Skip to content

Zɔɛ keŋɛ yelese'a n boi

Matu A Zuo Bunuu Ta Paɛ Buyopɔi

Matu A Zuo Bunuu Ta Paɛ Buyopɔi

5 Eŋa n nyɛ nɛrekuuŋɔ la, a zom la zoore la zuo; ge nyaa zi’ire ba’asɛ ti a podɔleba la wa’an a zɛ’an na. 2 Ti a nyaa pɔsɛ pa’ala ba yeti:

3 “Sɛba n eeri Naayinɛ wan tara pupeelum, se’ere n sɔi la saazuo Na’am la dela ba denɛ.

4 “Sɛba suure n sa’am la wan tara pupeelum, se’ere n sɔi la ba wan nyɛ subuɣelegɔ.

5 “Sɛba n siregeri bamea la wan tara pupeelum, se’ere n sɔi la bamam n wan sɔna tingɔŋɔ wa.

6 “Sɛba ti kom la konyuuro tara ba tontɔɔ tuuma zuo la wan tara pupeelum, se’ere n sɔi la Naayinɛ wan bo ba ban boti sɛla.

7 “Sɛba n diti sugeri la wan tara pupeelum, se’ere n sɔi la ba me wan di sugeri bo ba.

8 “Sɛba n tari yelemɛŋɛrɛ la wan tara pupeelum, se’ere n sɔi la ba wan nyɛ Naayinɛ. a

9 “Sɛba n eeri suma’asum la wan tara pupeelum, se’ere n sɔi la ba wan yi’ira ba Naayinɛ kɔma.

10 “Sɛba ti ba mɛlesa ba tontɔɔ tuuma zuo la wan tara pupeelum, se’ere n sɔi la saazuo Na’am la dela ba denɛ.

11 “Tari ya pupeelum se’em ma’a ti nɛreba tuura ya ge mɛlesa ya ge parena pumpɔrekãra bɔ’ɔra ya mam zuo. 12 Tari ya pupeelum ge nyɛɛna ya, se’ere n sɔi la Naayinɛ wan yɔ ya. Bala mea nɔɔ ti ba yuun mɛlesɛ nɔtɔɣɔseba la ge paɛ yamam.

13 “Ya ani wuu yaarum tingɔŋɔ wa poan. Ge yaarum san ka le za’asum, ba wan eŋɛ bu la wani? Bu ka le tara tuunɛ gana ba lobe bu basɛ ti nɛreba nɛɛra bu zuo.

14 “Ya ani wuu nɛɛsum tingɔŋɔ wa poan. Tiŋa n boi kunkune zuo kan ta’an suɣɛ. 15 Nɛreba ni ka laŋɛ kania ze’ele dekɛ pi’ɔ vuge ka ge ba ni dekɛ ka ze’ele la teebule zuo ti ka niɛ bo yire la nɛreba. 16 Bala mea nɔɔ, basɛ ti ya nɛɛsum la niɛ ti nɛreba nyɛta, la wan eŋɛ se’em ti ba ta’an nyɛ ya tuunsoma la ge pɛ̃ɣɛ ya Sɔ se’em n boi saazuo la.

17 “Da ti’isɛ ya ti mam wa’ana ti n sa’am la Lɔɔ la bii Nɔtɔɣɔseba b yetɔɣum la. Mam ka wa’ana ti n sa’am ba ge n tuɣum basɛ ti ba tum tuuma. 18 Mam yeti ya la yelemɛŋɛrɛ ti, saazuo la tiŋa san kan tole, sɛla woo ti ba gulesɛ Lɔɔ la poan me kan malum tole ge ka tum tuuma. 19 Bala la, se’emdaana n zaɣesɛ nɔya wa ayima ti nɛreba ti’isa ti de yele ka pakɛ la ge pa’ala basɛba ti ba me ita bala kan kɛ̃ saazuo Na’am la poan. Ge se’em woo n doli a ge me pa’ala a la, wan kɛ̃ saazuo Na’am la poan. 20 Mam yeti ya ti ya san ka tara sakerɛ gana Faraseedoma la, la gɔnguleseriba la, ya kan makɛ kɛ̃ saazuo Na’am la poan.

