1, 2. (1) ¿Kasa naataka aluʼu nukuwaʼipa Manasés suulia nukuwaʼipa Acab? (2) ¿Jarat tü pütchi wekirajaainjatkalü anain?

WAASHAJAA süchiki nakuwaʼipa piamashii aluwataalii namaiwajana, wanee aluwataashi saaʼu tü poloosükat eʼirukuu Israel otta chi wane aluwataashi saaʼu tü piamasükat eʼirukuu chajatka Judá. Mayaainjeʼe nnojoliin joʼuujiraain naya wanaawa, wainma kasa wanaawaka natuma. Eʼrüliishii naya wayumüin nümüin Jeʼwaa, naainjirüin kasa mojusü nupueulose Maleiwa, naʼwaajüin maleiwayaasü jee uwomuyuushii naya. Eepejeʼe wanee kasa naataka aluʼu nakuwaʼipa, ayatüshia wanee macheʼein süchiirua naainjala otta chi wane ayaawajaashi suulia naainjala jee motusü naaʼin Maleiwa naainjala. ¿Jaraliiche naya?

² Acab nünülia chi aluwataakai saaʼu Israel otta Manasés nünülia chi aluwataakai saaʼu Judá. Sünainjee tü naaʼinrakat wayaawata aaʼu tü naaʼinrajatkat wanee wayuu shiimainre niyaawajaain suulia naainjala (Aluw. 17:30; Roma 3:23). ¿Jamüsü naaʼin wanee wayuu niyaawajaale suulia naainjala? ¿Kasa jaʼyaka naaʼu shiimainre niyaawajaain suulia naainjala? Anasü maʼin wekirajaale sünain tia süpüla watüjaain saaʼu tü waaʼinrajatkat kaainjarale waya. Wekirajaa sünain nukuwaʼipa Acab, Manasés otta chi emüliee maaʼinsai nikirajakai achiki Jesuu.

3. ¿Jamapuʼusü nukuwaʼipa Acab sünain aluwatawaa?

³ Niapuʼushi Acab noʼutku na aluwataaliikana saaʼu Israel. Kasaatshi nia sümaa Jezabel tü nüchonkat chi aluwataaikai saaʼu Sidón. Tia shia wanee mma wainmaka awashirüin uuchijeeruʼusü shia sünain Israel. Mayaainjeʼe eein süpüla suwainmalaain süwashirüin Israel sünainjee tia, mojusü maʼin nakuwaʼipa na israeliitakana  nuʼupala Jeʼwaa. Baal nünülia chi maleiwayaashi suʼwaajakai Jezabel. Kashüülasü maʼin sukuwaʼipa nuʼwaajia süka naʼluwajiraain nakuwaʼipa na wayuukana suluʼu tü aʼwaajüleekat jee naʼajüin tepichi nümüin. Naʼwaajüin Baal na israeliitakana nutuma Acab. Soʼu suluwataain Jezabel, müliashii maʼin na nünüikimaajanakana Maleiwa sutuma jee wainma na suʼutirakana aaʼin (1 Rey. 18:13). Kashüülasü maʼin tü naaʼinrakat Acab suulia tü naaʼinrakat na aluwataalii eejanakana nüpülapünaa (1 Rey. 16:30). Niʼrüin Jeʼwaa süpüshuaʼa tü kasa naaʼinrakat Acab otta Jezabel. Süka sümülialaain naaʼin Jeʼwaa naalin na israeliitakana, nuluwataain Elías, chi nünüikimaajachikai, süpüla nüküjain tü naaʼinrajatkat süpüla nayaawajaain suulia naainjala jee naʼyataainjanain nümüin nachikuaʼa. Ayatapejeʼe eʼrülin wayumüin Acab sümaa Jezabel nümüin Jeʼwaa.

4. (1) ¿Kasa pütchi aküjünaka nümüin Acab? (2) ¿Jamüsü naaʼin naapapa tia?

