1, 2. (a) Etẹwẹ Jesu biọ to odẹ̀ godo tọn he e hò hẹ apọsteli etọn lẹ mẹ? (b) Etẹwẹ sọgan ko zọ́n bọ pọninọ do duahunmẹna Jesu?

PỌNINỌ duahunmẹna Jesu taun to tenu-núdùdù godo tọn etọn hẹ apọsteli etọn lẹ whenu. To whenue e to dẹ̀ho hẹ yé, ewọ dohia dọ ojlo emitọn wẹ yindọ devi emitọn lẹpo ni yin dopo kẹdẹdile emi po Otọ́ emitọn po yin dopo do. (Hia Johanu 17:20, 21.) Pọninọ yetọn na na kunnudide huhlọnnọ de, he na dohia hezeheze dọ Jehovah ko do Jesu hlan aigba ji nado wà ojlo Jiwheyẹwhe tọn. Owanyi na dohiagona devi nugbo Jesu tọn lẹ, bo yidogọna pọninọ yetọn.—Joh. 13:34, 35.

² E sọgbe dọ Jesu ni zinnudo pọninọ ji. E doayi e go dọ pọninọ kavi gbekọndopọ ma tin sọmọ to apọsteli lẹ ṣẹnṣẹn, di apajlẹ to núdùdù godo tọn etọn hẹ yé whenu. Dile e ko jọ do wayi, nudindọn de fọ́n gando “mẹhe klohugan to yé mẹ” go. (Luku 22:24-27; Malku 9:33, 34) To whedevonu, Jakọbu po Johanu po biọ dọ Jesu ni ze yé do otẹn nukundeji lẹ mẹ to apá etọn to Ahọluduta etọn mẹ.—Malku 10:35-40.

3. Etẹlẹ wẹ sọgan ko zọ́n bọ pọninọ ma do tin sọmọ to devi Klisti tọn lẹ ṣẹnṣẹn, podọ kanbiọ tẹlẹ wẹ mí na gbadopọnna?

 ³ Ṣigba, e ma yin ojlo lọ nado diyin kẹdẹ wẹ yin nuhe sọgan hẹn gbemanọpọ wá devi Klisti tọn lẹ ṣẹnṣẹn gba. Kinklan ko tin to tòvi lọ lẹ ṣẹnṣẹn na wangbẹna po nuvẹun po wutu. Devi Jesu tọn lẹ dona duto numọtolanmẹ enẹlẹ ji. To hosọ ehe mẹ, mí na gbadopọnna kanbiọ he bọdego lẹ: Nawẹ Jesu pehẹ nuvẹun gbọn? Nawẹ e gọalọna hodotọ etọn lẹ nado plọn lehe yé na nọ yinuwa hẹ mẹdevo lẹ matin mẹnukuntahihopọn bo tindo pọninọ nujọnu tọn do gbọn? Podọ nawẹ nuplọnmẹ etọn na gọalọna mí nado hẹn pọninọ go gbọn?

4. Na apajlẹ nuvẹun he Jesu pehẹ delẹ tọn.

⁴ Jesu lọsu pehẹ nuvẹun. To whenue Filipi dọna Natanaeli dọ emi ko mọ Mẹsia lọ, Natanaeli gblọn dọmọ: “Be nudagbe depope sọgan wá sọn Nazalẹti ya?” (Joh. 1:46) E taidi dọ Natanaeli yọ́n dọdai he tin to Mika 5:2 mẹ bo pọ́n Nazalẹti hlan taidi tòpẹvi he whè gbau na Mẹsia lọ nido wá sọn e mẹ. Mọdopolọ, omẹ nukundeji Jude tọn lẹ gbẹwanna Jesu, na ewọ yin Galilinu de wutu. (Joh. 7:52) Omẹ Jude tọn susu lẹ ma nọ hia Galilinu lẹ gọ́ nude. Ju devo lẹ tẹnpọn nado zun Jesu bo ylọ ẹ dọ Samalianu de. (Joh. 8:48) Samalianu lẹ gbọnvona Ju lẹ to aṣa-liho podọ to sinsẹ̀n-liho. Omẹ Jude tọn lẹ po Galilinu lẹ po ma nọ na sisi Samalianu lẹ sọmọ, podọ yé nọ dapana yé.—Joh. 4:9.

