SOʼU 1932, eʼitaanüsü waneirua semáforo chaa ciudad de México. Watta saalii wayuu eejatka soʼu tia, alatüsü suulia wanee miyon. Shiasaʼa sülüʼütpa tisienpüroʼu, nnojoluitpa shiain aashajaanüin achiki tü semáforokot. Naata sümüin tü jülüjakat naaʼin na aküjakana noticia chaa México. Chajana naya eere tü süshaʼwajülekat türein sünain aʼatapajaa chi antajachikai suluʼumüin tia mmakat otta alüʼüjüshii naya cámara. Chi naʼatapajakai nia Joseph F. Rutherford, chi shikiipüʼüjanakai Sociedad Watch Tower. Chajanaʼaya na wawalayuukana sünain aʼatapajaa Rutherford. Antüshi nia soʼu tia süpüla wanee outkajawaa miyoʼu apünüinka kaʼi.

Anuu sünüiki tü rewiisütakat The Golden Age (tü kanüliakat Despertad! maaʼulu): «Soteerü naaʼin waneepia na wawalayuukana outkajawaakat tüü süka süküjünüin maʼin tü shiimainkat chaa México», müsü. ¿Jamüsü anaka maʼin tia outkajawaakat sümaa 150 neʼe wayuu oʼunakana sünain?

Süpülapünaa saainjünüin tia outkajawaakat, palitchon na wayuu aapaakana sümaa tü shiimainkat. Otta apaliʼirajüshii na wawalayuukana eerejeʼe saainjünüin waneirua outkajawaa miyoʼu soʼujee 1919. Soʼu 1929, akumajaasü wanee Weteet chaa ciudad de México. Anainjatiaa naaʼinruʼu na wawalayuukana tü naʼyataainkat nümüin Jeʼwaa sünainjee tia. Nnojotpejeʼe müin shia. Jamüsüjaʼa süküjünapa namüin na pürekutsootkana nnojoluinjanain noiküin jee nayaʼlajüin naküjapa pütchi, jashichishijaashi wanee colportor (pürekutsoot). Nuuʼulaaka suulia aʼyatawaa nümüin Jeʼwaa otta akatalaashi nia namaa waneinnua süpüla nekirajaain sünain tü Wiwüliakat namüiwaʼa. Jee aʼwanajaanüshi chi shikiipüʼüjanakai Weteet süka kaainjalain nia. Choʼujaakalaka natütüleʼennüin aaʼin na wawalayuukana chaa México soʼu tia.

Soʼu chajachin Rutherford, nütütüleʼerüin naaʼin na wawalayuukana. Piamasü pütchi nikirajaka anain sünain tü outkajawaakat otta jaʼraisü pütchi nikirajaka anain suluʼupünaa raawia. Eiwaʼalajatia müin naküjain na wawalayuukana tü pütchi anasükat suluʼupünaa raawia chaa México. Süchikijee tü outkajawaakat miyoʼu, aneekünüshi wanee wawala jülüjainjachikai aaʼin tü aʼyatawaakat suluʼu Weteet. Sünainjee tia, talatüshii na wawalayuukana sünain aʼyatawaa nümüin Jeʼwaa otta atütülaasü naaʼin sutuma nakaaliinjünüin nutuma Jeʼwaa.

Waneemüin juya süchikijee tia, aainjünüsü piamasü outkajawaa miyoʼu chaa México. Chajatü aainjünüin wanee chaa Veracruz otta tü wane, chaa ciudad de México. Eʼrüshii kasa anasü na wawalayuukana saaʼu naʼyataain maʼin nümüin Jeʼwaa. Jamüsüjaʼa soʼu 1931, eejana neʼe 82 aküjalii pütchi chayaa. Shiasaʼa soʼu 1941, awainmalaashii naya polootua sukua. Soʼu juyaka tia, oʼunushii maʼaka 1.000 wayuu sünain tü outkajawaakat miyoʼu chaa ciudad de México.