  21 “Ya wum ti ba yuun yele diimi nɛreba la yeti: ‘Da ku nɛra ge se’emdaana n ku nɛra ba wan gãkɛ en kootin poan.’ 22 Ge mam yeti ya mɛ ti mina woo n kɔ’ɔn ita sunsɔa la a suɔ ba wan gãkɛ en kootin poan; ti se’emdaana n tu a suɔ ti a dela bunyaalega ba wan gãkɛ en Kootin Kãtɛ poan; ge ti hon se’em me n yele ho tadaana ti, ‘Bunbasela wa!’ wan keŋɛ Gehena bugum la poan. c

23 “Ho san tara ho bo’olum ye’a kaabegɔ daka la zɛ’an ge ti bilam ti ho tiɛ ti daaŋɔ n boi hon la ho suɔ tiŋasuka, 24 dekɛ ho bo’olum la basɛ kaabegɔ daka la nɛŋa ge keŋɛ. Ta basɛ ti hon la ho suɔ la le naɛ taaba yia ge ti ho nyaa lebena dekɛ ho bo’olum la tisɛ.

25 “Hon la nɛra san tara yetɔɣum, ni eŋɛ kalam maalɛ yele la se’em ma’a ti ya nan bɔna sore zuo ye’a kootin la. San daɣena bala, a wan dekɛ ho bo gãkerɛdaana la, ti gãkerɛdaana la me gãkɛ hɔ ge dekɛ ho bo kootin tuuntuna la ti a paɣɛ hɔ. 26 Mam yeti ho la yelemɛŋɛrɛ ti, ho kan makɛ yese na san daɣena la ho kɔ’ɔn yɔ sanɛ la za’a mɛ.

27 “Ya wum ti ba yuun yele diimi nɛreba la yeti: ‘Ya ka nari ti ya tum pɔɣedire sa’aŋɔ.’ 28 Ge mam yeti ya mɛ ti mina woo n kɔ’ɔn bisera pɔka ta tara kunkoma’asum la en puɣum tum pɔɣedire sa’aŋɔ la en mɛ a suuren. 29 Bala la, ho niho san wan basɛ ti ho pirɛ lui, kpekɛ de basɛ. Se’ere n sɔi la, la wan ana soŋa ti ho koŋe ho inya la bɔberɛ deyima gana ba wan dekɛ ho inya la za’a lobe basɛ Gehena poan. d 30 Leyɛ’ɛsa, ho nu’o san wan basɛ ti ho pirɛ lui, ŋmaɛ de basɛ. Se’ere n sɔi la, la wan ana soŋa ti ho koŋe ho inya la bɔberɛ deyima gana ba wan dekɛ ho inya la za’a lobe basɛ Gehena poan. e

31 “Leyɛ’ɛsa, ba yuun yeti: ‘Mina woo n basɛ a pɔɣa nari ti a dekɛ pɔɣedire basega gɔŋɔ bo en.’ 32 Ge mam yeti ya mɛ ti se’emdaana n basɛ a pɔɣa san daɣena la a tum la yalumtuuma zuo, f wan basɛ ti pɔka la ta tum pɔɣedire sa’aŋɔ. Ti se’emdaana n di pɔka la ti ba basɛ en la me tum la pɔɣedire sa’aŋɔ.

33 “Ya le wum ti ba yuun yele diimi nɛreba yeti: ‘Ho ka nari ti ho pɔ ge luke. Sɛla ti ho biŋe nɔɔrɛ bo Yehowa la dela ho eŋɛ.’ 34 Ge mam yeti ya mɛ ti: Puɣum da pɔti ya. Da pɔ ya saazuo, se’ere n sɔi la Naayinɛ na’am kuka n bala. 35 Da pɔ ya tingɔŋɔ wa, se’ere n sɔi la a nama taɣeligɔ zɛ’an n bala. Da pɔ ya Yerusalem g, se’ere n sɔi la Naayinɛ tiŋa n bala. 36 Da pɔta la ho zuo wa, se’ere n sɔi la ho kan ta’an tee ho zonko ti la lebege pɛɛlega bii sabega. 37 Ho san yeti ho eŋɛ sɛla, ni eŋɛ dɛ. Ho san yeti ho kan eŋɛ sɛla, da eŋɛ dɛ. Ho san tɔɣɛ sɛla ge ka eŋɛ, ho tɔɣeseri la Dima la.