⁴ Kasalajanüsü naainjala Acab jee saainjala Jezabel mapa nutuma Jeʼwaa. Nuluwataainjeseʼe Jeʼwaa Elías süpüla nüküjain namüin najaʼttirüinjanain napüshuaʼa na nüpüshikana. Mojuka maʼin naaʼin Acab saaliijee tü nüküjakat Elías nümüin, nüchatajaain nüsheʼin jee kaanalashi nia wanee kuluulu kaʼlesü soʼu süka niyaawatüin saaʼu mojuin maʼin tü naaʼinrakat (1 Rey. 21:19-29).

5, 6. ¿Jamüsü watüjaaka saaʼu nnojoluin shiimain niyaawajaain Acab suulia naainjala?

⁵ Mayaainjeʼe mojuin maʼin naaʼin Acab, atüjaana aaʼu sutuma tü naaʼinrakat mapa nnojoluin shiimain niyaawajaain suulia naainjala. Nnojotsü kasain naaʼinrüin süpüla nuuʼuleʼerüin na israeliitakana suulia aʼwaajaa Baal, nnojotsü nütütüleʼerüin naaʼin süpüla naʼwaajüin Jeʼwaa jee ayatüshia nia aaʼinrüin kasa mojusü.

⁶ Nuchuntaka Acab mapa nümüin Jehosafat chi aluwataakai saaʼu Judá süpüla nuʼunuinjachin nümaa sünain atkawaa namaa na asiriokana. Nüküjaka Jehosafat nümüin anain nasakirüle wanee nünüikimaajachi Jeʼwaa süpüla natüjaain saaʼu tü naaʼinrajatkat, mojushiika tia nümüin Acab. Anuukalaka nünüiki nümüin: «Eeyüiya wanee wayuu eekai süpüla wasakirüin anainjee Jeʼwaa, üttapejeʼe taaʼin nünain süka nnojoluin anain tü nüküjakat süchiki tü alatajatkat tamüin, mojuluʼut neʼe nünüiki». Mayaainjeʼe mojushiin tia nümüin Acab nasakirüinya wanee nünüikimaajachi Maleiwa, Micaya nünülia jee nüküjaka nümüin Acab sülatajatüin kasa mojusü nümüin. Eeyaai niyaawajaain Acab suulia naainjala jee nnojotsü nuchuntayaain nümüin Jeʼwaa motuin naaʼin naainjala, nüpüreesajirüin neʼe Micaya (1 Rey. 22:7-9, 23, 27). Ekeraajüsia tü alatajatkat nümüin Acab, nuʼutünaka aaʼin sünain atkawaa (1 Rey. 22:34-38).

7. ¿Kasa nüküjaka Jeʼwaa nüchiki Acab outapa nia?

⁷ Watüjaa aaʼu mojuin maʼin nümüin Jeʼwaa tü naaʼinrakat Acab sünainjee tü nüküjakat süchikijee outuin nia. Nüleʼejapa chi aluwataaikai Jehosafat nipialuʼumüin süchikijee tü atkawaakat, nuluwataain Jeʼwaa nünainmüin wanee nünüikimaajachi, Jehú nünülia, süpüla nüchiaain nia saaliijee nükaalinjain Acab. Anuu nünüiki nümüin: «¿Anashiisüche saaʼin pümüin pükaalinjain na mojulaashiikana jee alin püpüla na üttakana aaʼin nünain Jeʼwaa?» (2 Crón. 19:1, 2). Shiimainrejeʼe niyaawajaain Acab suulia naainjala, nnojotsüjeʼe müin nünüiki chi nünüikimaajachikai Maleiwa nüchiki. Mayaainjeʼe mojupünaain naaʼin Acab saaliijee tü naaʼinralakat, nnojotsü shiimain niyaawajaain suulia naainjala.

8. ¿Kasa watüjaka sünainjee nukuwaʼipa Acab?

⁸ Nüküjapa Elías nümüin Acab süchiki tü alatajatkat sümüin nüpüshi, naaʼinrüin waneirua kasa ayaawatünaka aaʼu müin niyaawajaakai aaʼin suulia naainjala. Atüjaanapejeʼe saaʼu sünainjee tü naaʼinrakat mapa nnojoluin niyaawajaain suulia naainjala. ¿Kasa watüjaka nünainjee Acab? Shia nnojoluinjatüin mojuin neʼe waaʼin shiimainre wayaawajaain suulia waainjala. Süpüla watüjaain saaʼu tü waaʼinrajatkat shiimainre wayaawajaain suulia waainjala, wekirajaa süchiki nukuwaʼipa Manasés.