Soʼu 1943, oʼunushii na wawalayuukana sainküinpünaa kaaye sünain ounejaa wayuu sünain wanee outkajawaa miyoʼu kanüliaka «Nación Libre». Aainjünüsü tia outkajawaakat suluʼu 12 pueulo. * Muloʼuyuu tü karaloʼuta nounejaakalü aka wayuu otta nakacherüin nanain. Müsü sukuwaʼipa tia natuma na wawalayuukana sainküin mmakat soʼujee 1936.

Saashin tü rewiisüta kanüliakat La Nación chaa México, wainma maʼin wayuu oʼunakana sünain tü outkajawaakat sutuma nounejaain naya na wawalayuukana. Anuu sünüiki: «‹Juunejaa wainma wayuu›, münüshii. Shiasaʼa waneemüin kaʼi, nnojotsü jalainjatüin wayuu aikalaain süka wainmain maʼin naya». Jashichishii na katoolikakana sutuma nojuʼitüin na wawalayuukana sünain ounejawaa wayuu otta nachajaain sukuwaʼipa süpüla namalajeʼerüin naʼyataain. Ayatapejeʼe na wawalayuukana sünain ounejawaa wayuu sainküin kaaye, nnojoishii mmoluin. Süküjain tü rewiisütakat La Nación wainmain tooloyuu otta jieyuu makana aka saaʼin «sandwichs» aküjakana pütchi. Eejatüya nayaakua na wawalayuukana sünain aküjaa pütchi sainküin kaaye chaa México. Müsü wanee pütchi suupünaajee tü ayaakuaakat: «Wotoshoonosü wayuu tü kaayekalüirua».

Soʼutpünaa tia, wainma wawalayuu kapüleekana amüin oʼunaa sünain tü outkajawaa miyoʼu aainjünawaikat chaa México. Eeshii na wattakana maʼin epia otta nnojotpuʼusü antüin türein chamüin jee nnojotsü karateet. «Shia neʼe eeka telégrafo yaapünaa», müshii waneinnua. Muuloʼushii naya jee nooʼuikashii süpüla nantüin eemüinjanale naʼatapajüin tü türeinkat, tü chaʼwatkat eeinjatüle saainjünüin tü outkajawaakat.

Süka maʼletsein na wawalayuukana, eesü nantüle neʼe sünain tü nasapiainjatkat süpüla oʼunaa. Eeshii eekai natunkaain nepialuʼu na wawalayuukana otta eeshii eekai natunküin suluʼu Piichi Outkajaalee. Soʼu wanee kaʼi makatüshii 90 wawalayuu chaa Weteet. Apachaʼawajünüsü 20 cartón namüin waneʼewai nakua süpüla natunkuinjanain saaʼu. Talatüshii maʼin na wawalayuukana saashin tü Anuariokot. Jee anasü maʼin tia kaamakalüirua sümaa jaʼichoin shia suulialeʼeya tü sementakat naashin.

Süka noutkajaain na wawalayuukana soʼutpünaa tia mayaapejeʼe kapüleein shia namüin. Eʼrüshii kasa anasü. Maaʼulu yaa, alatüshii suulia 850.000 na wawalayuukana chaa México otta ayatayülia kojutuin namüin tü outkajawaakat miyoʼu. * Anuu tü namakat na wawalayuukana chaa Weteet soʼu 1949: «Mayaapejeʼe kapüleein nakuwaʼipa na wawalayuukana saaʼu maʼletsein naya, kojutusü namüin tü aʼwaajakat Maleiwa. Jamüsüjaʼa süchikijee wanee outkajawaa miyoʼu, yootushii naya süchiki tü ekirajünakalü anain sümaa namüin: ‹¿Joujeetche saainjünaka tü wane outkajawaakat?›». (Nachiki na aküjaliikana pütchi namaiwa aküjünaka sutuma Weteet Centroamérica).