5. Nuvẹun tẹwẹ hodotọ Jesu tọn lẹ pehẹ?

⁵ Nukọntọ Ju lẹ lọsu nọ hẹn vlẹko wá hodotọ Jesu tọn lẹ ji. Falesi lẹ nọ pọ́n yé hlan taidi “mẹhodẹ̀do lẹ.” (Joh. 7:47-49) Mọwẹ, yé nọ pọ́n mẹdepope he ma yì wehọmẹ Labi lẹ tọn kavi he ma nọ tẹdo aṣa yetọn lẹ go hlan di mẹvọ́nu podọ omẹ tata. (Owalọ 4:13, Odò.) Jesu po devi etọn lẹ po pehẹ nuvẹun, na to ojlẹ lọ mẹ, mẹlẹ nọ doawagun gando sinsẹ̀n, otẹn kavi akọ̀ yetọn go. Devi lẹ lọsu pehẹ nuvẹun. Nado tin to kọndopọ mẹ, yé dona diọ pọndohlan yetọn.

6. Na apajlẹ lẹ nado do lehe nuvẹun sọgan yinuwadomẹji do hia.

⁶ To egbehe, aihọn he mẹ mí te gọ́ na nuvẹun. Mí sọgan jiya etọn kavi mílọsu sọgan tindo nuvẹun wunmẹ delẹ. Mẹmẹyọnnu de he yin gbehosọnalitọ todin to Australie basi zẹẹmẹ dọmọ: “Wangbẹna he n’tindo na yovo lẹ sinyẹn deji dile n’ze ayiha do mawadodo he Aborigène lẹ nọ jiya etọn to alọ yetọn mẹ lẹ ji—to dai podọ to alọnu. Nuyiwahẹmẹ agọ̀ he n’tindo numimọ etọn tlọlọ sọ hẹn wangbẹna ehe sinyẹn deji.” Mẹmẹsunnu Canada tọn de donù nuvẹun he e tindo wayi gando ogbè go. E dọmọ: “N’nọ lẹndọ mẹhe nọ do Flansegbe lẹ pọnte hú mẹhe pò lẹ. Podọ n’jẹ wangbẹna sinsinyẹn tindo na mẹhe nọ do Glẹnsigbe lẹ ji.”

7. Nawẹ Jesu yinuwa gando nuvẹun go gbọn?

⁷ To ojlẹ mítọn mẹ, numọtolanmẹ nuvẹun tọn lẹ sọgan doadọ̀do taun to ahun gbẹtọvi lẹ tọn mẹ, dile e yindo to azán Jesu tọn gbè. Nawẹ Jesu yinuwa gando numọtolanmẹ mọnkọtọn lẹ go gbọn? Tintan, e gbẹ́ nuvẹun dai, bo ma nọ homẹnukuntapọn to aliho depope mẹ. E dọyẹwheho na adọkunnọ po wamọnọ po, Falesi lẹ po Samalianu lẹ po, podọ etlẹ yin tòkuẹ-ṣinyantọ lẹ gọna ylandonọ lẹ. Awetọ, gbọn nuplọnmẹ po apajlẹ Jesu tọn po dali, ewọ dohia devi etọn lẹ dọ yé dona duto nuvẹdomẹ kavi nuvẹun tintindo na mẹdevo lẹ ji.

8. Nunọwhinnusẹ́n titengbe tẹ ji wẹ pọninọ Klistiani tọn sinai do? Basi zẹẹmẹ.

⁸ Jesu plọn nunọwhinnusẹ́n titengbe de hodotọ etọn lẹ, ehe ji pọninọ sinai do. E dọmọ: “Mìmẹpo yin mẹmẹsunnu lẹ.” (Hia Matiu 23:8, 9.) Na nugbo tọn, linlẹn dopo he mẹ mí  yin “mẹmẹsunnu lẹ” te wẹ yindọ, mímẹpo wẹ yin kúnkan Adam tọn. (Owalọ 17:26) Ṣigba e ma yin enẹ kẹdẹ. Jesu basi zẹẹmẹ dọ devi emitọn lẹ yin mẹmẹsunnu po mẹmẹyọnnu lẹ po, na yé kẹalọyi Jehovah taidi Otọ́ olọn mẹ tọn yetọn wutu. (Mat. 12:50) Humọ, yé ko lẹzun hagbẹ whẹndo gbigbọmẹ tọn daho de tọn lẹ, ehe owanyi po yise po ko kọndopọ. Abajọ, to wekanhlanmẹ apọsteli lẹ tọn mẹ, yé nọ saba dlẹnalọdo devi hatọ lẹ taidi ‘mẹmẹsunnu po mẹmẹyọnnu lẹ po.’—Lom. 1:13; 1 Pita 2:17; 1 Joh. 3:13. *

