TÜ NÜMAKAT chi aluwataaikai Salomón, shiaʼaya tü keeʼireekat saaʼin wayuu maʼleekalia. Jeʼra neʼe juya katüin soʼu wayuu, nachajaainjeseʼe maʼin sukuwaʼipa süpüla kakaliainjanain naya. Jamüsüjaʼa suluʼu tü aküjalaa sümaiwajatkat, aküjünüsü maʼin süchiki tia.

Jülüjataa paaʼin tü ashajünakat nüchiki chi aluwataaikai Gilgamés chejeʼewai nia Sumeria. Saashin wanee aküjalaa kanüliaka Epopeya de Gilgamés, oʼunushi nia wattamüin, mayaainjeʼe eein süpüla jamajüin nia wopuluʼu. Naaʼinrüin tia shiiʼiree nütüjaainjatüin saaʼu tü naaʼinrajatkat süpüla katüinjatüin noʼu waneepia. Nnojotpejeʼe nüinküin tia.

Eetaairü maʼaka 2.400 juya süchikijee nachajaain maʼin sukuwaʼipa waneinnua wayuu alquimistas münüshii süpüla kakaliainjatüin katüin soʼu wayuu. Na alquimistas chejeʼewaliikana China, naainjain wanee asüüshi kaʼakasü mercurio otta arsénico. Naashin waneinnua wayuu, eeshii aluwataalii outakana sutuma nasüin tia. Müsia chaa Europa, soʼutpünaa tü juyakat 500 sünainmüin 1500 soʼu wakalia, eejana alquimistas akumajakana sukuwaʼipa tü oorokot süpüla süsünüinjatüin. Naainjain tia süka matüjüin ajaʼlajawaa tü oorokot naküjainruʼu jee eein süpüla kakaliain katüin soʼu wayuu sutuma.

Maaʼulu yaa, ayatüshiʼiya na biólogos jee na kanüliakana genetistas sünain achajawaa sukuwaʼipa süpüla kakaliainjatüin wayuu otta süpüla natüjaain saaʼu jamüin laülaaka wayuu. Sünainjee tü naainjakat na cientiificokana wayaawata aaʼu nnojoliin laülaweein jee outeein na wayuukana. ¿Kasakaʼa nantüin anain?

Naatayaa müsü tü namakat na cientiifico atüjakana maʼin süchiki tü célulakat, eetaasü maʼaka saaʼin 300 pütchi naata süchiki jamüin laülaaka jee outaka wayuu. Maaʼutpünaa yaa na biólogos moleculares münakana, naʼwanajaain sukuwaʼipa tü kanüliakat genes otta tü proteínas sünainkat tü célulakat süpüla nnojoluinjatüin laülaamaatüin wayuu jee mürüt. Makalaka eein wayuu washinnuu aapakana wainma nneerü namüin na achajaakana maʼin sukuwaʼipa süpüla nnojoluin outuin wayuu. ¿Kasa eeka sünainjee tü naaʼinrakat na cientiificokana?

Nachajaain sukuwaʼipa süpüla nnojoluin laülaamaatüin wayuu. Naashin na cientiificokana, laülaasü  wayuu sutuma tü kanüliakat telómeros, tia shia wanee kasa shiʼichinainka tü kanüliakat cromosomas, sünainsü tia tü célulakat. Sükatajiraapa wanee célula ajaʼlajaa ajaʼlajaa müsü shiʼipaya tü telómerokat. Sajaʼttaleepa tü telómerokat, ooʼulaasü tü célulakat suulia akatajirawaa otta alaülaʼalaasü wayuu sutuma.

Soʼu juyakat 2009, asülajünüsü sümüin Elizabeth Blackburn wanee kasa kojutuka maʼin saaʼu tü shiʼyataainkat sünain ciencia. Shiakat namaa na shiʼyataajiraakana amaa, nanta anainrü wanee enzima anaka süpüla nnojoluin sajaʼttamaatüin tü telómerokat. Anuupejeʼe sünüiki: «Ayateerü neʼe katüin soʼu wayuu 70 jee shiale 80 juya, nnojotsü wainmaleeinjatüin juya katüin soʼu sutuma nnojoluin sajaʼttamaatüin tü telómerokat».

Suʼwanajaanüin sukuwaʼipa tü célulakat. Laülaapa tü célulakalüirua wanainkat otta nnojotpa sükatajiraain, mojukuwaʼipatsü tü shiʼyataainkat, makalaka aijaain maʼin wayuu, epiralüin süsaʼa, sütüna jee aisü waneirua kasa sünain. Aʼwanajaanüsü sukuwaʼipa tü célulakat jekenainka natuma waneinnua cientiifico chejeʼewalii Francia, jamüshiijaʼa naya, nayuʼlüin células nanainjee waneinnua wayuu laülaainnakana, eejana na alatakana suulia 100 juya nouyase. Naashin Jean-Marc Lemaître, chi shikiipüʼükai tia aʼyatawaakat, eesü süpüla süleʼejaain süchikuaʼa sukuwaʼipa tü célulakat maʼakaapuʼu.

Eeshii na cientiifico nnojoliikana anoujain kakaliainjatüin katüin soʼu wayuu sutuma tü tratamiento aainjünakat süpüla nnojoluinjatüin laülaamaatüin wayuu. Soʼujee tü juyakat 1800 kooʼomüinshii na wayuu asaʼwatakana katüin noʼu kojuya juya. Tia shia sutuma keisalain wayuu maaʼulu suulia sümaiwa, sutuma süntünüin sünain shipinase waneirua ayuulii jee shiale sutuma shiʼitaanüin sünain wayuu antibióticos otta wutia shipika waneirua ayuulii. Naashin waneinnua wayuu atüjashiikana maʼin süchiki genética, tü juya süsaʼwatakat wayuu maaʼulu yaa, shiainjatia neʼe tü juya süsaʼwatüinjatkat.

Eetaairü maʼaka 3.500 juya süchikijee nüshajüin Moisés pütchikat tüü: «Eeshiireʼe wasaʼwatüle akaratshi shikii juya; kainchoulere waya, wasaʼwateerü mekiisat shikii. Jaijaʼa matüjüintaayaai choʼujawaa tü müliaakat soʼunnaa tia. Matüʼülaa müshii waya mapa» (Salmo 90:10). Mayaainjeʼe wainmain kasa naaʼinraka na wayuukana süpüla kakaliainjatüin katüin noʼu, ayatüsia neʼe alatüin namüin tü nüküjakalü achiki Moisés.

Eesü mürüt otta wunuʼulia eekai kakaliain maʼin suulialeʼeya wayuu. Jülüjale waaʼin alanaʼaleein sükalia waneirua wunuʼulia otta mürüt woulia wayakana, eesüjaʼa süpüla jülüjain waaʼin tüü: ¿Akumajünüshiiche waya süpüla katüinjatüin neʼe woʼu 70 jee shiale 80 juya?