1. Beni n sɔi ti nɛreba zo’e zo’e zina beere wa ka sakɛ bo Baabule la?

 LA KPE’EM mɛ bo nɛreba zo’e zo’e zina beere wa ti ba dekɛ bamesi delum nɛreba. Ba ka mi nyaa nɛresɛba ti ba bɔ’ɔra ba gilema la n de wuu nalɛɣerɛdoma, naaŋɔ lɔɣɔrɔ zamesegɔdoma la leebegodoma sirum ti’iseri ba yele. Leyɛ’ɛsa, ba ka tari gilema bɔ’ɔra pumpɔreŋɔ Kristakɔma nɛŋadoma la. Bala zuo la, la daɣɛ yelepakerɛ la nɛrebana wa n ka sakɛ bo Baabule la n de gɔnseko ti pumpɔreŋɔ Kristakɔma nɛŋadoma yeti bamam sakɛ bo ku mɛ la.

2. Wuu Yooma 119:160 n yele se’em la, bem yele n nari ti to sakɛ bo?

² Yehowa nɛreba za’a sakɛ ti a dela ‘yelemɛŋɛrɛ Naayinɛ’ ge me kɔ’ɔn ti’isa to yele. (Ym. 31:5; Isa. 48:17) To sakɛ sɛla ti to kaala Baabule la poan mɛ. To sakɛ ti, ‘Naayinɛ yelesum za’a dela yelemɛŋɛrɛ.’ (Kaalɛ Yooma 119:160.) To sakɛ ti Baabule gɔnmi’ila ayima n yuun gulesɛ sɛla la dela yelemɛŋɛrɛ. A yuun gulesɛ yeti: “Sɛla ka boi ti Naayinɛ tɔɣɛ ti la dɛna pumpɔreŋɔ bii kan tum tuuma. Naayinɛ nɛreba sakɛ bo a yetɔɣum mɛ se’ere n sɔi la, ba mi ti ba wan ta’an dekɛ bamesi delum Naayinɛ sɛka n tɔɣɛ bala la.”

3. To wan sɔsɛ la bem zaseŋɔ wa poan?

³ To wan eŋɛ la wani ta’an soŋɛ nɛreba ti ba me sakɛ bo Naayinɛ Yelesum la? To wan sɔsɛ yelese’a atã n basɛ ti to sakɛ bo Baabule la. To wan zamesɛ baŋɛ ti sɛla n boi Baabule la poan la ka tee. To wan le baŋɛ Baabule yetɔɣebiŋ’a n tum tuuma se’em, la Baabule la n teeri nɛreba vom se’em.

4. Beni n sɔi ti nɛreba basɛba ti’isa ti ba tee Baabule la mɛ?

⁴ Yehowa Naayinɛ yuun dekɛ la nɛreba 40 ti ba gulesɛ Baabule la. Ban yuun pɔsɛ gulesɛ Baabule la eŋɛ gɔnseto poan la ka boi zina. Sɛla n boi zina wa dela nɛreba n yuun malum gulesɛ ba biŋe. Bala basɛ ti nɛreba basɛba bɔta ti ba baŋɛ nyaa sɛla n boi Baabule la poan zina beere wa la, dela sɛla ti ba yuun gulesɛ daami sa la? To wan eŋɛ la wani baŋɛ ti sɛla n boi Baabule la poan zina wa la dela sɛla ti ba yuun gulesɛ daami sa la?

5. Ba yuun eŋɛ la wani malum gulesɛ Hebru Gulesegɔ la? (Bisɛ gɔŋɔ wa nɛŋa foote.)

⁵ Yehowa yuun yele a nɛreba ti ba malum gulesɛ a yelesum la eŋɛ gɔnɔ poan la wan eŋɛ se’em ti ba kan sa’am. A yuun yele Israel nadoma la ti ba malum gulesɛ Lɔɔ la biŋe bo bamea ge me yuun yele Levidoma la ti ba tara Lɔɔ la pa’ala nɛreba la. (Tɛɛ. 17:18; 31:24-26; Ne. 8:7) Babilondoma n yuun zabɛ nyaŋɛ Yudadoma la, bala pooren nɛreba basɛba n yuun malum gulesɛ Hebru gulesegɔ la sugumnɔɔrɛ zo’e zo’e. (Ezr. 7:6) Buraasi wa yuun ma’ɛ la bamea gulesa. Ba yuun ni kaalɛ la yelebɛa la, hali la kuusi la, la wan eŋɛ se’em ti sɛla woo dɛna ma’a ma’a. La bala za’a la, asaala n ka di mi’a la zuo, tuure fii fii yuun boi Baabule la poan mɛ. Ge gɔnɔ wa sugumnɔɔrɛ zo’e zo’e n yuun boi la zuo, ba yuun ta’an baŋɛ tuure wa mɛ. Sodeni poan?

