1. Beni n sɔi ti Babilondoma la suure yuun kɛ̃ Daniel?

 NƆDƐ’ƐSA Daniel yuun dela bunbilipaalega ti Babilondoma la yuun zabɛ nyanɛ ba ge tari en ta paɣɛ Babilon, zɛ’an n zaaɛ la amea tiŋa. Ge sɛba n yuun nyɔkɛ Daniel la suure yuun kɛ̃ en mɛ. Ba yuun baŋɛ ti a yidoma dela nɛrezureba ge ti a me ana soŋa . (1 Sa. 16:7) Wana wa zuo, ba yuun kumesɛ en mɛ ti a tuna nayire la poan.​—Da. 1:3, 4, 6.

2. Yehowa yuun geele Daniel la wani? (Ezekiel 14:14)

² Yehowa yuun nɔŋɛ Daniel mɛ, daɣɛ la eŋa n som ge tuna nayire la zuo ge eŋa n yuun de nɛresɛka taaba la. Yelemɛŋɛrɛ la dela, se’em ma’a ti Yehowa yuun yeti Daniel ani mɛ wuu Noah la Yob la, a yuun ta’an dɛna yuuma 20 bɔba. Bala la, Yehowa yuun geele Daniel ti a dela tontɔɔdaana wuu Noah la Yob n yuun puɣum tara yelemɛŋɛrɛ pu’usa en yuuma zo’e zo’e la. (Pin. 5:32; 6:9, 10; Yob 42:16, 17; kaalɛ Ezekiel 14:14.) Yehowa yuun nɔŋɛ Daniel mɛ a vom dabesa za’a la eŋa n yuun pu’useri en la yelemɛŋɛrɛ la​—Da. 10:11, 19.

3. To wan zamesɛ la bem zaseŋɔ wa poan?

³ Zaseŋɔ wa poan, to wan geele hala ayi ti Daniel yuun tara n basɛ ti Yehowa nɔŋɛ en paa. Yia la, to wan geele hala la woo ge bisɛ bɔnsɛka poan ti a yuun dekɛ a tum tuuma. To wan le bisɛ sɛla n yuun soŋɛ Daniel ti a tara hala ana wa. Ba’asegɔ la, to wan baŋɛ ton wan eŋɛ se’em ta’an tɔɣesa en. La boi bim ti zaseŋɔ wa tɔɣeri la bunbilipaalesi yele ge to za’a waabi wan ta’an zamesɛ sɛla Daniel makesonɛ la poan.

4. Daniel yuun eŋɛ la wani pa’alɛ ti a tari la sukpe’ene? Bo makerɛ.

⁴ Dabeem ta’an tara sɛba n tari sukpe’ene ge bala ni ka gu ba ti ba ka tum sɛla n ani soŋa. Daniel yuun dela bunbilipaalega  n tari sukpe’ene. Geele bisɛ bɔŋa buyi poan ti a yuun eŋɛ pa’alɛ ti a tari la sukpe’ene. Yia, la yuun ta’an dɛna se’em ma’a ti Babilondoma yuun sa’am Yerusalem yuuma ayi pooren. Babilon Naba Nebukadnezar yuun zaasum nyɛ la wɔ̃nɛ n karegɛ ge tara dabeem. A yuun yele Daniel la a yɛmdoma la ti a wan ku ba, ba san ka yele en a zaaseŋɔ la ge pa’alɛ en de vuurɛ. (Da. 2:3-5) Daniel yuun nari ti a eŋɛ sɛla kalam san daɣena bala, nɛreba zo’e zo’e wan ki. A yuun ‘keŋɛ ta sohɛ naba la ti a bo en saŋa ge a wan pa’alɛ en a zaaseŋɔ la vuurɛ.’ (Da. 2:16) Wana pa’alɛ ti Daniel yuun tari la sukpe’ene la sakerɛ. Bem zuo? Baabule la ka pa’alɛ ti Daniel yuun tabelɛ pa’alɛ zaaseŋɔ vuurɛ. A yuun yele a zɔdoma Sadrak, Mesak la Abednego b ti ba ‘sohɛ saazuo Naayinɛ la nimbɔzore ti a pa’alɛ ba suɣelum yele wa.’ (Da. 2:18) Yehowa yuun lebese ba zusega la mɛ. A yuun soŋɛ Daniel mɛ ti a ta’an pa’alɛ Nebukadnezar zaaseŋɔ la vuurɛ. Daniel la a zɔdoma la yuun ka ki.

