Ehecha oĩva pype

Ehecha oĩva pype

KAPÍTULO 2

“Oikóta pendehegui che testígo”

“Oikóta pendehegui che testígo”

Jesús oprepara vaʼekue ijapostolkuérape ogia hag̃ua pe predikasión

Ñaanalisáta Hechos 1:1-26

1-3. ¿Mbaʼéichapa Jesús oho vaʼekue yvágape, ha mbaʼe pregúntapa ñakontestáta?

 JESÚS omanórõ guare umi apóstol hetaiterei osufri. Péro upéi, Jesús oikove jey rire, ovyʼaiterei hikuái. Upe guive, káda semána ohasáva, oiko heta mbaʼe ombovyʼaitereíva umi apóstolpe. Cuarenta día aja, Ñandejára Raʼy ojaparese meme vaʼekue chupekuéra, ha omboʼe ha omokyreʼỹ chupekuéra heta hendáicha. Péro koʼág̃a og̃uahẽma la moménto ojaparese hag̃ua chupekuéra por última ves.

2 Pe Sérro Olivotýpe, Jesús oñepyrũ omboʼe ijapostolkuérape, ha haʼekuéra oñatende porã hese. Heʼipa rire la heʼise vaʼekue, Jesús ohupi ipo ha ovendesi chupekuéra. Upéi, ¡haʼe oñepyrũ ojupi ohóvo yvága gotyo! Ha upe aja isegidorkuéra opyta omaña hese omoʼã peve chupe peteĩ arai. Upe moméntope Jesús ohóma yvágape, péro isegidorkuéra osegínte omaña yvate gotyo (Luc. 24:50; Hech. 1:9, 10).

3 La oiko vaʼekue pe Sérro Olivotýpe okambiaite kuri umi apostolkuéra rekove. Koʼág̃a Jesús ohómarõ yvágape, ¿mbaʼe opytáta ojapo hikuái? Jaikuaa porã Jesús opreparáma hague chupekuéra okontinua hag̃ua pe traváho haʼe omoñepyrũ vaʼekue. Péro, ¿mbaʼéichapa Jesús ojapo raʼe upéva? ¿Okumpli porãpa raʼe umi disipulokuéra ko tembiapo? ¿Ha mbaʼépa ñande ikatu ñaaprende chuguikuéra? Pe primer kapítulo oĩva lívro de Héchospe omombeʼupaitéta ñandéve koʼã mbaʼe.

“Haʼekuéra oikuaa porã haʼe oikoveha” (Hechos 1:1-5)

4. ¿Mbaʼépa Lucas omombeʼu omoñepyrũ hag̃ua pe lívro de Hechos?

4 Ñepyrũrã Lucas oñeʼẽ peteĩ karai héravape Teófilo, ojapo haguéicha voi oskrivírõ guare pe lívro de Lucas. a Upéi, haʼe omombeʼuʼimi jey la heʼíva pe lívro de Lúcaspe, ikatu hag̃uáicha osegi omombeʼu lívro de Héchospe la oiko vaʼekue upe rire. Ha imanduʼa jeývo la oiko vaʼekuére, Lucas oipurúma diferénte palávra, ha omombeʼumie hetave mbaʼe.

5, 6. a) ¿Mbaʼépa oipytyvõ kuri Jesús segidorkuérape osegi hag̃ua ojerovia mbarete? b) ¿Mbaʼérepa ñande avei ‘jaikuaa porã’ siertoha umi mbaʼe jagueroviáva?

5 ¿Mbaʼépa oipytyvõta kuri Jesús segidorkuérape osegi hag̃ua ojerovia mbarete? Hechos 1:3 heʼi: “Jesús heta ohasa asy rire omano meve, ojechauka chupekuéra heta vése 40 día aja, péicha haʼekuéra oikuaa porã haʼe oikoveha”. Jesús oikove jey rire, haʼe ojaparese vaʼekue isegidorkuérape hetaiterei vése. Sapyʼánte peteĩmente térã mokõime, avése katu ojaparese entéro umi apóstolpe, ha peteĩ vuéltape ojaparese voi mas de 500 isegidórpe (1 Cor. 15:3-6). Péicha isegidorkuéra oikuaa porã vaʼekue haʼe oikove jey hague ha ojerovia mbareteve.

