Be Hiẹ Yọnẹn Ya?
Gbọnvona Biblu, kunnudenu devo tẹlẹ wẹ tin dọ Islaelivi lẹ yin kanlinmọ to Egipti?
Biblu dohia dọ to whenue Midianinu lẹ plan Josẹfu yì Egipti godo, tọgbo Jakọbu po whẹndo etọn po wá sẹtẹn sọn Kenani yì Egipti. Yé whèsla do Goṣẹni to Egipti, to fie otọ̀ Nile tọn nọ sà biọ ohù mẹ te. (Jen. 47:1, 6) Islaelivi lẹ “to jijideji mapote bo to lilẹzun huhlọnnọ.” To whenẹnu, obu jẹ Egiptinu lẹ ji na Islaelivi lẹ tọn wutu, bọ yé hẹn Islaelivi lẹ gánnugánnu zun afanumẹ lẹ.—Eks. 1:7-14.
Homọdọdonugotọ egbezangbe tọn delẹ ṣàn kandai Biblu tọn ehe kò bo ylọ ẹ dọ otàngblo de. Ṣigba, kunnudenu tin dọ omẹ Ṣẹmi tọn * ehelẹ nọ Egipti hohowhenu tọn taidi kanlinmọ lẹ nugbonugbo.
Di apajlẹ, whenuho-kantọ dòkuntọ lẹ mọ fie yè ko whèsla do to hohowhenu delẹ to agewaji Egipti tọn. Weyọnẹntọ John Bimson dọ dọ, kunnudenu lẹ dohia dọ osla he mẹ omẹ Ṣẹmi tọn lẹ nọ wayi 20 kavi humọ wẹ tin to lẹdo enẹ mẹ to agewaji Egipti tọn. Podọ, whenuho Egipti tọn kantọ James K. Hoffmeier dọmọ: “Na ojlẹ de, to nudi 1800 jẹ 1540 J.W.M., Egipti yin ofi dagbe de he omẹ Ṣẹmi tọn he to whèyihọ-waji Asia tọn lẹ nọ sẹtẹn yì.” E yidogọ dọmọ: “Ojlẹ enẹ sọzẹn hẹ dehe nọ yin yiylọdọ ‘Ojlẹ Tọgbo lẹ tọn,’ podọ e sọgbe hẹ ojlẹ po ninọmẹ he yin nùdego to Jenẹsisi mẹ lẹ po.”
Kunnudenu devo lẹ yin mimọ to hùwaji Egipti tọn. Papilus de he tin sọn nudi 2000 jẹ 1600 J.W.M. bẹ yinkọ kanlinmọ he wazọ́n to whédo de mẹ to hùwaji Egipti tọn lẹ tọn hẹn. Hugan 40 to yinkọ enẹlẹ mẹ wẹ tin to ogbè he omẹ Ṣẹmi tọn lẹ nọ do mẹ. Kanlinmọ kavi devizọnwatọ ehelẹ nọ wazọ́n taidi nudàtọ, avọ̀lọ̀ntọ po pakanọ lẹ po. Hoffmeier basi zẹẹmẹ dọ: “To whenuena e yindọ omẹ Ṣẹmi tọn kande linlán wẹ nọ wazọ́n na whédo enẹ kẹdẹ to Thèbes [to hùwaji Egipti tọn], sọha yetọn to Egipti blebu na ko sù taun, titengbe to fie otọ̀ Nile tọn nọ sà biọ ohù mẹ te.”
Whenuho-kantọ dòkuntọ David Rohl wlan dọ yinkọ kanlinmọ delẹ tọn he to todohukanji lọ mẹ “nọ yin yiylọ to aliho he mẹ yinkọ he to Biblu mẹ lẹ nọ yin yiylọ te.” Di apajlẹ, adà papilus lọ tọn lẹ bẹ yinkọ delẹ hẹn he taidi Isakali, Aṣeli po Ṣifla po. (Eks. 1:3, 4, 15) Rohl dotana dọmọ: “Kunnudenu jọnun de wẹ ehe yin, he dohia dọ Islaelivi lẹ nọ Egipti taidi kanlinmọ lẹ.”
Weyọnẹntọ Bimson dọ dọ: “Nuhe Biblu dọ gando lehe kanlinmọgbenu-ninọ to Egipti gọna [Egipti] tintọ́n sọn yì do go, tindo dodonu dolido de he sọgbe hẹ whenuho.”
^ huk. 4 Omẹ Ṣẹmi tọn lẹ wá sọn kúnkan Ṣẹmi he yin dopo to visunnu atọ̀n Noa tọn lẹ tọn mẹ. E yọnbasi dọ kúnkan Ṣẹmi tọn bẹ Elaminu lẹ, Asilianu lẹ, Kaldeanu hohowhenu tọn lẹ, Heblu lẹ, Silianu lẹ po akọ̀ voovo Alabianu lẹ tọn po hẹn.