5. Bem n yuun le eŋɛ ti la yuun nara ti Daniel tara sukpe’ene?

⁵ Daniel n yuun pa’alɛ wɔnɛ̃ kãtɛ zaaseŋɔ la vuurɛ la, pooren sɛla n yuun le eŋɛ ti la yuun nara ti a tara sukpe’ene. Nebukadnezar yuun le zaasum mɛ ti la tara dabeem. A yuun zaasum nyɛ la tikãtɛ n wɔɣɛ. Daniel yuun dekɛ la sukpe’ene tɔɣɛ pa’alɛ naba la zaaseŋɔ la vuurɛ. Hali a yuun yeti naba la wan zalɛ ge ti a na’am la burum. (Da. 4:25) Naba la yuun ta’an ku Daniel, se’ere n sɔi la Daniel n yuun yele en sɛla la pa’alɛ ti a eŋɛ la kpenkpasi la en. Ge Daniel yuun dekɛ la sukpe’ene pa’alɛ zaaseŋɔ la vuurɛ.

6. Beni n yuun ta’an soŋɛ Daniel ti a tara sukpe’ene?

⁶ Beni n yuun ta’an soŋɛ Daniel ti a tara sukpe’ene a vom dabesa la za’a? Daniel n yuun de bia la, a sɔ la a ma yuun eŋɛ la makesonɛ bo en. Nɔkpe’ene kai ti, ban yuun doli Yehowa n pa’alɛ Israel dɔɣereba se’em la, ba yuun dekɛ Naayinɛ Lɔɔ la pa’alɛ ba bia la mɛ. (Tɛɛ. 6:6-9) Daniel yuun mi Nɔya Pia la za’a mɛ soŋa soŋa ge me yuun mina Israel nɛra n nari ti a dita  ge kisa disɛka. c (Mal. 11:4-8; Da. 1:8, 11-13) Daniel yuun zamesɛ Naayinɛ nɛreba yɛla mɛ ge baŋɛ sɛla n yuun paɛ ba la ban yuun ka doose Yehowa pa’alegɔ la. (Da. 9:10, 11) Yelese’a n yuun eŋɛ Daniel vom poan la yuun basɛ ti a tara sakerɛ ti la puɣum nɔŋɛ la ana se’em me, Yehowa la a malesi la wan soŋɛ en.​—Da. 2:19-24; 10:12, 18, 19.

7. Bem n yuun le soŋɛ Daniel ti a tara sukpe’ene? (Bisɛ foote la.)

⁷ Daniel yuun zamesɛ baŋɛ Naayinɛ nɔdɛ’ɛseba yetɔɣebiŋ’a mɛ makɛ wuu Yeremia yetɔɣebiŋ’a la. Bala yuun soŋɛ Daniel mɛ ti a baŋɛ ti la kan yue, Yudadoma n boi Babilon yamenɛ poan la wan lebe ba tiŋa. (Da. 9:2) Daniel n yuun nyɛ Yehowa yetɔɣebiŋ’a n tum tuuma se’em la yuun basɛ ti a tara la sakerɛ n kpe’em Yehowa poan. Wana pa’alɛ ti sɛba n tari sakerɛ n kpe’em Yehowa poan la wan ta’an tara sukpe’ene. (Dekɛ makɛ Arom 8:31, 32, 37-39.) Sɛla n gani bala dela, Daniel yuun ni zusa la a saazuo Sɔ la saŋa woo. (Da. 6:10) A yuun sakɛ a tuure mɛ ge yele Yehowa lan ani en se’em. Daniel yuun le zusɛ ɛɛra la soŋerɛ. (Da. 9:4, 5, 19) Daniel yuun dela nɛra wuu tomam la, bala ba yuun ka dɔɣɛ en ti a tara sukpe’ene. Ge eŋa n yuun zameseri, zusa ge dekɛ amea delum Yehowa la n yuun basɛ ti a tara sukpe’ene.