9. ¿Jamapuʼusü nukuwaʼipa chi aluwataaikai Manasés?

⁹ Maʼaka 200 juya süchikijee nuluwataain Acab saaʼu Israel, oʼttüshi Manasés sünain aluwatawaa saaʼu Judá. Eesüjaʼa mojuleere maʼin tü naaʼinrakat Manasés nuulia Acab. Anuu sünüiki tü Bibliakat nüchiki: «Kashüülashaatasü maʼin tü naaʼinrakat nuʼupala Jeʼwaa süpüla mojuin naaʼin nutuma» (2 Crón. 33:1-9). Nukumajirüin maleiwayaasü jee nüshaʼwaleʼerüin wanee ipa jutpünasü suluʼu tü aʼwaajüleekat Jeʼwaa shiyaakuamaajatü maleiwayaasü. Ooʼulaküi nia, eeʼirajitshi outsü, wainma wayuu nuʼutiraka aaʼin otta naʼajirüin nüchonnii süpüla nüsülajüinjanain naya sümüin nümaleiwase (2 Rey. 21:6, 7, 10, 11, 16).

10. (1) ¿Kasa naaʼinraka Jeʼwaa süpüla nunouteʼerüin nukuwaʼipa Manasés? (2) ¿Kasa niyaawataka aaʼu Manasés?

¹⁰ Wanaawasü naaʼin Manasés nümaa Acab sünain macheʼein nia suulia tü nüchiaakalü oulia nia Jeʼwaa nakajee na nünüikimaajanakana. Nuluwataaka Jeʼwaa na aluwataakana saaʼu Asiria süpüla nashutüinjanain saaʼu Judá, ataʼünüshi Manasés, kaleenaluʼushi nia otta amaanüshi nia chaa Babiloniamüin. Chapa nia püreesain, niyaawata aaʼu mojuin maʼin tü naainjakat, mojushaatasü maʼin naaʼin nuʼupala chi Namaleiwasekai na nutuushinuukana. «Achuntashaatashi nia kaalinwaa nümüin Jeʼwaa» otta «ayatshi nia sünain achuntaa süka süpüshuaʼa naaʼin nümüin». Niyaawatüinjeseʼe saaʼu Manasés nunouteʼerüinjatüin nukuwaʼipa jee niain Jeʼwaa chi Nümaleiwasekai. Kojuyatua nuchuntuin kaalinwaa Manasés nümüin Jeʼwaa (2 Crón. 33:10-13).

11. Saashin 2 Crónicas 33:15, 16, ¿jamüsü sütüjaanaka saaʼu shiimain niyaawajaain Manasés suulia naainjala?

¹¹ Naapaka mapa Jeʼwaa nünüiki Manasés jee nükaalinjain nia. Nütüjaa aaʼu Jeʼwaa shiimain niyaawajaain Manasés suulia naainjala. Sünainjee tü nünüikikat Manasés nümüin Jeʼwaa, watüjaa aaʼu nunouteʼerüin tü jülüjakat naaʼin. Amülialaasü naaʼin Jeʼwaa naalin jee aluwataashi nia nüchikuaʼa nutuma. Wainma maʼin kasa naaʼinraka Manasés süpüla sütüjaanüin aaʼu shiimain niyaawajaain suulia naainjala: nunouteʼerüin nukuwaʼipa, najaʼlajeʼerüin tü maleiwayaasükalüirua jee nütütüleʼerüin naaʼin na judíokana süpüla naʼwaajüin Jeʼwaa. Nnojotsü naaʼinrüin tia Acab (paashajeʼera 2 Crónicas 33:15, 16). Yalayalainjatü naaʼin jee icheinjatü maʼin nunoula süpüla naaʼinrüin tia, süka jamüin, nnojotpuʼuin anain nukuwaʼipa süpüleerua nüpüshi, napüleerua na wayuu nuluwataakana aaʼu otta na niʼipajanakana sünain aluwatawaa. Laülaapa nia nüchajaain maʼin sukuwaʼipa süpüla nunouteʼerüin tü kasa mojusü naaʼinrapuʼukat. Eesüjaʼa anale nukuwaʼipa nüpüleerua Josías chi nülüinkai, chi aluwataakai mapa süka anakalü akuwaʼipa (2 Rey. 22:1, 2).

