Escritura cuneiforme ha la Biblia heʼíva

ÑANDEJÁRA ningo ojapovaʼekue umi idióma Babélpe, ha upéi umi hénte oñepyrũ oheka mbaʼéichapa ohaíta iñeʼẽme. Pór ehémplo umi Sumeria ha Babiloniaygua ha ambue tetã oĩva Mesopotámiape oiporu pe escritura cuneiforme. Ko ñeʼẽ ou latíngui ha heʼise “con forma de cuña”. Haʼekuéra ningo ohai ñaiʼũ rehe peteĩ punsónpe ha umi divúho ojejapóva ojogua kúñape.

Umi arqueólogo otopáma heta tavlílla ojejapóva ñaiʼũgui ha ojehaíva hese. Koʼãva oñeʼẽ umi mbaʼe oikovaʼekuére yma ha heta héntere. Ha la Biblia oñeʼẽ avei umívare. Upévare iporã jahechami mbaʼépa ojekuaa ko escritura cuneifórmegui, ha mbaʼéichapa upéva ohechauka añeteha la Biblia heʼíva.

Peteĩ escritura ijetuʼúva oñentende hag̃ua

Umi espesialísta ningo heʼi umi hénte yma guare ojapo hague divúho orrepresenta hag̃ua umi ñeʼẽ iñidiomapegua. Pór ehémplo, ohai hag̃ua pe ñeʼẽ guéi ojapo hikuái peteĩ guéi akã raʼanga. Péro upéi ohecha hikuái tekotevẽha ohai hetave mbaʼe, ha upévare okambia pe ohai lája. Pe lívro NIV Archaeological Study Bible heʼi: “Upéi ojeporúma umi divúho orrepresenta hag̃ua sílaba oiko hag̃ua chugui palabra”. Amo ipahápe oreko hikuái 200 divúho ojeporúva “ojehai hag̃ua opaite mbaʼe upe idiómape”.

Abrahán tiémpope, áño 2000 Jesús ou mboyve ojeporu meméma vaʼekue pe escritura cuneiforme. Ha ohasa rire 2000 áño oĩma 15 idióma ojehaíva upéicha. Haimete enterove umi texto cuneiforme ojetopáva ojehai travlíllare ojejapóva ñaiʼũgui. Umi 150 áño ohasavaʼekuépe ojetopa hetaiterei koʼã tavlílla umi táva Ur, Uruk, Babilonia, Nimrud, Nippur, Asur, Nínive, Mari, Ebla, Ugarit ha Amarnápe. Pe rrevísta Archaeology Odyssey heʼi: “Umi espesialísta heʼi ojetopa hague uno térã dos millón rupi koʼã tavlílla, ha káda áño ojetopaveha 25.000 rupi”.

Péro tekotevẽ ojetradusi umi mbaʼe heʼíva koʼã tavlíllape, ha upearã ombaʼapo espesialísta oúva heta tetãgui. Ojeʼe “saʼiha gueteri umi dokuménto cuneiforme ojetradusíva”.

Umi karai arandu opilla oĩha tavlílla ojehaíva mokõi térã mbohapy idiómape, ha upéva oipytyvõ chupekuéra oikuaa hag̃ua mbaʼépa heʼi pype. Pyʼỹi otopa hikuái ojehaiha umi hénte réra, mburuvichakuéra, umi rréi família ha avei ñeʼẽyvoty.

Áño 1850 rupi umi espesialísta opilla pe idióma ojeporuvéva Oriente Médiope haʼeha acadio térã asiriobabilonio. Pe Encyclopædia Britannica heʼi: “Opillávo hikuái mbaʼéichapa ojelee pe idióma acadio oikuaáma avei mbaʼéichapa ojeleéta umi ótro idióma ha mbaʼépa heʼise”. Mbaʼépa ohechauka ñandéve koʼã mbaʼe?

Informasión ohechaukáva añeteha la Biblia heʼíva

La Biblia heʼi David ojagarra mboyve Jerusalén áño 1070-pe Jesús ou mboyve,  umi rréi Canaangua ogoverna hague upe táva (Jos. 10:1; 2 Sam. 5:4–9). Péro oĩvaʼekue heta karai arandu ndogueroviáiva upéicha hague. Amo áño 1887-pe peteĩ kuñakarai otopa peteĩ tavlílla ojejapóva ñaiʼũgui Amarna (Egíptope). Upéi ojetopave 380 tavlílla ha umi espesialísta ohechakuaa umi rréi Canaangua ha umi Egiptoygua, Amenhotep III ha Akhenatón oiporu hague koʼãva oñomomarandu hag̃ua. Koʼã dokuménto apytépe oĩ 6 kárta ohaivaʼekue mburuvicha Abdi-Heba, oisãmbyhýva Jerusalén.