9, 10. (a) Naegbọn Ju lẹ ma tindo whẹwhinwhẹ́n de nado doawagun gando akọ̀ go? (b) Nawẹ Jesu plọnmẹ lehe yè na duto nuvẹun akọ̀ tọn ji gbọn? (Pọ́n yẹdide he tin to bẹjẹeji hosọ ehe tọn.)

⁹ To whenue Jesu ko hẹn ẹn họnwun dọ mí dona nọ pọ́n ode awetọ hlan taidi mẹmẹsunnu po mẹmẹyọnnu lẹ po godo, e zinnudo nujọnu-yinyin whiwhẹ tọn ji. (Hia Matiu 23:11, 12.) Dile mí ko mọ do, awagundido he ma sọgbe hẹn kinklan wá apọsteli etọn lẹ ṣẹnṣẹn. Podọ, awagundido gando akọ̀ go sọgan ko yin nuhahun de ga. Be Ju lẹ tindo whẹwhinwhẹ́n nado doawagun na yé yin kúnkan Ablaham tọn wutu ya? Ju susu wẹ tindo nujikudo dolido enẹ. Ṣigba, Johanu Baptizitọ dọna yé dọmọ: “Jiwheyẹwhe penugo nado de ovi lẹ tọ́n na Ablaham sọn zannu ehelẹ mẹ.”—Luku 3:8.

¹⁰ Jesu gblewhẹdo awagundido gando akọ̀ mẹtọn go. E yí dotẹnmẹ hundote de zan nado wàmọ to whenue wekantọ de kanse e dọmọ: “Mẹnu wẹ kọmẹnu ṣie taun?” Nado na gblọndo, Jesu na apajlẹ Samalianu de tọn he yí homẹdagbe do penukundo gbejizọnlinzintọ de go—yèdọ Ju de—he jaguda lẹ ko hò. Ju he gbọn ali lọ ji wayi lẹ ma kiyana dawe he adán gbò ehe, ṣigba onú etọn wàlẹblanuna Samalianu lọ. Nado dotana otàn etọn, Jesu dọna wekantọ lọ nado nọ yinuwa di Samalianu enẹ. (Luku 10:25-37) Jesu dohia dọ Samalianu de sọgan plọn Ju lẹ nuhe owanyi nugbo kọmẹnu tọn zẹẹmẹdo.

11. Naegbọn devi Klisti tọn lẹ dona nọ yinuwa hẹ jonọ lẹ matin mẹnukuntahihopọn, podọ nawẹ Jesu gọalọna yé nado mọnukunnujẹ enẹ mẹ gbọn?

¹¹ Nado hẹn azọ́ndenamẹ yetọn di, devi Jesu tọn lẹ dona duto goyiyi po nuvẹun he yé tindo po ji. Whẹpo ewọ do hẹji yì olọn mẹ, e deazọ́nna yé nado dekunnu “to Jude po Samalia lẹpo po, podọ kaka yì awà he dẹn hugan aigba tọn lẹ ji.” (Owalọ 1:8) Na azọ́ndenamẹ daho de wẹ wutu, Jesu wleawuna yé jẹnukọn gbọn ayidonugo yetọn dindọn wá jẹhẹnu dagbe he jonọ lẹ nọ tindo lẹ ji dali. E pà mẹkanwekowhàngán he yin jonọ de na yise ayidego tọn etọn wutu. (Mat. 8:5-10) To Nazalẹti, yèdọ tòpẹvi he mẹ Jesu wá sọn, ewọ dọhodo lehe Jehovah ko do nukundagbe hia jonọ lẹ do ji, di apajlẹ asuṣiọsi Fenikenu he wá sọn Zalefati lọ, gọna Silianu pòtọnọ de he nọ yin Naamani. (Luku 4:25-27) Podọ Jesu ma dọyẹwheho na yọnnu Samalianu de kẹdẹ gba, ṣigba e sọ nọ tòpẹvi Samalia tọn de mẹ na azán awe, na ojlo he gbẹtọ lẹ tindo to owẹ̀n etọn mẹ wutu.—Joh. 4:21-24, 40.