12. Sünainjee nukuwaʼipa Manasés, ¿jamüsü süpüla watüjaain saaʼu shiimainre niyaawajaain wanee wayuu suulia naainjala?

¹² Shiimain niyaawajaain suulia naainjala Manasés, nnojotsü mojuin neʼe naaʼin. Nuchuntashaatain nümüin Jeʼwaa süpüla nümüliajüin nia otta süpüla nükaalinjain nia sünain anouteʼeraa nukuwaʼipa. Nüchajaain maʼin sukuwaʼipa süpüla nuʼwaajüin Jeʼwaa otta süpüla naaʼinrüin tia na waneinnua. ¿Kasa watüjaka sünainjee  nukuwaʼipa Manasés? Shia eein süpüla motuin naaʼin Jeʼwaa naainjala wanee wayuu jaʼitairü kashüülain maʼin tü naaʼinrakat. Watüjaa aaʼuchi anamiain maʼin Maleiwa jee motuin naaʼin naainjala wanee wayuu shiimainre niyaawajaain suulia naainjala (Sal. 86:5).

13. Püküja wanee sukuwaʼipa wayaawataka anainjee nnojoluinjatüin mojuin neʼe naaʼin wanee wayuu shiimainre niyaawajaain suulia naainjala.

¹³ Watüjaa aaʼu tü naaʼinrajatkat wanee wayuu niyaawajaale suulia naainjala sünainjee tü naaʼinrakat Manasés. Jülüjataa waaʼin tüü: jamüshiijaʼa wayaʼlajüinjanale pan jee saapünüle joo wamüin wanee kaliinashuku, nnojotsü anain wamüin tia, ¿aashimüin?, jama nnojoluin shiain tü wachuntakat. «¿Nnojotsüjasaʼa aainjünüin tü pankat süka kaliinashuku?», jama nümüle wamüin chi oikaakai. Mayaainjeʼe müin tia, nnojotsü wayaʼlajüin tü kaliinashukukat. Sünainjee tia wayaawata aaʼu tü nuchuntakat Jeʼwaa nümüin wanee wayuu shiimainre niyaawajaain suulia naainjala. Nnojotsü mojuinjatüin neʼe naaʼin chia wayuukai, eesü sooʼomüin tü kasa naaʼinrajatkat. Wekirajaa süchiki tia sünainjee nukuwaʼipa chi emüliee maaʼinsai nikirajakai achiki Jesuu.

14. ¿Kasa naaʼinraka palajana chi jimaʼai maaʼinsaikai süpüla niyaawajaain suulia naainjala?

¹⁴ Suluʼu Lucas 15:11-32 nüküjain Jesuu süchiki tü alatakat nümüin wanee jimaʼai maaʼinsai. Eʼrüijaashi nia wayumüin nümüin chi nüshikai, oʼunajaashi nia nipialuʼujee, oʼunushi nia wattamüin jee wainma kasa mojusü naaʼinraka. Shiasaʼa niʼrapa müliaa, jülüjasü naaʼin mojuin tü naaʼinrakat jee niyaawatüin saaʼu anapuʼuin nukuwaʼipa chaa nipialuʼu chi nüshikai. Niyaawajaakalaka joo naaʼin chia jimaʼaikai, nüleʼejaka nüchikuaʼa eemüin chi nüshikai jee nuchuntuin nümüin motuinjatüin naaʼin naainjala. Mayaainjeʼe niyaawatüin saaʼu mojuin nukuwaʼipa sutuma tü kasa nüneekakat, eesü waneirua kasa naaʼinrajatka süpüla nunouteʼerüin nukuwaʼipa.

15. ¿Kasa naaʼinraka chi emüliee maaʼinsaikai sutuma shiimain niyaawajaain suulia naainjala?