6 Koʼág̃arupi, ñande ‘jaikuaa porã’ avei siertoha umi mbaʼe jagueroviáva. Jaguereko pruéva ohechaukáva Jesús añetehápe oiko hague ko yvy ape ári, omano hague ñanderehehápe ha upéi oikove jey hague. ¿Mbaʼérepa ñaime segúro oiko hague koʼã mbaʼe? Pórke la Bíbliape oñemombeʼu oĩ hague heta hénte ohecháva koʼã mbaʼe hesa teérupi. Jastudia porãramo koʼã rreláto ha ñañemboʼéramo upe aja, katuete imbaretevéta ñande jerovia. Ani ñanderesarái, jaguerovia hag̃ua peteĩ mbaʼe jaikuaa porã vaʼerã siertoha, osino jagueroviáta oimeraẽ mbaʼe rei. Péicha jajeroviárõmante ikatúta jaikove pára siémpre (Juan 3:16).

7. ¿Mbaʼe ehémplo porãpa Jesús oheja vaʼekue isegidorkuérape?

7 Jesús oñeʼẽ vaʼekue avei “Ñandejára Rréinore”. Por ehémplo, haʼe oexplika vaʼekue isegidorkuérape umi profesía heʼíva tekotevẽta hague pe Mesías osufri ha upéi omano (Luc. 24:13-32, 46, 47). Jesús oexplikárõ guare chupekuéra haʼe haʼeha pe Mesías, ontendekáma hína kuri ojeelehi hague chupe haʼe hag̃ua Rréi Ñandejára Rréinope. Pe Rréino haʼe vaʼekue voi pe téma prinsipál Jesús oipuru vaʼekue opredika hag̃ua. Ha koʼag̃aite peve isegidorkuéra osegi gueteri ojapo upeichaite (Mat. 24:14; Luc. 4:43).

“Umi lugár mombyryvehápe jepe ko yvy ape ári” (Hechos 1:6-12)

8, 9. a) ¿Mbaʼe mokõi mbaʼépepa ojavy raʼe Jesús apostolkuéra? b) ¿Mbaʼéichapa Jesús okorrehi ijapostolkuéra opensa lája, ha mbaʼépa ñande ñaaprende upévagui koʼág̃arupi?

8 Umi disipulokuéra ohecha vaʼekue Jesúspe por última ves pe Sérro Olivotýpe. Upérõ haʼekuéra oporandu chupe: “¿Nde piko remoĩ jey hína ko tiémpope Ñandejára goviérno Israélpe?” (Hech. 1:6). Ko pregúnta ohechauka umi apóstol ojavy hague mokõi mbaʼépe. Primero, haʼekuéra opensa Ñandejára Rréino ogovernataha Israélpe. Ha segundo, haʼekuéra opensa Ñandejára Rréino oñepyrũtama hague ogoverna upe tiémpope voi. ¿Mbaʼéichapa Jesús oipytyvõ kuri chupekuéra okorrehi hag̃ua opensa lája?

9 Jesús oiméne oikuaáma raʼe idisipulokuéra pyaʼe opillataha Ñandejára Rréino nogovernamoʼãiha Israélpe. ¿Mbaʼére jaʼe upéva? Pórke 10 día upe rire, haʼekuéra ohecháta voi kuri oñepyrũvo oñeforma pe Israel Ñandejára mbaʼéva. Upéva oiko rire, Israel ndahaʼemoʼãvéima kuri Jehová puévlo. Ha ani hag̃ua umi disípulo opensaiterei peteĩ féchare, Jesús heʼi porãnte chupekuéra: “Pe Túa yvagapegua añoite oreko pe autorida heʼi hag̃ua mbaʼe tiémpopepa oikóta umi mbaʼe, ha peẽ natekotevẽi peikuaa mbaʼe tiémpopepa oikóta umi mbaʼe” (Hech. 1:7). Jehová añoite ningo la ikatúva odesidi arakaʼetépa oñekumplíta koʼã mbaʼe. Upévare Jesús orrekonose vaʼekue ni haʼe ndoikuaaiha “pe óra ni pe día” outaha pe fin, síno “pe Túa añoite” oikuaaha upéva (Mat. 24:36). Ñande kásope peichaite avei koʼág̃arupi. Jaikóramo ñapensaiterei peteĩ féchare, jaikuaaségui arakaʼépa oúta pe fin, jaikóta jajepyʼapy peteĩ mbaʼe nokorrespondéivare ñandéve.