Pe rrevísta Biblical Archaeology Review heʼi: “Jerusalén haʼéneraʼe peteĩ táva guasu oĩháme peteĩ mburuvicha. Umi tavlílla ojetopáva Amarnápe omombeʼu Abdi-Heba haʼeha pe [...] mburuvicha oikóva upépe ha 50 soldádo Egiptoygua oñangarekoha hese”. Ko rrevísta heʼive: “Umi kárta ojetopavaʼekue Amarnápe ohechauka Jerusalén haʼe hague peteĩ siuda tuicháva”.

Ojetopa heta téra oĩva avei la Bíbliape

Umi Asiria ha Babiloniaygua ohaivaʼekue umi mbaʼe iñimportánteva oikóva hetãme tavlílla, ladríllo térã estátua rehe. Umi espesialísta ontendévo mbaʼépa heʼise umi mbaʼe ojehaíva idióma acádiope, otopa heta téra oĩva avei la Bíbliape.

Pe lívro The Bible in the British Museum heʼi: ‘Áño 1870-pe oñepyrũ ramoite pe Sociedad de Arqueología Bíblica. Upérõ doktór Samuel Birch omeʼẽ peteĩ diskúrso ha heʼi umi texto cuneifórmepe oĩha umi rréi hebreo Omrí, Acab, Jehú, Azarías, Menahem, Péqah, Hosea, Ezequías ha Manasés, umi rréi Asiriaygua Tiglat-piléser III, Sargón, Senaquerib, Esar-hadón ha Asurbanipal; ha umi rréi Siriaygua Benhadad, Hazael ha Rezín réra’.

Pe lívro The Bible and Radiocarbon Dating ombojoja la Biblia heʼíva Israel ha Judáre, umi texto cuneiforme heʼívare. Mbaʼépa ojehecha upe rire? “Umi dokuméntope oĩ 15 térã 16 rréi Judá ha Israelgua, ha umi téra ha fécha oĩ porãmbaite la Biblia heʼívare Reyes kuatiañeʼẽme. Ndaipóri ni peteĩ rréi réra oĩ vaíva, ha umi dokuméntope ndaipóri ni peteĩ rréi noĩriva la Bíbliape”.

Áño 1879-pe ojetopa peteĩ dokuménto cuneiforme ifamósova: Cilindro de Ciro. Upépe heʼi ojagarra rire Babilonia 539-pe Jesús ou mboyve, Ciro omosãso hague umi hénte ojeguerahavaʼekue Babilóniape ha oheja oho jey hetãme. Umíva apytépe oĩvaʼekue heta hudío (Esd. 1:​1-4). Síglo 19-pe oĩvaʼekue heta karai arandu heʼíva la Biblia ijapuha oñeʼẽvo Ciro rehe. Péro heta dokuménto cuneiforme yma guare ohechauka la Biblia heʼíva añeteha. Umíva apytépe oĩ pe Cilindro de Ciro.

Áño 1883-pe ojetopa setecientos dokuménto cuneiforme táva Nippúrpe, Babilonia ypýpe. Umívape ojehai 2.500 téra rupi, ha ijapytépe oĩ 70 hudío réra. Pe istoriadór Edwin Yamauchi heʼi koʼãva haʼeha “umi ohekáva hénte omombaʼapo hag̃ua, testígo, impuésto kovraha, ha rréi rógape ombaʼapóva”. Oĩ heta mbaʼe ohechaukáva upérõ oĩ hague hudío ombaʼapóva Babilonia ypýpe. Péva ohechauka añeteha pe profesía heʼíva umi Israelgua oho jeytaha Judéape osẽ rire Asiria ha Babilóniagui, péro naentéroi ohotaha (Isa. 10:​21, 22).

Mil áño Jesús ou mboyve, ojeporu pe escritura cuneiforme ha avei oĩ umi idióma ojehaíva létrape. Péro upe rire umi Asiria ha Babiloniaygua mbeguekatúpe omboyke ohóvo pe escritura cuneiforme ha oiporúntema hekovia umi létra.

Umi muséope oĩ gueteri atyraite tavlílla neʼĩrava ojekuaa mbaʼépa la heʼíva pype. Koʼág̃a peve entéro umi dokuménto ojetradusíva ohechauka añeteha la Biblia heʼíva. Upéicharõ, katuete umi hembýva gueteri ohechauka avei Ñandejára Ñeʼẽ heʼíva oĩ porãha.

[Roagradese oĩva páhina 21-pe]

Fóto, Museo Británico