38 “Ya wum ti ba yuun yeti: ‘Niho n yɔɔri niho ti nyɛnɛ yɔɔra nyɛnɛ.’ 39 Ge mam yeti ya mɛ ti: Da zabera la be’emdaana la ge mina woo n lobe ho zuɔ sapɛka, gelege ayima la bo en. 40 Nɛra san bɔta ti a tari ho zom kootin ta’an to’e hon yɛ sɛla poan, kɔ’ɔn dekɛ ho lɔɣeyɛɛtɔ pa’asɛ en. 41 Ge nɛra n tari kpe’eŋo san pɛ̃regɛ hɔ ti ho eŋɛ sɛla, tum gaŋɛ eŋa n boti ho eŋɛ sɛla la. 42 Nɛra san zusɛ hɔ bo en, me da mɔŋɛ mina n boti ho peŋe h en sɛla.

43 “Ya wum ti ba yuun yeti: ‘Ho dela ho nɔŋɛ ho tadaana ge yaɛ ho dima.’ 44 Ge mam yeti ya mɛ ti: Kɔ’ɔn nɔŋɛ ya dindoma ge me zusa Naayinɛ bɔ’ɔra sɛba n mɛleseri ya. 45 Ya san ita bala, ya wan eŋɛ pa’alɛ ti ya tɔɣeseri la ya saazuo Sɔ la. Eŋa n basɛ ti sũurum nyɛkera bɔ’ɔra putɔpa la nɛresondoma ge basɛ ti saa niira bɔ’ɔra tontɔɔdoma la be’emdoma. 46 Ge ya san nɔŋɛ sɛba n nɔŋɛ ya, bem nyuurɔ ti ya wan nyɛ? Lampo tɔ’ɔseriba la me ka iti la bala mea? 47 Ya san sũna la ya zɔdoma ma’a, ya ka iti sɛla n boi de to’ore. Sɛba n ka mi Naayinɛ la puɣum ka ita la bala? 48 Ya nari ti ya tara nɔŋerɛ wuu ya saazuo Sɔ la n ani se’em la.

6 “Bisɛ yamea soŋa ge da tuni ya tuunsoma nɛreba nɛŋan ti ba yeen nyɛ ya. Ya san ita bala, ya saazuo Sɔ la kan yɔ ya. 2 Bala la ho san dekɛ sɛla bo nɛra, i da peebe tintanɛ basɛ sa wuu nigum nigumdoma la n iti se’em pu’usegɔ deto poan, la sarɔɔ zuto ti nɛreba pɛ̃ɣɛ ba la. Yelemɛŋɛrɛ ti n yɛta ya, ba to’e ba yɔɔrɛ za’a mɛ n bala. 3 Ge ho san dekɛ sɛla bo nɛra, da basɛ ti ho gɔbega nu’o mina sɛla ti ho zuɔ nu’o ita, 4 ti bala pa’alɛ ti ho ka basɛ ti basɛba nyɛ hon eŋɛ sɛla la. Bala ti ho Sɔ la n nyɛti sɛla woo la wan yɔ hɔ.

5 “Leyɛ’ɛsa, ya san zusa Naayinɛ, da iti ya wuu nigum nigumdoma la, ba boti la ba ni zɛ’a pu’usegɔ deto poan, la sarɔɔ zuto zusa Naayinɛ ti nɛreba nyɛta ba. Yelemɛŋɛrɛ ti n yɛta ya, ba to’e ba yɔɔrɛ za’a mɛ n bala. 6 Ge ho san yeti ho zusɛ Naayinɛ, kɛ̃ ho deo poan ta paɣɛ ge nyaa zusɛ ho Sɔ la ti ho ka nyɛta la. Bala ti ho Sɔ la n nyɛti sɛla woo la wan yɔ hɔ. 7 Ya san zusa Naayinɛ, da tɔɣeri ya yele yinɛ taɣesa wuu nɛreba n ka mi ban pu’useri Naayinɛ n iti se’em la. Ba ni ti’isa ti ba san zusa Naayinɛ yuura, bala ti a wan kelese ba zusega la. 8 Da iti ya wuu bamam la, se’ere n sɔi la ya Sɔ la puɣum mina sɛla n pakɛ ya mɛ ge ti ya nyaa zusɛ en.

9 “Ya wan zusa Naayinɛ se’em n wana:

“‘To Sɔ n boi saazuo sa, basɛ ti nɛreba bɔ’ɔra ho yu’urɛ la gilema. j 10 Basɛ ti ho Na’am la bisera tingɔŋɔ wa. Basɛ ti ho puti’irɛ n boti sɛla la tum tingɔŋɔ wa zuo wuu saazuo la. 11 Soso, bo to zina dabeserɛ wa dia; 12 ge di sugeri bo to, wuu tomam me n diti sugeri bɔ’ɔra basɛba se’em la. 13 Soso, soŋɛ tɔ la san ta kpe’em bo to ti to tum som ge faaɛ k tɔ Dima la nu’usin basɛ.’