10. ¿Mbaʼépa jajapo vaʼerã jasegi hag̃ua umi apóstol ehémplo, ha mbaʼérepa?

10 Péro ndovaléi ñapensa vai Jesús apostolkuérare. Haʼekuéra ningo ojerovia mbarete vaʼekue ha iñumílde, upévarente oasepta Jesús okorrehírõ guare chupekuéra. Ha ojavýramo jepe umi mbaʼe oporandúvape, upéva ohechauka ipyʼaporãha hikuái. ¿Mbaʼérepa jaʼe upéva? Jesús heta vése heʼími vaʼekue isegidorkuérape: “Peñatende porãke siémpre” (Mat. 24:42; 25:13; 26:41). Ha upéva la ojapo vaʼekue hikuái: oñatende porã, oñehaʼãmbaite opilla arakaʼetépa Jehová ojapóta umi mbaʼe opromete vaʼekue. Ha ñande jaikóva “umi ára pahápe” jasegi vaʼerã iñehemplokuéra, koʼýte koʼág̃a pórke pe fin hiʼag̃uimbaitéma hína ohóvo (2 Tim. 3:1-5).

11, 12. a) ¿Mbaʼépa Jesús onkarga isegidorkuérape ojapo hag̃ua? b) ¿Mbaʼérepa Jesús oñeʼẽ pe espíritu sántore omanda mboyve idisipulokuérape opredika vaʼerãha?

11 Upéi Jesús omomanduʼa ijapostolkuérape mbaʼe rehepa oñekonsentra vaʼerã hikuái. Haʼe heʼi chupekuéra: “Oñemeʼẽta peẽme podér pe espíritu sánto ou vove pende ári, ha oikóta pendehegui che testígo Jerusalénpe, oparupiete Judéape, Samáriape ha umi lugár mombyryvehápe jepe ko yvy ape ári” (Hech. 1:8). Jesús oipota vaʼekue primero ojepredika Jerusalénpe, pe lugár ojejuka haguépe chupe, ha toñemombeʼu la héntepe haʼe oikove jey hague. Upéi katu ojepredika vaʼerã Judéape, Samáriape ha amo ipahápe ko múndo tuichakuére.

12 Jesús ningo onkarga vaʼekue isegidorkuérape opredika hag̃ua, péro heʼi mboyve chupekuéra upéva, haʼe opromete jey pe espíritu sánto oipytyvõtaha chupekuéra. Lívro de Héchospe ningo mas de 40 vése voi oñeñeʼẽ pe espíritu sántore. Upévare jaʼekuaa ko lívro ohechauka porãitereiha ñande ni mbaʼevéicharõ ndaikatumoʼãiha jajapo mbaʼeve, Jehová nañanepytyvõiramo ijespíritu rupive. Ha upévare iñimportanteterei siémpre jajerure Jehovápe tomeʼẽ ñandéve ijespíritu (Luc. 11:13). Ha ñane tiémpope koʼýte ñaikotevẽ hína upéva.

13. ¿Moõ pevépa oipota Jesús japredika, ha mbaʼérepa ñañehaʼãmbaite vaʼerã jajapo hag̃ua upéva?

13 Jesús heʼi vaʼekue idisipulokuéra opredika vaʼerãha “umi lugár mombyryvehápe jepe ko yvy ape ári”. Ha jahecháma haguéicha pe kapítulo 1-pe, ñande testígo de Jehová ñañehaʼã ñande pyʼaite guive ñakumpli ko Jesús omanda vaʼekue. ¿Mbaʼérepa? Pórke jaikuaa Jehová oipotaha entéro persóna ohendu pe notísia porã oñeʼẽva Ñandejára Rréinore (1 Tim. 2:3, 4). ¿Ndépa repartisipa avei hína ko tembiapo iñimportantetévape? Oiméramo upéicha, katuete oiméne rehechakuaáma ndaiporiha ótra kósa ikatúva ñanembovyʼave. Hiʼarive, Jehová si o si nepytyvõta epredika hag̃ua. Lívro de Hechos nepytyvõta avei reikuaa hag̃ua mbaʼéichapa repredika vaʼerã ha mbaʼéichapa ikatu nekyreʼỹve. Koʼã mokõi mbaʼe reikuaáramo, ndevalevéta predikasiónpe.

