tü naaʼinrakat Pablo. Anuu nünüiki namüin na anoujashii chajanakana Filipos: «Atüjaana aaʼuchi püreesain taya sünainjee toushikajaain süchiirua nukuwaʼipa Cristo, natüjaa aaʼu tia na surulaat aaʼinmajakana nipia chi aluwataashikai jee sütüjaa aaʼu tia wayuu. Na anoujashii aʼyataakana nümüin chi Señotkai katchinreesia naaʼin sünainjee neʼrüin püreesain taya, yalayalaleesia naaʼin sünain aküjaa tü nünüikikat Maleiwa sümaa meimmoluin naya» (Filip. 1:12-14).

22. ¿Kasa amaa naaʼinraka Pablo soʼu püreesain nia Roma?

²² Püreesapa Pablo chaa Roma, nüshajirüin nia Maleiwa kojuyasü karaloʼuta, süpüshi tü karaloʼuta Ashajuushikat suluʼu griego. b Anasü wakuwaʼipa sutuma  tü karaloʼuta nüshajakat maʼaka anain nakuwaʼipa na anoujashii namaiwajanakana. Jalouisü maʼin wamüin tü sümakat (2 Tim. 3:16, 17).

23, 24. ¿Kasa naaʼinraka na wawalayuukana püreesale naya saaʼujee tü nanoujakalü anain?

²³ Mayaainjeʼe nnojoluin süküjünüin suluʼu Aluwataaushikana, ajütünüshi Pablo pienchipa juya nia sünain püreesaa. Piama juya püreesaka oʼu nia Cesarea jee piama juya chaa Roma (Aluw. 23:35; 24:27). c Mayaainjeʼe müin nukuwaʼipa Pablo ayatüshia talatüin nia jee naaʼinmaasü maʼin tü niʼyataainkat nümüin Maleiwa. Müsiaʼaya neʼe nakuwaʼipa waneinnua wawalayuu maaʼulu yaa. Jamüshijaʼa chi wawalakai Adolfo chejeʼewai nia España, püreesashi saaʼujee nunoujain nünain Jehová. Müshi wanee nekiipüʼü na surulaatkana nümüin: «Ponusü maʼin waaʼin pukuwaʼipa. Mayaainjeʼe müliain maʼin pia watuma, talatüshi pia jee ayatüshia kamaneein pia wamüin».

²⁴ Sutuma lotuin nukuwaʼipa Adolfo jutatüsü tü kuatta eejachire püreesain nia. Wainma na surulaat asakirakana nia süchiki tü sümakat tü Bibliakat. Eepuʼushi wanee surulaat aashajeʼerawaikai tü Bibliakat suluʼu tü kuatta eejachire Adolfo. Sümaʼainruʼu tia, kanajiashi Adolfo süpüla naapiramaatüinjachin nia sere wayuu. Anasü jülüjale waaʼin tia naaʼinrakat naya wawalayuukana süpüla yalayalain waaʼin sünain aküjaa pütchi mayaainjeʼe kapüleein tü alatakat wamüin.

25, 26. ¿Kasa ekeraajaka niʼrüin Pablo süpülapünaa sülatüin 30 juya jee kasa wayaawataka anainjee shikeraajüin tia maaʼulu yaa?

²⁵ ¿Aashin anain maʼin ekirajawaa sünain tü karaloʼutakalü Aluwataaushikana? Wekirajaaitpa anain suluʼu kapiitulokat waneesia müin nünüiki Jesús: «Katchinjeetpejeʼe jaaʼin süntapa jaaʼumüin tü nüpülainkat Maleiwa, jüküjeenakalaka pütchi tachiki sainküinpünaa Jerusalén, Judeapünaa, Samariapünaa otta sainküinpünaa mmakat» (Aluw. 1:8). Anasü maʼin tü ashajünakat nüchiki Pablo sajaʼttiamüin tü karaloʼutakalü Aluwataaushikana. Aküjashi nia pütchi namüin na anaʼlaakana nümüin eejachire püreesain nia. Eetaayaai sülatüin 30 juya süchikijee tü nümakat Jesús, aküjünüsü tü pütchi anakat maʼin sainküin mmakat (Col. 1:23). d Wayaawatüin sünainjee tia pülain maʼin chi Maleiwakai (Zac. 4:6).

²⁶ Nükaalinjain Maleiwa sükajee tü nüpülainkat na anoujashii chainjanakana iipünaa jee tü wane anneetkalüirua süpüla ayatüin naküjain pütchi suluʼu 240 mma (Juan 10:16; Aluw. 28:23). ¿Paaʼinmaasüche tü aküjakat pütchi?