14 “Ya san dita sugeri bɔ’ɔra nɛreba, ya saazuo Sɔ la me wan di sugeri bo ya; 15 ge ya san ka dita sugeri bɔ’ɔra nɛreba, ya saazuo Sɔ la me kan di sugeri bo ya.

16 “Ya san lu nɔɔrɛ, ni da sa’am ya nɛŋa wuu nigum nigumdoma la, se’ere n sɔi la ba ni sa’am l ba nɛsi mɛ ti nɛreba baŋɛ ti ba lu la nɔɔrɛ. Yelemɛŋɛrɛ ti n yɛta ya, ba puɣum to’e ba yɔɔrɛ za’a mɛ. 17 Ge ho san lu nɔɔrɛ, yire ho nɛŋa ge sɔ̃ kaam, 18 ti nɛreba da baŋɛ ti ho lu la nɔɔrɛ. Basɛ ti ho saazuo Sɔ la ma’a baŋɛ. Bala ti ho Sɔ la n nyɛti sɛla woo la wan yɔ hɔ.

19 “Da tuni ya kpe’eŋo kpe’eŋo ɛɛra ligeri la lɔɣɔrɔ tingɔŋɔ wa zuo. Bunmɔɣela la tiŋanziim ta’an sa’am ba, ti nayigesi me kɔ kɛ̃ ta zũ ba. 20 Ge tuɣum tuni ya kpe’eŋo kpe’eŋo ita sɛla ti Naayinɛ n boi saazuo la bɔta. Bilam ti bunmɔɣela la tiŋanziim kan ta’an sa’am ba, ti nayigesi me kan ta’an kɔ kɛ̃ ta zũ ba. 21 Ho lɔɣɔrɔ n boi zɛ’an la, bilam ti ho suure me bɔna.

22 “Nɛra niho ani wuu nɛɛsum bɔ’ɔra en. Ho niho san nyɛta soŋa, ho inya la za’a wan niɛ. a 23 Ge ho niho san bisa nyɛta sɛla n ka ani soŋa, b ho inya la za’a wan bɔna lika poan. Ho niho la san bɔna lika poan, bisɛ la wan ana gbatiri se’em!

24 “Nɛra kan ta’an tuna bɔ’ɔra kpɛ’ɛndoma bayi, se’ere n sɔi la a wan yaɛ ayima ge nɔŋɛ ayima, bii a wan tara yelemɛŋɛrɛ bɔ’ɔra ayima ge ka bɔ’ɔra ayima la gilema. Bala la, ho san ba’ɛ nɔŋɛ ligeri, ho kan ta’an pu’usa Naayinɛ.

25 “Wana wa zuo la, mam yeti ya mɛ ti: “Da fabeli ya la ya wan di sɛla bii ya wan nyu sɛla bii ya wan yɛ sɛla. To vom gani dia mɛ, ti to inya la me gana lɔɣeyɛɛtɔ. 26 Bisɛ ya niisi wa soŋa soŋa. Ba ka buti bii kɛ’ɛra bii laɣesera dia biŋera bãya poan ge ya saazuo Sɔ la diiseri ba mɛ. Yamam ka tari tuulum gana ba? 27 Yamam poan ani n fabeli zuo n wan ta’an basɛ ti a vom wɔɣɛ paɛ awa ayina pa’asɛ? 28 Leyɛ’ɛsa, beni n sɔi ti ya fabela lɔɣeyɛɛtɔ yele? Bisɛ mɔpuuro n boi bũ’ɔ poan n zo’ori se’em ge zamesɛ sɛla; ba ka tuni bii ba wuɣera; 29 ge mam yeti ya mɛ ti hali la Solomon mea la a taresum la za’a yuun ka yɛ lɔɣɔrɔ n som wuu bana. 30 Naayinɛ san basɛ ti muurɔ la n boi bũ’ɔ poan la ana soŋa zina, ti yiimbeere ti ba ku’ɛ mɛ ti nɛreba tara ba tuuta bugum, a tuɣum kan bo yamam lɔɣeyɛɛtɔ, yamam sakerɛ n pɔ’ɛ wa? 31 Bala la, da fabeli ya ti, ‘To wan di la bem?’ bii, ‘To wan nyu la bem?’ bii, ‘To wan yɛ la bem?’ 32 Se’ere n sɔi la, sɛba n ka mi Naayinɛ la n kɔ’ɔn mu’ɛ nini ɛɛra lɔɣetuna wa. Ya saazuo Sɔ la mi ti lɔɣetuna woo pakɛ ya mɛ.