14, 15. a) ¿Mbaʼéichapa heʼi vaʼekue umi ánhel Jesús ou jeytaha, ha mbaʼépa heʼise raʼe hikuái? (Ehecha avei pe nóta). b) ¿Ou jeýpa raʼe Jesús pe oho hagueichaite?

14 Jaʼéma haguéicha oñepyrũvo ko kapítulo, umi apostolkuéra omaña hína kuri Jesúsre ohórõ guare yvágape. Ha odesaparesémarõ jepe, haʼekuéra osegi gueteri omaña yvate gotyo. Upéi mokõi ánhel ojaparese umi apóstolpe, ha heʼi porãnte chupekuéra: “Kuimbaʼekuéra Galileagua, ¿mbaʼére piko peñemboʼy pemaña hína yvágare? Jesús, pe oĩ vaʼekue pende apytépe ningo ojehupíma yvágape. Haʼe ou jeýta upe peẽ pehecha hagueichaite chupe oho yvágape” (Hech. 1:11). ¿Heʼisépa upéva Jesús ou jeýta hague kon el mísmo kuérpo, omboʼeháicha heta rrelihión? No, ndahaʼéi upéicha. Jahechamína mbaʼérepa jaikuaa upéva.

15 Umi ánhel ndeʼíri kuri Jesús ou jeytaha kon el mísmo kuérpo síno heʼi ou jeytaha pe oho haguéicha yvágape. b ¿Ha mbaʼéichapa oho raʼe Jesús? Upérõ guare umi apóstol añoite opilla Jesús noĩveimaha ko yvy ape ári, síno ohomaha yvágape Itúa rendápe. Ha ou jeýpe upeichaite vaʼerã kuri, sólamente umi ostudiáva la Biblia ha ontendéva mbaʼépa heʼise umi mbaʼe oikóva koʼág̃arupi, opilláta Jesús haʼemaha Rréi yvágape ha ogovernamaha hína (Luc. 17:20). Upévare iñimportánte káda uno ñaanalisa umi pruéva ohechaukáva Jesús ogovernamaha hína yvágape. Péicharõmante ikatúta ñaipytyvõ avei umi ótrope ohechakuaa hag̃ua hiʼag̃uimbaitemaha pe fin.

“Ehechaukamína oréve mávapepa reiporavo” (Hechos 1:13-26)

16-18. a) ¿Mbaʼépa ñanemboʼe Hechos 1:13, 14 umi rreunionkuéra ojapo vaʼekuégui umi kristiáno? b) ¿Mbaʼépa ñanemboʼe Jesús sy ehémplo? c) ¿Mbaʼérepa iñimportantete ñandéve g̃uarã umi rreunión koʼág̃arupi?

16 Ndareíri ningo umi apóstol “vyʼápe oho jey Jerusalénpe” (Luc. 24:52). ¿Ha mbaʼépa ojapo raʼe hikuái Jesús oñeʼẽ rire chupekuéra? Hechos 1:13, 14 omombeʼu haʼekuéra oñembyaty hague peteĩ “koty yvateguápe”. Yma ningo Israélpe la hénte ojepokuaámi oreko hógape ótro koty pe yvate. Ha oĩ vaʼekue voi peteĩ eskaléra okáguio ládo ojejupi hag̃ua upépe. ¿Noiméi piko upérõ guare haʼekuéra oĩ hína raʼe Marcos sy rógape? Ikatupa hína, pórke Hechos 12:12 omombeʼu haʼekuéra oñembyatými hague upépe. Tahaʼe haʼeháicha, jahechakuaa Jesús segidorkuéra oelehi hague peteĩ lugár isensillomíva oñembyaty hag̃ua. Péro, ¿máva mávapa oĩ raʼe upérõ, ha mbaʼépa ojapo hikuái upépe?