¹⁵ ¿Kasa naaʼinraka chi emüliee maaʼinsaikai sutuma shiimain niyaawajaain suulia naainjala? Aleʼejaashi nüchikuaʼa eemüin chi nüshikai. Anuu nünüiki nüntapa chamüin: «Taataa, kaainjalashi taya nuulia chi Maleiwakai je puuliaya. Nnojoi mata müin aka taya wane püchon» (Luc. 15:21). Sünainjee tü nümakat, jaʼyasü naaʼu nunouteʼereein nukuwaʼipa nümaa Jeʼwaa. Nüküjain mojuin naaʼin chi nüshikai sutuma niʼrülin wayumüin nümüin jee nüchajaain maʼin sukuwaʼipa süpüla talatüinjachin nia nüchikuaʼa nümaa. «Anakaja müleka pipiuunasere neʼe taya», müshi nia nümüin chi nüshikai (Luc. 15:19). Sutuma tü naaʼinrakat chia emüliee maaʼinsaikai, eesü waneirua kasa nayaawataka atuma na laülaashiikana shiimainre niyaawajaain wanee wawala suulia naainjala.

16. ¿Jamüsü kapüleeka namüin na laülaashiikana nayaawatüin saaʼu shiimainre niyaawajaain suulia naainjala wanee anoujashi?

¹⁶ Süka nnojoluin natüjaain saaʼu na laülaashiikana tü suluʼukat naaʼin wanee wayuu,  kapüleesü namüin nayaawatüin saaʼu shiimainre niyaawajaain wanee anoujashi suulia naainjala. Nachajaainjatü maʼin sukuwaʼipa süpüla natüjaain saaʼu nuuʼulaale suulia naainjala chi kaainjalashikai otta nülerajüle shia. Eesüjaʼa wainmajüle naaʼin na laülaashiikana shiimainre niyaawajaain suulia naainjala wanee anoujashi saaliijee kashüülain maʼin tü naaʼinrakat.

17. (1) Püküja wanee sukuwaʼipa wayaawataka atuma nnojoluin niyaawajaain suulia naainjala wanee wawala sutuma mojuin neʼe naaʼin. (2) Saashin 2 Corinto 7:11, ¿kasa naaʼinrajatka wanee wawala shiimainre niyaawajaain suulia naainjala?

¹⁷ Jülüjataa waaʼin tüü: eetaashi wanee wawala kakaliaichikai amaʼüjiraain nukuwaʼipa sümaa nuunjulajüin süchiki suulia nuʼwayuuse, noulia naʼaleewainyuu jee na laülaashiikana. Shiasaʼa soʼu wanee kaʼi, aküjünüsü namüin na laülaashiikana nüchiki chia wawalakai. Naashajaapa na laülaashiikana nümaa, nnojotsü nuunjulajüin tia noulia jee jaʼyasü naaʼu müin mojukai naaʼin. Sutuma müin nukuwaʼipa, ¿shiimainchejeʼe niyaawajaain suulia naainjala? Nnojottaa. Nnojotsü uwatuain neʼe naainjala chia wawalakai, kojuyatua naaʼinrüin tia soʼunnaa wainma juya. Akaʼaya nia, nnojoishi niain aashajaain namaa na laülaashiikana süchiki tü naaʼinralakat, katata neʼe aküjaka nüchiki. Süpüla nayaawatüin saaʼu na laülaashiikana shiimainre niyaawajaain suulia naainjala, neʼrüinjatü nunoutuin nukuwaʼipa (paashajeʼera 2 Corinto 7:11). Eesüjaʼa kapüleere nümüin nunoutamaatüin nukuwaʼipa jee kakalieerüin süpüla sütüjaanüin aaʼu shiimainre niyaawajaain suulia naainjala. Sünainjee tia, eeshijaʼa nujuʼitinnüle naʼakajee na wawalayuukana (1 Cor. 5:11-13; 6:9, 10).

18. (1) ¿Kasa naaʼinrajatka wanee anoujashi ojuʼitinnakai naʼakajee na wawalayuukana shiimainre niyaawajaain suulia naainjala? (2) ¿Kasa niʼreetka suluʼujee tia?