12, 13. (a) Nawẹ apọsteli lẹ yinuwa gbọn to whenue Jesu plọnnu yọnnu Samalianu de? (Pọ́n yẹdide he tin to bẹjẹeji hosọ ehe tọn.) (b) Etẹwẹ dohia dọ Jakọbu po Johanu po ma ko mọnukunnujẹ nuplọnmẹ tangan lọ mẹ to gigọ́ mẹ?

¹² Ṣigba, e ma bọawuna apọsteli lẹ nado duto nuvẹun yetọn ji. E paṣa yé nado mọdọ Jesu jlo nado plọnnu yọnnu Samalianu de. (Joh. 4:9, 27) Nukọntọ sinsẹ̀n Ju lẹ tọn lẹ ma nọ dọho hẹ yọnnu de to gbangba, nẹmunẹmu wẹ wá yin yọnnu Samalianu he ma tindo walọ dagbe de tọn. Apọsteli lẹ vẹ̀ Jesu nado dùnú. Ṣigba, gblọndo etọn dohia dọ e ko na  ayidonugo hodọdopọ gbigbọmẹ tọn he to yìyì lọ, sọmọ bo wọnji huvẹ he to hùhù i go. Ojlo Otọ́ etọn tọn wẹ dọ ewọ ni dọyẹwheho, etlẹ yin na yọnnu Samalianu de, podọ ehe taidi núdùdù de na ẹn.—Joh. 4:31-34.

¹³ Jakọbu po Johanu po ma ko mọnukunnujẹ nuplọnmẹ ehe mẹ. To whenue devi lẹ to gbejizọnlinzin hẹ Jesu gbọn Samalia, yé to fihe yé na dọ́ dín to gbétatò Samalianu lẹ tọn de mẹ. Samalianu lẹ gbẹ́ nado yí yé, enẹwutu, Jakọbu po Johanu po yí homẹgble do biọ dọ miyọ́n ni yin yiylọ sọn olọn nado và gbétatò lọ blebu sudo. Jesu gbẹnuna yé sinsinyẹn. (Luku 9:51-56) Mí sọgan kanse míde eyin Jakọbu po Johanu po na ko yinuwa to aliho dopolọ mẹ, eyin gbétatò he mẹ yè ma do johẹmẹ hia yé te lọ ko tin to lẹdo yetọn titi, yèdọ Galili mẹ. E yọnbasi dọ nuvẹun wẹ zọ́n bọ yé do gblehomẹ. To nukọn mẹ, winyan sọgan ko hù apọsteli Johanu na homẹgble aplà etọn, to whenue e wá duvivi tito yẹwhehodidọ tọn de tọn na Samalianu lẹ po kọdetọn dagbe po.—Owalọ 8:14, 25.

14. Nawẹ whẹho he gando ogbè go de yin dididẹ gbọn?

¹⁴ Ojlẹ vude to Pẹntikọsti 33 W.M. tọn godo, whẹho akọ̀ ṣinṣinyan tọn de fọndote. To whenue yè to núdùdù má na asuṣiọsi he to nuhudo mẹ lẹ, asuṣiọsi he nọ do Glẹkigbe lẹ yin vọdona. (Owalọ 6:1) Nuvẹun tintindo na ogbè sọgan ko yin dopo to nuhe zọ́n lẹ mẹ. Apọsteli lẹ yawu didẹ nuhahun lọ, gbọn sunnu he pegan lẹ dide nado penukundo núdùdù mimá lọ go dali. Sunnu gbigbọnọ he pegan ehe lẹpo wẹ tindo yinkọ Glẹkigbe tọn. Ehe sọgan ko whàn asuṣiọsi he sin homẹ ma hùn lọ lẹ nado kẹalọyi yé dogọ.