17 Upérõ noñembyatýi kuri umi apóstol añónte, ni ndahaʼéi kuimbaʼe meménte la oĩ vaʼekue. La Biblia heʼi oĩ hague avei “unos kuánto kuña”, umíva apytépe María haʼéva Jesús sy. Koʼápe última ves oñeñeʼẽ hese la Bíbliape. María oho vaʼekue ko rreuniónpe, ndahaʼéi oipotágui oñembotuicha chupe, síno oadoraségui Jehovápe iñermanokuérandi. ¡Ha mbaʼeichaitépa oiméne ombovyʼa raʼe chupe umi ótro 4 imemby oĩva pépe ijykére! Haʼekuéra ningo ndojeroviái vaʼekue Jesúsre haʼe oikoveha tiémpope (Mat. 13:55; Juan 7:5). Péro Jesús oikove jey rire, haʼekuéra okambiaitéma (1 Cor. 15:7).

18 La Biblia omombeʼu avei ñandéve maʼerãpa oho vaʼekue hikuái upe rreunionhápe. Hechos 1:14 heʼi: “Haʼekuéra oñemoĩ peteĩ ñeʼẽme ha osegi oñemboʼe meme hikuái oñondivepa”. Ymaite guive voínte, kristianokuéra oñembyatýva oadora hag̃ua Jehovápe oñondivepa. Ha ndahaʼéi upearãnte, síno avei oñomokyreʼỹ hag̃ua ha oaprende hag̃ua hetave mbaʼe. Jehovápe ningo ombovyʼaiterei ohechávo ñañemboʼe ha japuraheiha chupe, ha ñanderehe voínte ojapo porãiterei avei upéva. Upévare, ¡aníkena jafalta koʼã rreunión ñanemokyreʼỹetévape! (Heb. 10:24, 25).

19-21. a) ¿Mbaʼépa ñaaprende Pédrogui jahechávo ombaʼapo jeymaha Jehovápe g̃uarã? b) ¿Mbaʼérepa ojeheka vaʼerã kuri Judas rekoviarã, ha mbaʼépa ñaaprende la ojapo vaʼekuégui umi apóstol upearã?

19 Péro oĩ gueteri peteĩ mbaʼe iñimportánteva tekotevẽ vaʼekue Jesús segidorkuéra osolusiona. Ha apóstol Pedro oexplika chupekuéra mbaʼérepa tekotevẽ kuri upéva (versíkulo 15-26). Ajépa tuicha ñanemokyreʼỹ jahechávo mbaʼeichaitépa Pedro oprogresa peteĩ sapyʼaitépe. Ojapo unas kuánta semánante kuri haʼe onega hague Jesúspe, péro koʼág̃a oñehaʼãmbaitéma hína oipytyvõ iñermanokuérape (Mar. 14:72). ¿Mbaʼépa ñanemboʼe upéva? Enterovéva ñaneimperfékto, ha siémpre jareko vaʼerã enkuénta Jehová ‘ivuenoitereiha ha oĩha ñaneperdona hag̃uáicha’ ñañarrepenti añetéramo (Sal. 86:5).

20 Judas ningo otraisiona kuri Jesúspe, ha Pedro ohechakuaa ojeelehímante vaʼerãha ótro hekovia. ¿Mávapepa oelehíta hikuái? Upe ojeelehíva haʼe vaʼerã peteĩ omoirũ meme vaʼekue Jesúspe haʼe opredikaha tiémpope, ha haʼe vaʼerã avei peteĩ ohecha vaʼekue Jesús oikove jey hague (Hech. 1:21, 22). Oĩ porãiterei kuri la ojaposéva hikuái, pórke Jesús voi opromete vaʼekue: “Peẽ chemoirũ vaʼekue, peguapýta avei 12 trónope ha pehusgáta umi 12 trívu oĩva Israélpe” (Mat. 19:28). Ojekuaa porã Jehová voi oipota hague oĩ 12 apóstol, oiko hag̃ua chuguikuéra umi “12 ita” orekóva isimiéntope pe Jerusalén pyahu (Apoc. 21:2, 14). Ñandejára oipytyvõ kuri Pédrope ontende hag̃ua Júdasre oñekumpliha pe profesía oĩva Salmo 109:8-pe. Ko sálmope heʼi: “Ótro topyta ilugárpe ojapo hag̃ua itraváho”.