8. To wan eŋɛ la wani ta’an tara sukpe’ene?

⁸ To wan eŋɛ la wani ta’an tara sukpe’ene? To dɔɣereba ta’an yele to yeti to tara sukpe’ene ge la ka pa’alɛ ti bamam n tari sukpe’ene la zuo, tomam me wan tara sukpe’ene. Hon wan tara sukpe’ene ani wuu hon zameseri tuunɛ. Ho san wan ta’an zamesɛ tuunɛ baŋɛ, la nari ti ho bisa se’em n pa’alɛ ho la ge tɔɣesa eŋa n iti se’em la. Bala mea nɔɔ ti to san wan tara sukpe’ene, la nari ti to bisa sɛba n eŋɛ pa’alɛ ti ba tari sukpe’ene ge tɔɣesa ba. To zamesɛ la bem Daniel makerɛ la poan? La nari ti to bɔkɛ Naayinɛ Yelesum la soŋa wuu Daniel la. To san yese to suuren zusa Yehowa saŋa woo, la wan basɛ ti to ana tapilapi la en. La nari ti to dekɛ tomea delum Yehowa ge tara sakerɛ ti a wan soŋɛ tɔ. Bala wan basɛ ti to tara sukpe’ene la san puɣum kpe’em bo to ti to eŋɛ bala.

9. To nyɛti nyuurɔ la wani to san tara sukpe’ene?

⁹ To san tara sukpe’ene, to nyɛti nyuurɔ zo’e zo’e mɛ. Geele Ben zi’irego poan yele wa bisɛ. Eŋa n yuun keni sukuu Germany tiŋa la, nɛra woo yuun sakɛ lebege lebege yɛla mɛ ge ti’isa ti Baabule la n tɔɣɛ naaŋɔ yɛla se’em la dela pumpɔreŋɔ. Daarɛ deyima, ba yuun bo Ben la yɔ’ɔ ti a ze’ele a taaba la nɛŋa tɔɣɛ pa’alɛ sɛla n sɔi ti eŋa sakɛ ti ba naam lɔɣɔrɔ mɛ. A yuun dekɛ la sukpe’ene tɔɣɛ pa’alɛ eŋa n sakɛ sɛla. Bem n yuun eŋɛ? Ben yeti: “Mam tikiya yuun kelese mɛ soŋa soŋa ge printɛ gɔnseko ti mam yuun dekɛ pa’alɛ mam sakerɛ yɛla la bo mam tadaandoma la za’a.” Ben tadaandoma la yuun eŋɛ la wani? Ben yeti: “Ba zo’e zo’e yuun kelese mam mɛ ge yele mam yeti ba nɔŋɛ mam mɛ.” Ben yele la basɛ ti to baŋɛ ti to san tara sukpe’ene, nɛreba bo’ori to gilema mɛ. Ba me ta’an soŋɛ basɛba me ti ba baŋɛ Yehowa. Bala la, ho san tara sukpe’ene, la dela yelesonɛ.

10. Bem n de yelemɛŋɛrɛ?

¹⁰ Baabule la poan, Hebru yelebire la n de “yelemɛŋɛrɛ” bii “yelemɛŋɛrɛ nɔŋerɛ” la pa’alɛ la Naayinɛ n tari nɔŋerɛ la giile bɔ’ɔra a yamesi se’em. Baabule la le tɔɣɛ la Naayinɛ yamesi n tari yelemɛŋɛrɛ bɔ’ɔra taaba la yele. (2 Sa. 9:6, 7) Yehowa boti la tomam me tara yelemɛŋɛrɛ bɔ’ɔra en. Nɔŋerɛ sɛka ti to tara bɔ’ɔra Yehowa la to mabiisi la wan ta’an kpe’em. Basɛ ya ti to bisɛ yelemɛŋɛrɛ sɛka ti Daniel yuun tara la n yuun kpe’em se’em.