6. To wan eŋɛ la wani ta’an baŋɛ sɛba n malum gulesɛ Baabule la tuure?

⁶ Zina beere wa gɔnmi’ileba mi ba wan doose sarɔseko poan ta’an baŋɛ sɛba n malum gulesɛ Baabule la n tue se’em. To makɛ yeti: Ba dekɛ la yelesum bo buraasi 100 ti ba gulesɛ. Ti buraasi la ayima tue fii wa a gulesegɔ la poan. Hon wan eŋɛ se’em ta’an baŋɛ a tuure la dela, ho dekɛ a gulesegɔ la makɛ la bana la. Bala mea nɔɔ ti gɔnmi’ileba ni dekɛ Baabule diimi gɔnɔ sugumnɔɔrɛ zo’e zo’e makɛ la taaba ta’an baŋɛ tuure se’a n boi bim.

7. Sɛba n yuun malum gulesa Baabule la ita gɔnseto poan la, yuun ma’ɛ bamea la wani gulesa yɛla la?

⁷ Sɛba n yuun malum gulesa Baabule ita gɔnseto poan la, yuun ma’ɛ la bamea gulesɛ yɛla la ti la di mi’a. Geele makerɛ wa bisɛ, n pa’alɛ ti yele wa dela yelemɛŋɛrɛ. Hebru Gulesegɔ la za’a ti ba yuun maalɛ ba’asɛ yuun 1008 bii 1009 Y.B. poan la, laɣum pa’asɛ la gɔnseto ti ba maalɛ yia la. Ba yi’iri gɔŋɔ wa la Leningrad Codex. Ge zina beere wa, ba nyɛ Baabule gɔnɔ toseto mɛ n yuun puɣum bɔna yue paɛ yuun 1,000 ge ti ba nyaa maalɛ Leningrad Codex la. Nɛra ta’an ti’isa ti, ban yuun malum gulesa Baabule la ita gɔnpaala poan ti la paɛ yuun 1,000 la ta’an basɛ ti sɛla n boi Leningrad Codex poan la bɔna de to’ore la yia gɔnɔ la. Ge la daɣɛ bala. Gɔnmi’ileba n yuun dekɛ yia gɔnɔ la makɛ la gɔnpaala la, ba yuun baŋɛ ti teere fii yuun boi yelebɛa la poan ge bala yuun ni ka tee yele la vuurɛ.

8. Kristakɔma Greek Gulesegɔ gɔnɔ la boi de to’ore la wani la diimi gɔnɔ toseto?

⁸ Kristakɔma sɛba n deŋɛ nɛŋa la me yuun ni malum gulesa Hebru Gulesegɔ la mɛ ita gɔnpaala poan. Ba yuun le malum gulesɛ Greek Gulesegɔ la n tari gɔnɔ 27 eŋɛ gɔnpaala poan mɛ nima nima. Ba yuun tari gulesegɔ wa tuna mɛ zamesegɔ poan la na’am mɔɔlegɔ poan. Gɔnmi’ila ayima n dekɛ Greek Gulesegɔ la makɛ la  gɔnseto n yuun boi sankaŋa mea nɔɔ la yeti: “[Greek Gulesegɔ gɔnɔ] . . . la zo’e mɛ bɔna zina beere wa gana gɔnɔ toseto n me boi la.” Gɔnseko n de Anatomy of the New Testament la yeti: “To tari sakerɛ ti ban yuun pɔsɛ gulesɛ sɛla eŋɛ [Greek Gulesegɔ la] poan la, bala mea nɔɔ n boi zina beere Baabule poan ti ba lerege ba soŋa soŋa.”

9. Wuu Isaiah 40:8 n pa’alɛ se’em la, Baabule yelesum la ani la wani?

⁹ Yuuma zo’e zo’e poan ti nɛreba ma’ɛ bamea malum gulesɛ Baabule la nima nima. Bala n sɔi ti to tara Baabule n di mi’a zina beere wa ti to kaala ge zamesa la. b Nɔkpe’ene kai ti, la yuun dela Yehowa n basɛ ti ba gulesɛ a yelesum la ti la di mi’a. (Kaalɛ Isaiah 40:8.) Nɛreba basɛba ta’an ŋmɛ nɔkpe’ene ti, Baabule yɛla n ka teeri la ka pa’alɛ ti Naayinɛ n basɛ ti ba gulesɛ ku. Nananawa, basɛ ya ti to geele ya yelese’a n basɛ ti la niɛ peelumi ti Naayinɛ n basɛ ti ba gulesɛ Baabule la.