21 ¿Mbaʼéichapa ojeelehi raʼe mávapa opytáta Judas rendaguépe? Umi apóstol ojapo peteĩ sortéo upearã. Upéva pyʼỹi ojejapómi upe tiémpope (Prov. 16:33). Ha koʼápe última ves jatopa la Bíbliape ojejapo hague upéva. Posívlemente Jehová oñohẽ rire ijespíritu sánto, natekotevẽvéima kuri ojejapo peteĩ sortéo ojekuaa hag̃ua peteĩ mbaʼe. Péro, ¿mbaʼérepa umi apostolkuéra ojapo kuri upéva? Haʼekuéra oñemboʼe kuri Jehovápe ha heʼi: “Ñandejára Jehová, nde ningo reikuaa mbaʼépa oĩ enterove pyʼapýpe, ehechaukamína oréve mávapepa reiporavo koʼã mokõi apytégui” (Hech. 1:23, 24). Jahechaháicha, haʼekuéra oipota kuri Jehová voi oelehi mávapa opytáta Judas rekoviarã. Ha Jehová oelehi kuri Matíaspe, upe guive haʼe oĩ “umi 12 apóstol” apytépe. c Posívlemente Matías haʼe kuri peteĩva umi 70 disípulo Jesús omondo vaʼekue opredika hag̃ua (Hech. 6:2).

22, 23. ¿Mbaʼérepa iñimportantete ñaneñeʼẽrendu umi ñandegiávape kongregasiónpe?

22 Upe oiko vaʼekue ohechauka porã Jehová puévlope mbaʼeve ndojejapoiha péicha péichante. Jehová oipota ipuévlo oñeorganisa porã. Koʼág̃arupi, oñemeʼẽ mboyve hetave rresponsavilida peteĩ ermánope, umi ansiáno oanalisa porã umi rrekisíto oĩva la Bíbliape. Ha ojerure avei Jehovápe togia chupekuéra ijespíritu sánto rupive. Upéi ae ikatu oñenombra peteĩ ermánope. Upéicha rupi, enterovéva kongregasiónpe jaikuaa koʼã kuimbaʼépe ojeelehi hague espíritu sánto rupive. Iñimportánte upévare ñaneñeʼẽrendu chupekuéra, upéicha siémpre jaikóta peteĩ ñeʼẽme kongregasiónpe (Heb. 13:17).

Ñande ñaneñeʼẽrendu umi ansiánope ha jaapoja chupekuéra

23 Koʼág̃a umi apostolkuéra ijerovia mbaretevéma ohecha rire Jesús oikove jey hague. Ha odesidíma avei hikuái la tekotevẽva oñeorganisa porã hag̃ua Jehová puévlo. Entéro koʼã mbaʼe opreparáma hína kuri chupekuéra ombohovái porã hag̃ua la oikótava upe rire. Pe kapítulo oúvape ñañeʼẽvéta upévare.

a Oñepyrũvo pe lívro de Lucas, haʼe osaluda Teófilope heʼívo chupe: “Karai Teófilo che arrespetaitéva”. Upéicha rupi oĩ algúno opensáva upe tiémpope Teófilo haʼe hague peteĩ persóna iñimportánteva, péro ndahaʼéiti hague kristiáno (Luc. 1:3). Oñepyrũvo lívro de Hechos katu, Lucas heʼíntema chupe “Teófilo”. Upévare oĩ heta expérto opensáva Teófilogui oiko hague kristiáno olee rire pe lívro de Lucas, ha upéicha rupi Lucas ndoipuruvéima hague peteĩ título oñeʼẽ hag̃ua chupe, síno oskrivíma chupe haʼerõguáicha iñermáno.

b Upérõ umi anhelkuéra oipuru pe palávra griega trópos, heʼiséva mbaʼéichapa oiko térã ojejapo peteĩ mbaʼe. Upévare haʼekuéra oipuru pe palávra trópos heʼi hag̃ua mbaʼéichapa Jesús ou jeýta, ndahaʼéi mbaʼe kuérpopa orekóta. Umi anhelkuéra ontendekasérire Jesús orekotaha el mísmo kuérpo ou hag̃ua, oipuru vaʼerãmoʼã kuri pe palávra griega morfé.

c Pablo haʼe vaʼekue avei apóstol ‘oñemondóva oipytyvõ hag̃ua umi ndahaʼéivape judío’. Péro haʼe ndokalifikái oĩ hag̃ua umi 12 apóstol apytépe, pórke haʼe nomoirũi vaʼekue Jesúspe opredikárõ guare ko yvy ape ári (Rom. 11:13; 1 Cor. 15:4-8).