15. Nawẹ Pita basi nukọnyiyi nado nọ do mẹnukuntamahopọn hia mẹlẹpo gbọn? (Pọ́n yẹdide he tin to bẹjẹeji hosọ ehe tọn.)

¹⁵ To owhe 36 W.M. tọn, azọ́n mẹhẹnzun devi tọn lẹzun azọ́n lẹdo aihọn pé tọn de dogọ. Apọsteli Pita ko tindo aṣa nado nọ dogbẹ́ hẹ Ju lẹ kẹdẹ. Ṣigba, to whenue Jiwheyẹwhe ko hẹn ẹn họnwun na ẹn dọ Klistiani lẹ ma dona nọ homẹnukuntapọn godo, Pita dọyẹwheho na Kọneliọsi, he yin awhànfuntọ Lomunu de. (Hia Owalọ lẹ 10:28, 34, 35.) To enẹgodo, Pita dùnú hẹ Kosi he lẹzun yisenọ lẹ bosọ dogbẹ́ hẹ yé. Ṣigba, to owhe delẹ godo, Pita doalọtena núdùdù dopọ hẹ Klistiani he ma yin Ju lẹ to tòdaho Antioku tọn mẹ. (Gal. 2:11-14) To whẹho enẹ mẹ, Paulu wọhẹ Pita dile e jẹ do, podọ e họnwun dọ ewọ kẹalọyi wọhẹ lọ. To whenue Pita kàn wekanhlanmẹ etọn tintan hlan Ju po Kosi lẹ po to Asia Pẹvi, e dọho po zohunhun po gando pipli mẹmẹsunnu lẹ tọn pete go.—1 Pita 1:1; 2:17.

16. Nawẹ Klistiani dowhenu tọn lẹ wá yin yinyọnẹn gbọn?

¹⁶ E họnwun dọ apọsteli lẹ plọnnu sọn apajlẹ Jesu tọn mẹ nado nọ yiwanna “gbẹtọ wunmẹ lẹpo.” (Joh. 12:32; 1 Tim. 4:10) Yé jla aliho nulẹnpọn tọn yetọn do, dile etlẹ yindọ enẹ yí whenu. Klistiani dowhenu tọn lẹ yin yinyọnẹn taidi mẹhe nọ yiwanna ode awetọ. Tertullien, yèdọ wekantọ owhe kanweko awetọ tọn de yihodọ sọn nuhe mẹhe ma yin Klistiani lẹ dọ gando Klistiani lẹ go mẹ dọmọ: “Yé yiwanna ode awetọ . . . Yé to gbesisọ mẹ etlẹ yin nado kú do ode awetọ tamẹ.” “Gbẹtọ-yinyin yọyọ lọ” zize dogo zọ́n bọ Klistiani dowhenu tọn lẹ wá penugo nado nọ pọ́n gbẹtọ lẹpo hlan di nudopolọ, dile Jiwheyẹwhe nọ wà do.—Kol. 3:10, 11.

17. Nawẹ mí sọgan họ̀nadọna nuvẹun sọn ahun mítọn mẹ gbọn? Na apajlẹ delẹ.

¹⁷ To egbehe, e sọgan biọ whenu to mílọsu si nado họ̀nadọna nuvẹun sọn ahun mítọn mẹ. Mẹmẹyọnnu de to France basi zẹẹmẹ lehe e diahi do tọn dọmọ: “Jehovah ko plọn mi nue owanyi zẹẹmẹdo, nue alọtútlú zẹẹmẹdo, nue wanyina gbẹtọ wunmẹ lẹpo zẹẹmẹdo. Amọ́, n’gbẹ́ to pinplọn nado nọ duto nuvẹun tintindo na mẹdevo lẹ ji, podọ e ma nọ bọawu to whelẹponu. Enẹwutu wẹ n’zindonukọn nado to dẹ̀ho gandego.” Mẹmẹyọnnu de to Espagne  pehẹ avùnnukundiọsọmẹnu dopolọ, e dọmọ: “To whedelẹnu, n’nọ diahi sọta numọtolanmẹ lọ nado gbẹwanna akọ̀ tangan de, podọ n’dudeji to ninọmẹ susu mẹ. Amọ́, n’yọnẹn dọ n’dona zindonukọn nado to avùn lọ hò. Po alọgọ Jehovah tọn po, homẹ ṣie hùn dọ n’yin apadewhe whẹndo he mẹ pọninọ tin te de tọn.” Dopodopo mítọn sọgan yí ahundopo do gbeje ede pọ́n. Be e biọ vlavo dọ a ni hoavùn sọta numọtolanmẹ nuvẹun tọn delẹ kẹdẹdile mẹmẹyọnnu awe ehelẹ wà do wẹ ya?