10. Bo makerɛ pa’alɛ yetɔɣebiŋere n tum tuuma se’em ti la pa’alɛ ti 2 Peter 1:21 dela yelemɛŋɛrɛ. (Bisɛ fɔɔra la.)

¹⁰ Baabule la tari la yetɔɣebiŋ’a zo’e zo’e n tum tuuma. Yetɔɣebiŋ’a ase’a yuun paɛ la yuun kɔbesi ge nyaa tum tuuma. Diimi yɛla pa’alɛ ti yetɔɣebiŋ’a wa sirum tum mɛ. La ka eŋɛ to pakerɛ sɛla n sɔi la, to mi ti Yehowa n gulesɛ yetɔɣebiŋ’a wa ti la bɔna Baabule la poan. (Kaalɛ 2 Peter 1:21.) Ti’isɛ bisɛ yetɔɣebiŋ’a se’a n pa’alɛ diimi Babilon tiŋa n yuun wan sa’am se’em la. Yuun kɔbesi sinii  G.Y.B. poan, vo’osum la yuun basɛ ti nɔdɛ’ɛsa Isaiah gulesɛ yeti, diimi Babilon n yuun de tinkãtɛ la wan nyɛ sa’aŋɔ. Hali Isaiah yuun tɔɣɛ pa’alɛ ti se’emdaana n wan zabɛ nyaŋɛ tiŋa la yu’urɛ dela Kirus ge le pa’alɛ eŋa n wan eŋɛ se’em nyaŋɛ tiŋa la. (Isa. 44:27–45:2) Isaiah yuun le tɔɣɛ biŋe ti pooren, Babilon wan nyɛ sa’aŋɔ ge lebege daboo. (Isa. 13:19, 20) Bala mea nɔɔ n yuun eŋɛ. Mediadoma la Persiadoma yuun sa’am Babilon la yuun 539 G.Y.B.  Tinkãtɛ wa n yuun boi zɛsɛka la nyaa dela daboo.​—Bisɛ vidiyo la zuo n de Baabule La Yuun Tɔɣɛ Biŋe Ti Babilon Wan Lui n boi Tara Vom Somɔ Daarewoo! elektronik gɔŋɔ la poan, zaseŋɔ 03 yelezure 5.

11. Tɔɣɛ pa’alɛ Daniel 2:41-43 n tuni tuuma se’em zina beere wa.

¹¹ Baabule yetɔɣebiŋ’a yeen ka tum tuuma la diimi sa ma’a ge zina beere wa, yetɔɣebiŋ’a kɔ’ɔn tuna tuuma mɛ ti to nyɛta. Makerɛ, ti’isɛ bisɛ Daniel yetɔɣebiŋ’a la n tɔɣɛ pa’alɛ Anglo-America Tingɔŋɔ Kpe’eŋo la n sirum tum tuuma se’em. (Kaalɛ Daniel 2:41-43.) Yetɔɣebiŋere la kɔ’ɔn tɔɣɛ pa’alɛ ti tisi siyi wa n wan sɔna tingɔŋɔ wa bisera la, wan ‘kpe’em wuu’ kurego ge me ‘kan tara paŋa,’ wuu yɔɣɔrɔ. To kɔ’ɔn baŋɛ ti yele wa dela yelemɛŋɛrɛ. Britain la America eŋɛ pa’alɛ ti ba tari la kurego paŋa. Ba yuun laɣum soŋɛ zabɛ nyaŋɛ Tingɔŋɔ Wa Za’a Zaberɛ siyi la mɛ ge me kelum tara soogɛpa n tari paŋa. Ge nɛresɛba ti ba bisera la ni basɛ ti ba paŋa la ka kpe’em. Nɛreba wa ni isige mɛ tɔɣera giisa gɔmɛtidoma la leebegodoma n iti sɛla. Nɛra ayima n mi nalɛɣerɛ yɛla soŋa soŋa yeti: “Tisi la woo poan ti ba di’isa nu’o lɔɔsa ba nɛŋadoma la, United States tiŋa n ka tari nɔyinɛ ge me ka tara paŋa ba nalɛɣerɛ tuuma poan.” Britain tiŋa me n laɣum sɔna tingɔŋɔ wa bisera la, ka tari nɔyinɛ yuun ana wa poan se’ere n sɔi la, nɛreba tɔɣɛ giisɛ tiŋa wa mɛ la eŋa n ka naɛ nɔɔrɛ la European Union bɔna la. Nɔkpɛ’ɛma aŋa taaba basɛ ti la kpe’em bo Anglo-America Tingɔŋɔ Kpe’eŋo la mɛ, ti ba ka ta’an ni kɔ’ɛ ba puti’irɛ soŋa tum tuunɛ.