¹⁸ Nujuʼitinnüle wanee wawala naʼakajee na wawalayuukana, ¿kasa naaʼinrajatka shiimainre niyaawajaain suulia naainjala? Oʼunuinjachi nia waneepia sünain tü outkajawaakat, oʼuraajüinjachi nia otta ekirajaainjachi nia sünain tü Bibliakat maʼaka naküjain na laülaashiikana nümüin. Eejüinjatü naaʼin suulia naaʼinrüin süchikuaʼa tü kasa kaainjalakalü atuma nia. Nüchajaale sukuwaʼipa süpüla anajiraain nia nüchikuaʼa nümaa Jeʼwaa, moteerü naaʼin Jeʼwaa naainjala otta nakaalinjeechi nia na laülaashiikana süpüla naʼakain nia nüchikuaʼa na wawalayuukana. Natüjaainjatü saaʼu na laülaashiikana shiimainre niyaawajaain suulia naainjala wanee anoujashi ojuʼitinnakai naʼakajee na wawalayuukana. Jülüjainjatpejeʼe naaʼin tü naneekajatkat nüpüleerua süpüla pansaainjatüin shia sümaa tü nukuwaʼipakat otta tü naaʼinrakat.

19. ¿Kasa naaʼinrajatka chi kaainjalashikai shiimainre niyaawajaain suulia naainjala? (Ezequiel 33:14-16).

¹⁹ Wekirajaaitpa anain nunouteʼerüinjatüin nukuwaʼipa chi kaainjalashikai, tü jülüjakat naaʼin otta tü kasa mojusü suchuntaakat naaʼin shiimainre niyaawajaain suulia naainjala. Nnojotsü mojuinjatüin neʼe naaʼin, jaʼyainjatü saaʼu nukuwaʼipa. Akatalaainjachi nia suulia naainjala jee  naaʼinrajatü süchikuaʼa tü nümakat Jeʼwaa (paashajeʼera Ezequiel 33:14-16). Tü alanaʼaleeinjatkalü ojutu nümüin shia anajiraainjachin nia nüchikuaʼa nümaa Jeʼwaa.

20, 21. ¿Kasa waaʼinrajatka süpüla wakaalinjain wanee waʼaleewain eekai kaainjalain?

²⁰ Anuu nünüiki Jesuu kasain nüntaka apüla yaa mmapaʼamüin: «Antüshi taya saʼakamüin wayuu süpüla achajawaa süchiki eekai kaainjaralüin shiiʼiree sükatalaain suulia saainjala» (Luc. 5:32). Shiaʼaya keeʼireeka waaʼin tia. ¿Kasa waaʼinrajatka watüjaale saaʼu süchiki naainjala wanee waʼaleewain?

²¹ Wounjulajüle süchiki naainjala wanee waʼaleewain, nnojoleechi wakaalinjain nia süpüla anain nukuwaʼipa. Amüla neʼe wounjulajüle süchiki tia, jama niʼrüin Jeʼwaa kasa süpüshuaʼa (Prov. 5:21, 22; 28:13). Shia anaka aluʼu waashajaale nümaa süpüla nüküjain tia namüin na laülaashiikana, jama nakaalinjeechin nia. Niyoutule tia, wayainjana aashajaakana namaa. Shiimainjaʼamata wakaalinjeein nia waaʼinrüle tia. Waaʼinrajatü tia suulia sumojujaain nukuwaʼipa nümaa Jeʼwaa.

22. ¿Kasa wekirajaajeetka anain sünain tü wane ekirajaayakat?

²² Naneeküle na laülaashiikana nojuʼitirüin wanee anoujashi kakaliaichikai kaainjalakuʼu müin, ¿jülüjainjatche waaʼin nnojolin namüliajüin nia? Sünain tü wane ekirajaayakat, wekirajaajeerü anain tü naaʼinrakat Jeʼwaa süpüla nüchiaain na kaainjalashiikana süka anakalü akuwaʼipa otta tü waaʼinrajatkat süpüla washatüin nukuwaʼipa.