18, 19. (a) Whẹwhinwhẹ́n tẹlẹ wẹ mí tindo nado kẹalọyi mẹlẹpo? (b) Nawẹ mí sọgan wàmọ to aliho he yọ́n-na-yizan lẹ mẹ gbọn?

¹⁸ E yọ́n nado nọ flindọ to ojlẹ de mẹ wayi, mímẹpo wẹ yin “jonọ” he dẹn do Jiwheyẹwhe lẹ. (Efe. 2:12) Ṣigba, Jehovah yí “okàn owanyi tọn lẹ” do dọ̀n mí sẹpọ ede. (Hos. 11:4; Joh. 6:44) Podọ, Klisti kẹalọyi mí. To linlẹn de mẹ, e hùn ohọ̀n lọ, na mí nido sọgan lẹzun hagbẹ whẹndo Jiwheyẹwhe tọn de. (Hia Lomunu lẹ 15:7.) Jesu ko yí homẹdagbe do kẹalọyi mílọsu lẹ mahopọnna dọ mí yin mapenọ, enẹwutu mí ma tlẹ dona nọ lẹn gbede nado gbẹ́ mẹdepope dai!

¹⁹ Ayihaawe ma tin dọ kinklan, nuvẹun po kanyinylan po na jideji dile mí to dindọnsẹpọ vivọnu titonu ylankan ehe tọn. (Gal. 5:19-21; 2 Tim. 3:13) Ṣigba, taidi devizọnwatọ Jehovah tọn lẹ, mí nọ dín nuyọnẹn he wá sọn aga, he ma nọ homẹnukuntapọn bo nọ yidogọna jijọho. (Jak. 3:17, 18) Homẹ mítọn nọ hùn nado jihọntọn hẹ gbẹtọ he wá sọn otò devo mẹ lẹ, kẹalọyi aṣa yetọn lẹ, bo tlẹ nọ plọn ogbè yetọn eyin e yọnbasi. To whenue mí wàmọ, jijọho nọ sà taidi tọ̀sisa de, podọ dodowiwa taidi agbówhẹn ohù tọn lẹ.—Isa. 48:17, 18.

20. Etẹwẹ nọ yin kọdetọn lọ eyin owanyi diọ ayiha po ahun mítọn lẹ po?

²⁰ Mẹmẹyọnnu Australie tọn he go mí donù wayi lọ dọmọ: “Dotẹnmẹ lọ hundote na mi nado mọ oyọnẹn nugbo tọn susugege yí.” E dọ lehe Biblu pinplọn yinuwadeji do dọmọ: “E hẹn mi tindo ahun po ayiha yọyọ de po. Ehe zọ́n bọ vudevude nuvẹun po wangbẹna po he doadọ̀do to ahun ṣie mẹ lẹpo wá busẹ.” Podọ, mẹmẹsunnu Canada tọn lọ dọ dọ emi mọ todin dọ, “wunvi wẹ nọ saba yin adọ̀ akọ̀ ṣinṣinyan tọn, podọ jijọ gbẹtọ lẹ tọn ma nọ sinai do fie yé yin jiji te ji gba.” E wá wlealọ hẹ mẹmẹyọnnu de he nọ do Glẹnsigbe! Aliho mọnkọtọn he mẹ pọndohlan gbẹtọ tọn nọ diọ te lẹ nọ dohia nugbo dọ owanyi Klistiani tọn sọgan gbawhàn nuvẹun tọn, podọ e ka nọ wàmọ. E nọ kọ̀n mí dopọ po gẹdẹ he ma nọ wẹ́n de po.—Kol. 3:14.