12. Baabule yetɔɣebiŋ’a basɛ ti to sakɛ ti bem n wan eŋɛ?

¹² Baabule yetɔɣebiŋ’a zo’e zo’e n puɣum tum tuuma la basɛ ti to tara sakerɛ ti Naayinɛ yetɔɣebiŋ’a la wan tum beere sa’am. La ani to wuu la yuun ani yuumadaana la se’em la. A yuun zusɛ Yehowa yeti: ‘Mam puti’irɛ boi la ho yelesum la poan, ti mam gura ho faarɛ.’ (Ym. 119:81) Baabule la poan ti Yehowa basɛ ti to tara ‘beere sa’am puti’irɛ.’ (Yer. 29:11) La daɣɛ nɛresaala n tiregeri se’em la n basɛ ti to tara beere sa’am puti’irɛ ge Yehowa pu’ulumbiŋ’a n basɛ ti to tara beere sa’am puti’irɛ. Basɛ ya ti to kɔ’ɔn sakɛ bo Naayinɛ Yelesum la ge me zamesa yetɔɣebiŋ’a la.

13. Wuu Yooma 119:66, 138 n pa’alɛ se’em la, bem yele n le niɛ peelumi pa’alɛ ti to ta’an sakɛ bo Baabule la?

¹³ Sɛla n sɔi ti to wan ta’an le sakɛ bo Baabule la dela, ka’aŋɔ seko n boi Baabule la poan la soŋeri nɛreba mɛ. (Kaalɛ Yooma 119:66, 138.) Makerɛ, nɛreba la ba pɔɣeba n daa gee fii la ba basɛ taaba la, nyaa tari pupeelum mɛ se’ere n sɔi la ba dekɛ la Baabule la ka’aŋɔ tum tuuma. Ba nyaa dela dɔɣereba n ugeri ba kɔma soŋa ge me nɔŋɛ ba.​—Ep. 5:22-29.

14. Bo makerɛ pa’alɛ ti nɛra san tara Baabule ka’aŋɔ tuna tuuma, a vom ni tee mɛ.

¹⁴ Hali tuunfɛ̃’ɛsadoma nyaŋɛ tee mɛ, la ban dekɛ Baabule ka’aŋɔ tum tuuma la. Geele bisɛ Baabule la n soŋɛ Jack n yuun boi sarega poan se’em. c A yuun dela tuunfɛ̃’ɛsadaana n nɔŋɛ gbiregere. A yuun laɣum pa’asɛ la nɛresɛba ti ba paɣɛ ba ge gãkɛ ba ti ba ku ba la. Ge daarɛ deyima ti Jack yuun laɣum zi’ire  zamesɛ Baabule. Jack puurɛ yuun pee mɛ la mabisɛba n yuun zameseri ba la itisoŋɔ la. Bala yuun kpemese a giila mɛ ti a me bɔta ti a zamesa. Eŋa n yuun tari Baabule pa’alegɔ tuna tuuma la, a sareŋɔ la a halɛ yuun tee mɛ soŋa. Pooren, Jack yuun nyaa dela na’am mɔɔlegɔdaana n ka muse ko’om ge nyaa yuun ta muse ko’om. A yuun kɔ’ɔn mɔɔla mɛ la ninmɔ’ɔrɛ bɔ’ɔra eŋa la sɛba ti ba laɣum paɣɛ ba la, tɔɣera Naayinɛ na’am yɛla bɔ’ɔra ba ge soŋɛ ba poan banaasi ti ba zamesɛ yelemɛŋɛrɛ la. Dabeserɛ la n yuun paɛ ti ba ku Jack la, Jack yuun tee mɛ. A lɔyadoma la ayima yuun yeti: “Jack daɣɛ nɛresɛka ti mam mina yuun 20 n tole la. Yehowa Sɛɛradoma pa’alegɔ la tee a vom mɛ.” La boi bim ti ba yuun sirum ku Jack wuu ban gãkɛ ti ba ku en se’em la ge a makesonɛ la pa’alɛ ti to ta’an sakɛ bo Naayinɛ Yelesum, se’ere n sɔi la bu tari la pansɛka n teeri nɛreba vom.​—Isa. 11:6-9.