11. Daniel yuun eŋɛ la wani pa’alɛ ti a tari yelemɛŋɛrɛ eŋa n yuun ta kuregɛ la? (Bisɛ gɔŋɔ wa nɛŋa foote la.)

¹¹ La yuun kpe’em bo Daniel mɛ ti a tara yelemɛŋɛrɛ bɔ’ɔra Yehowa a vom poan. Sansɛka ti la yuun ta kpe’em bo en paa dela eŋa n yuun de yuuma 90 bɔba la. Sankaŋa la, Mediadoma la Persiadoma yuun zabɛ nyaŋɛ Babilon mɛ ti Naba Darius tee soe bisera. Nɛresɛba n yuun tuni nayire la yuun yaɛ Daniel mɛ ge ka bɔ’ɔra a Naayinɛ la gilema. Bala la, ba yuun eŋɛ ba puti’irɛ ti ba ku Daniel mɛ. Ba yuun basɛ ti naba la gulesɛ la gɔŋɔ n wan basɛ ti la kpe’em bo Daniel ti a tara yelemɛŋɛrɛ bɔ’ɔra a Naayinɛ la. Daniel n yuun nari ti a eŋɛ sɛla pa’alɛ ti a tari yelemɛŋɛrɛ bɔ’ɔra naba la ti daaŋɔ da paɛ en dela, a da pu’usa Yehowa dabesa pitã. Daniel yuun boti a tara la yelemɛŋɛrɛ bɔ’ɔra Yehowa. Bala zuo, ba yuun dekɛ en basɛ la gbeɣema boko poan. Ge Daniel n yuun tari yelemɛŋɛrɛ la zuo, Yehowa yuun faaɛ en mɛ gbeɣema la nɔɔren basɛ. (Da. 6:12-15, 20-22) Sodeni poan ti to wan kelum tara yelemɛŋɛrɛ wuu Daniel?

12. Daniel yuun eŋɛ la wani kelum tara yelemɛŋɛrɛ bɔ’ɔra Yehowa?

¹² Wuu ton puɣum baŋɛ se’em la, to san wan tara yelemɛŋɛrɛ bɔ’ɔra Yehowa, la nari ti to nɔŋerɛ la kpe’em. Daniel yuun kelum tara la yelemɛŋɛrɛ bɔ’ɔra Yehowa se’ere n sɔi la a yuun nɔŋɛ a saazuo Sɔ la mɛ paa. Nɔkpe’ene kai ti, sɛla n yuun basɛ ti Daniel nɔŋɛ Yehowa bala dela, a yuun nyɛ la saŋa ti’isa taɣesa Yehowa n tari a hala la tuna tuuma se’em. (Da. 9:4) Daniel yuun le ti’isa taɣesa la yelesoma se’a  woo ti Yehowa eŋɛ bo eŋa la a nɛreba la, ti a puurɛ pee.​—Da. 2:20-23; 9:15, 16.

13. (a) Bem yɛla n paari to bunbilipaalesi la ban tari yelemɛŋɛrɛ la? Bo makerɛ. (Bisɛ foote la.) (b) Wuu vidiyo la n pa’alɛ se’em la, nɛra san soke ho yeti, beni n sɔi ti Yehowa Sɛɛradoma ka sakɛ bo buraasi n gã la taaba la pɔɣesi n gã la taaba, ho wan yeti bo?