33 “Kɔ’ɔn eeri ya Naayinɛ Na’am la yia ge nana En saŋa woo ge Naayinɛ wan bo ya yelese’a woo n pakɛ ya la. 34 Bala da fabeli ya beere sa’am yele ge beere tari ka yɛla mɛ. Yelese’a n boi zina la puɣum zo’e mɛ.

7 “Da gãkeri ya la wan eŋɛ se’em ti ba me kan gãkɛ ya; 2 se’ere n sɔi la hon gãkeri se’em la, ba me wan gãkɛ ho la bala ge ti hon me n iti nɛreba se’em la, ba me wan eŋɛ ho la bala. 3 Beni n sɔi ti ho bisa sɔkɔ la n boi ho suɔ niho poan ge ka nyɛ ti dɔkãtɛ n boi homea niho poan? 4 Bii ho wan eŋɛ la wani ta’an yele ho suɔ yeti, ‘Basɛ ti n yese sɔkɔ wa n boi ho niho wa poan basɛ’ ge bisɛ! hali dɔkãtɛ n boi homea niho poan? 5 Nigum nigumdaana wa! Yese dɔkãtɛ la n boi homea niho poan la basɛ yia ge nyaa nyɛta soŋa ta’an yese sɔkɔ la n boi ho suɔ niho la poan.

6 “Da dekɛ ya sɛla n de zilam bo baasi bii ya dekɛ tuulum lɔɣɔrɔ bo kurikuri. Ya san eŋɛ bala, ba wan nɛ a lirum ge tulege pɔɣelum ya.

7 “Kɔ’ɔn sokeri ya Naayinɛ yan boti sɛla ge a wan bo ya. Kɔ’ɔn eeri ya en ge ya wan nyɛ en. Kɔ’ɔn ŋmɛ̃’ɛri ya ɛɛra en ge a wan yu’ɛ bo ya ti ya kɛ̃. 8 Mina woo n sokeri wan to’e, ti mina woo n eeri wan nyɛ, ti mina woo me n ŋmɛ̃’ɛri, ba wan yu’ɛ bo en. 9 Ho bia san yeti a boti la dia, ho kan dekɛ kugere bo en! 10 Bii ho bia san yeti a boti la ziho ti a obe, ho kan dekɛ bunsɛla bo en! 11 Bala la, yamam n de be’emdoma san mina ti ya tara sɛla n ani soŋa bɔ’ɔra ya kɔma, ya saazuo Sɔ la me nyaa wan eŋɛ la wani kan dekɛ sɛla n ani soŋa bo sɛba woo n zuseri en la!

12 “Ita nɛreba wuu hon boti ba ita ho se’em la. Lɔɔ la, la Nɔtɔɣɔseba la n pa’alɛ sɛla za’a n bala.

13 “Keŋɛ ya doose zanyɔrɛ mika la kɛ̃, se’ere n sɔi la zanyɔrɛ seko n yalegɛ la, la sarɔɔ yaleŋa la ye la sa’aŋɔ poan, ti nɛreba zo’e zo’e dɔla ka poan. 14 Ge zanyɔrɛ mika la, la sarɔɔ mika la ye la vom poan ge nɛreba fii ma’a n nyɛ dɛ.

15 “Bisɛ yamea soŋa la nɛresɛba n pareni ti bamam tɔɣeri la Naayinɛ yetɔɣum la. Ba iti wuu bamam dela piisi la ge ba tuɣum kɔ’ɔn dɛna la sãsi. 16 Wuu hon ni bisɛ tia baŋɛ ka wɔla n wan ta ana se’em la, bala mea nɔɔ ti ho wan dekɛ ba itigɔ baŋɛ ba. Nɛreba ka go’oseri grapes gũ’usi poan bii gɔ’ɔsa kinkama tuntuuro poan. 17 Bala mea nɔɔ ti tisoŋa woo wɔna wɔla soma ge ti tipɔ̃’ɔsega woo me wɔna wɔla n pɔ̃’ɛ. 18 Tisoŋa kan ta’an wɔm wɔla pɔ̃’ɔsa, ti tipɔ̃’ɔsega me kan ta’an wɔm wɔla soma. 19 Tisɛka woo n ka wɔni wɔla soma, nɛreba ni ŋmaɛ ka mɛ basɛ ge nyɔ̃ ka. 20 Asira, ya wan bisɛ la ba itigɔ baŋɛ ban de nɛresɛba.