15. Yehowa nɛreba n tari Baabule la tuna tuuma zina beere wa la, basɛ ti ba bɔna ba to’ore la wani? (Bisɛ foote la.)

¹⁵ Yehowa nɛreba n tari Baabule yelemɛŋɛrɛ la tuna tuuma la n sɔi ti ba tara nɔyinɛ la. (Yon 13:35; 1 Ko. 1:10) Tingɔŋɔ wa poan, nɛreba n tari nalɛɣerɛ yɛla puti’ira to’ore to’ore, ze’ele buuri to’ore to’ore poan bii bamam n tari taresum se’em la basɛ ti ba ka tara nɔyinɛ ge tomam tari nɔyinɛ la suma’asum mɛ. Bunbilipaalega ayima yu’urɛ n de Jean n yuun nyɛ Yehowa Sɛɛradoma n tari nɔyinɛ se’em la, yuun eŋɛ en la pakerɛ. A ze’ele la Africa tiŋa. Zaberɛ n yuun kɔ ba tiŋa la. A yuun dekɛ amea pa’asɛ la soogɛpa poan ge pooren a yuun zɔ yakɛ la tiŋa n lɛm ba. Bilam ti a yuun nyɛ Yehowa Sɛɛradoma. Jean yeti: “Mam yuun zamesɛ baŋɛ ti sɛba n boi yelemɛŋɛrɛ pu’usegɔ poan ka dekɛ bamea pa’asɛ nalɛɣerɛ yɛla poan bii ba yɛlesa taaba ge ba tuɣum nɔŋɛ la taaba.” A le yeti: “Mam yuun pɔ̃sɛ la n nyɔɔrɛ zabera bɔ’ɔra n  tiŋa. Mam yuun zamesɛ Baabule la, nyaa ta kã n mea bo la Yehowa.” Jean yuun kɔ’ɔn tee mɛ. A yuun ka le zabera la nɛresɛba n ka ze’ele a tiŋa ge a nyaa tuɣum mɔɔla la Baabule yɛla bɔ’ɔra nɛreba. Baabule ka’aŋɔ la n soŋɛ nɛreba n ze’ele tisi zo’e zo’e poan la pa’alɛ ti to ta’an sakɛ bo Naayinɛ Yelesum la.

16. Beni n sɔi ti la yele pakɛ ti to kɔ’ɔn tara sakerɛ bɔ’ɔra Naayinɛ Yelesum la?

¹⁶ Yelese’a n iti tingɔŋɔ wa zuo la wan malum gaŋɛ bala. Bala zuo, la wan kpe’em bo to ti to dekɛ tomea delum Naayinɛ yelesum la. Nɛreba wan tiregera ti ba basɛ ti to ti’isa ti Baabule la daɣɛ yelemɛŋɛrɛ bii Yehowa ka loe yɛm yameŋa ti ka pa’ala a nɛreba zina beere wa. Ge to san sakɛ ti Yehowa Yelesum la kɔ’ɔn dɛna la yelemɛŋɛrɛ, to wan ta’an zaɣesɛ yele ana n sa’ani to sakerɛ la. To wan ‘maasum to suure ti to nana Yehowa yelesum la saŋa woo ta paɛ ba’asegɔ.’ (Ym. 119:112) La kan dɛna ‘nyanɛ’ bɔ’ɔra tɔ ti to mɔɔlɛ yelemɛŋɛrɛ la bo nɛreba ge kpemese ba giila ti ba tara Baabule ka’aŋɔ la tuna tuuma. (Ym. 119:46) Bala me wan soŋɛ tɔ ti to ta’an ŋmibe ze’ele biɣi biɣi saŋa poan la yaarɛ poan ge kelum tara ‘pupeelum,’ ta’an ‘di’isa suure.’​—Kol. 1:11; Ym. 119:143, 157.

17. To yuunɛ wa yetɔɣum zuo la tiɛ to la bem?

¹⁷ Bisɛ to puurɛ n pee se’em la Yehowa n lilige yelemɛŋɛrɛ la bo to la! Yelemɛŋɛrɛ la soŋeri to mɛ ti to zɛ’a kankaŋi ge tara sakerɛ. La kelum pa’alɛ la ton wan vɔna to vom se’em tingɔŋɔ wa poan n ani bura bura ge pirɛ la gbiregere tuuma la. La basɛ ti to tara puti’irɛ ti Naayinɛ Na’am la wan basɛ ti beere sa’am ta ana soŋa. Yuun 2023 yetɔɣum la zuo wan soŋɛ tɔ ti to zɛ’a kankaŋi ge tara sakerɛ ti Naayinɛ Yelesum la za’a kɔ’ɔn dɛna la yelemɛŋɛrɛ!​—Ym. 119:160.