¹³ Wuu Daniel la, nɛresɛba n ka tari gilema bɔ’ɔra Yehowa la a pa’alegɔ la n kaɛ to mum. Nɛrebana wa ni yaɛ se’em woo n nɔŋɛ Naayinɛ mɛ hali, basɛba ni pɛregera to bunbilipaalesi la mɛ ti ba da tara yelemɛŋɛrɛ bɔ’ɔra Yehowa. Makerɛ, bisɛ sɛla n yuun paɛ bunbilipaalega ayima yu’urɛ n de Graeme n kɛ̃’ɛri Australia tiŋa. Eŋa n yuun boi sukuukãtɛ la, yeledaaŋɔ n yuun paɛ en. Tikiya la yuun soke ba la ban wan eŋɛ se’em ba zɔ san yele ba ti ba pa’asɛ la buraasi n gã la taaba la pɔɣesi n gã la taaba poan. Tikiya la yuun yeti sɛba woo n wan sakɛ ti ba zɔ dekɛ amea pa’asɛ yele aŋa poan la ze’ele zɛ’an kayima, ti sɛba me n kan sakɛ la ze’ele zɛ’an kayima. Graeme yeti, “San daɣena mam la mabia ayima n boi to kilaasi la poan, nɛra woo yuun sakɛ bo buraasi n gã la taaba la pɔɣesi n gã la taaba mɛ.” Sɛla n yuun le eŋɛ la yuun ta’an basɛ ti la kpe’em bo Graeme ti a tara yelemɛŋɛrɛ bɔ’ɔra Yehowa. A yeti, “Kilaasidoma la, la tikiya la yuun dekɛ la awa zo’e zo’e tuura tɔ ge nyabera tɔ. Mam yuun tiregɛ ti n doose gilema sore poan tɔɣɛ n sakerɛ yɛla ge ba se’em sa’am yuun ka kelese mam.” La yuun ani Graeme la wani? A yeti, “Mam yuun ka boti n kilaasidoma la tuura mam ge mam puurɛ yuun pee mɛ se’ere n sɔi la mam tari yelemɛŋɛrɛ bɔ’ɔra Yehowa mɛ ge tɔɣɛ n sakerɛ yɛla bo ba.” d

14. Sore kani poan ti to wan ta’an kelum tara yelemɛŋɛrɛ bɔ’ɔra Yehowa?

¹⁴ To wan kelum tara yelemɛŋɛrɛ bɔ’ɔra Yehowa, to san basɛ ti to nɔŋerɛ la kpe’em wuu Daniel la. To san zamesa Yehowa hala la yele, to wan tara nɔŋerɛ denɛ. Makerɛ, to wan ta’an zamesɛ lɔɣeseto ti Yehowa naam la yele. (Arom 1:20) Ho san bɔta ti ho tara nɔŋerɛ la gilema zo’e zo’e bɔ’ɔra Yehowa, ho ta’an kaalɛ zaseŋɔ yɛla la n boi “Ba Naam Ku Mɛ?” poan la bii ho bisɛ vidiyodoma la. Ho ta’an le kaalɛ gɔnlɛmlɛm la n de Was Life Created? la The Origin of Life​—Five Questions Worth Asking. Bisɛ mabipɔka ayima yu’urɛ n de Esther bɔna Denmark n tɔɣɛ to gɔnlɛmlɛm bayi wa yɛla se’em: “Yelese’a n boi bim la kɛ̃’ɛri la suure. Gɔnlɛmlɛm la ka pa’alɛ hon nari ti ho sakɛ bo yelese’a ge la tɔɣeri la yelemɛŋɛrɛ la n de sɛla ge ni bo ho yɔ’ɔ ti ho kɔ’ɛ ho puti’irɛ.” Ben, ti to puɣum tɔɣɛ a yele la yeti: “Gɔnlɛmlɛm wa yuun kpemese mam giila mɛ paa. La sirum basɛ ti mam baŋɛ ti Naayinɛ n de Naaŋɔdaana.” Ho san zamesɛ gɔŋɔ wa ba’asɛ, ho wan sakɛ Baabule la n yeti: ‘Ho nari mɛ, Yehowa tomam Naayinɛ, ti ho to’e gilema la na’asegɔ la paŋa, se’ere n sɔi la hon naam sɛla woo.’​—Lil. 4:11. e