21 “Daɣɛ nɛra woo n yeti eŋa pu’useri la mam n wan kɛ̃ saazuo Na’am la poan. Sɛba n tuni mam Sɔ n boi saazuo la puti’irɛ n boti sɛla la ma’a n wan kɛ̃ bim. 22 Dabeserɛ keni na ti nɛreba zo’e zo’e wan ta yele mam ti: ‘N Daana, N Daana, tomam yuun tɔɣɛ ho yɛla bo nɛreba mɛ. Ho yu’urɛ poan me ti tomam yuun sa’ɛ bunbɛ’ɛsi. To yuun dekɛ la hon yu’urɛ tum yelekiresi zo’e zo’e. Hon ka tɛ̃ri?’ 23 Ge n wan yele ba yeti: ‘Mam ka mi ya! Fɔ̃regɛ ya mam nɛŋa sa, tuunfɛ̃’ɛsadoma wa!’

24 “Wana wa zuo la, se’em woo n wum mam yetɔɣum wa ge tara de tuna tuuma wan ana wuu yɛmdaana n mɛ a yire taŋa zuo la. 25 Ti saa ni ti ko’om uke ti kusebego lobe yire la ge de ka lui, se’ere n sɔi la de ze la taŋa zuo. 26 Leyɛ’ɛsa, se’em woo n wuni mam yetɔɣum wa ge ka tara a tuna tuuma wan ana wuu gerego n mɛ a yire tontɔnbi’isego zuo. 27 Ti saa ni ti ko’om uke ti kusebego lobe yire la ti ka lui, kɔ’ɔn sa’am za’a za’a.”

28 Yezu n tɔɣɛ yɛla wa za’a ba’asɛ la, la daa eŋɛ nɛrekuuŋɔ la pakerɛ la eŋa n pa’ali se’em la, 29 se’ere n sɔi la a pa’ali ba mɛ ti ba baŋɛ ti a ze’ele la Naayinɛ zɛ’an na ge daɣɛ ba gɔnguleseriba la n ani se’em la.

a Yelebire la n de “nyɛ” la ka pa’alɛ la ho nini n nyɛ sɛla ma’a ge la me ta’an dɛna hon ti’isɛ bɔkɛ bii baŋɛ sɛla.

b Yelese’a ti Moses la Nɔtɔɣɔseba la yuun gulesɛ la.

c Zɛsɛka ti ba yuun nyũ’ura sɔɣɔrɔ Yerusalem kinkɛleŋa bɔba. Greek yetɔɣum poan, ba yi’iri zɛ’an wa la Hinnom Bũ’ɔ la n boi diimi Yerusalem tiŋanɔɔrɛ bɔba la. Sɛla ka boi n pa’alɛ ti ba yuun ni dekɛ dusi bii nɛrevɔɔsi lobe basɛ la Gehena ti ba nyũ ba bii mɛlesɛ ba. Bala la, zɛ’an wa kan ta’an dɛna wɔ̃sum zɛsɛka ti ba wan ta mɛlesa nɛresaaleba wuusa bugum poan. Ge Yezu la a podɔleba la yuun tuɣum dekɛ Gehena makɛ mɛ la sɛla n wan sa’am za’a za’a.

d Bisɛ  5:22 tiŋanɔɔrɛ yelesum.

e Bisɛ  5:22 tiŋanɔɔrɛ yelesum.

f La dela Greek yetɔɣum por·neiʹa, ti Baabule la dekɛ tum tuuma pa’alɛ yalesi ase’a ti Naayinɛ kɔ’ɔn ka bɔta. Basɛba dela pɔɣedire sa’aŋɔ, tuutuu tuuma, nɛreba n ka di taaba ge gã la taaba, buraasi n gã la buraasi la pɔɣesi n gã la pɔɣesi, la nɛreba n gã la dusi.

g Yerusalem yuun dela zilam tiŋa.

h Pa’alɛ ti, peŋere ti dɔɣelega ka pa’asɛ.

i Bii “soŋɛ nasedoma.”

j Bii “ana kasi; ana fa’a.”

k Bii “to’e.”

l Bii “mi’e ba nɛsi.”

a Bii “tara nɛɛsum.”

b De vuurɛ dela, “nintɛ̃rega; putɔya.”