15. Sodeni poan ti tomam la Yehowa bɔŋa la wan ta’an ana kankaŋi?

¹⁵ Sore deyima poan ti to wan tara nɔŋerɛ bɔ’ɔra Yehowa dela ton wan zamesɛ a Dayɔa Yezu yɛla. Mabipɔka ayima yu’urɛ n de Samira ze’ele Germany yeti: “Mam yuun baŋɛ Yehowa soŋa soŋa mɛ doose Yezu poan.” Samira n yuun de bia  la, la yuun kpe’em bo en mɛ ti a sakɛ ti Yehowa fabeli nɛreba yele mɛ. Ge a yuun bɔkɛ lan yuun ani Yezu se’em mɛ. A yeti, “Sɛla n sɔi ti mam yuun nɔŋɛ Yezu dela, a lɛŋa yuun ka tɔi ge ti a le nɔŋɛ kɔma.” Eŋa n yuun zamesɛ Yezu yɛla pa’asɛ la, eŋa la Yehowa bɔŋa la yuun ani la tapilapi. Beni n sɔi? A yeti: “Mam yuun baŋɛ soŋa ti Yezu tɔɣeseri la a Sɔ la. Ba wɔ̃ni la taaba. Mam yuun le baŋɛ ti bala n sɔi ti Yehowa tum Yezu tingɔŋɔ wa zuo na ti a basɛ ti asaaleba baŋɛ Yehowa soŋa soŋa.” (Yon 14:9) Ho san bɔta ti hon la Yehowa bɔŋa la kpe’em, beni n sɔi ti ho kan tiregɛ nyɛ nɛŋa zamesɛ Yezu yɛla? Ho san ita bala, hon tari nɔŋerɛ la yelemɛŋɛrɛ se’em bɔ’ɔra Yehowa la wan kpe’em.

16. To san tara yelemɛŋɛrɛ, to wan nyɛ nyuurɔ la wani? (Yooma 18:25; 37:28)

¹⁶ Sɛba n tari yelemɛŋɛrɛ la zɔtɔ nyɔka ni kpe’em mɛ ti la bɔna wuusa. (Arut 1:14-17) Leyɛ’ɛsa, sɛba n tari yelemɛŋɛrɛ bɔ’ɔra Yehowa la ni tara la suma’asum ti la ana ba mama. Beni n sɔi? Se’ere n sɔi la, Yehowa pu’ulumbiŋe ti a wan tara yelemɛŋɛrɛ bɔ’ɔra sɛba n tari yelemɛŋɛrɛ bɔ’ɔra en la. (Kaalɛ Yooma 18:25; 37:28) Yeen ti’isɛ bisɛ​—to puɣum ka seke sɛla la to Naaŋɔdaana la ge a pu’ulumbiŋe ti a wan kelum tara nɔŋerɛ bɔ’ɔra tɔ! A me san eŋɛ bala, yaarɛ bii giisegɔ bii kum kan ta’an yelege to a zɛ’an. (Da. 12:13; Lu. 20:37, 38; Arom 8:38, 39) Bisɛ la yele n pakɛ se’em ti to tɔɣesa Daniel ge kelum tara yelemɛŋɛrɛ bɔ’ɔra Yehowa!

17-18. To wan ta’an le zamesɛ la bem Daniel yele la poan?

¹⁷ Zaseŋɔ wa poan, to zamesɛ la Daniel hala ayi ma’a yele. Ge to wan ta’an zamesɛ a yɛla zo’e zo’e pa’asɛ. Makerɛ, Yehowa yuun basɛ ti Daniel nyɛ la liligere la zaaseŋɔ zo’e zo’e ge me yuun basɛ ti a ta’an pa’alɛ yetɔɣebiŋ’a yɛla vuurɛ. Yetɔɣebiŋ’a wa zo’e zo’e puɣum tum tuuma mɛ. Basɛba me pa’alɛ la yelese’a n wan eŋɛ tingɔŋɔ wa zuo beere sa’am ti la yele pakɛ to za’a.

¹⁸ Zaseŋɔ sɛka n taɣelɛ la, to wan geele yetɔɣebiŋ’a ayi ti Daniel yuun tɔɣɛ a yele. To de bunkureba bii kɔma woo, to san bɔkɛ yetɔɣebiŋ’a la, la wan soŋɛ tɔ ti to kɔ’ɛ to puti’irɛ soŋa. Yetɔɣebiŋ’a wa me wan maasum to gura yelese’a n wan ta eŋɛ beere sa’am se’ere n sɔi la, la wan nara ti to tara sukpe’ene la nɔŋerɛ n kpe’em bɔ’ɔra Yehowa.