Be kunnudenu dodinnanu dòkunkun tọn delẹ tin he dohia dọ Biblu sọgbe ya? To 2014, hosọ de to linlinwe lọ Biblical Archaeology Review mẹ kanse dọmọ: “Omẹ nẹmu to Biblu Heblu tọn mẹ wẹ dodinnanu dòkunkun tọn dohia dọ yé nọgbẹ̀ pọ́n?” Gblọndo he yin nina wẹ: “E whè gbau 50!” Omẹ dopo he go hosọ enẹ ma donù wẹ Tatenai. Mẹnu wẹ ewọ yin? Mì gbọ mí ni pọ́n adà kleun he e yiwà to whenuho Biblu tọn mẹ.

Jelusalẹm ko yin apadewhe Ahọluigba daho Pẹlsia tọn pọ́n. Tòdaho lọ tin to lẹdo de mẹ he Pẹlsianu lẹ nọ ylọdọ Tọ̀sisa-lọ-Godo, ehe to whèyihọ-waji Euflate tọn. To whenue Pẹlsianu lẹ gbawhàn Babilọnia tọn, yé jo Ju he to kanlinmọgbenu lẹ bo nagbè yé nado vọ́ tẹmpli Jehovah tọn gbá to Jelusalẹm. (Ẹzla 1:1-4) Ṣigba, kẹntọ Ju lẹ tọn lẹ jẹagọdo azọ́n lọ bo sawhẹdokọna Ju lẹ dọ yé to atẹṣi sọta Pẹlsia. (Ẹzla 4:4-16) To gandudu Daliusi I tọn whenu (522-486 J.W.M.), ahọluzọnwatọ Pẹlsianu de he nọ yin Tatenai basi dodinnanu do whẹho lọ ji. Biblu ylọ ẹ dọ “ayimatẹn-gán lẹdo he tin to Tọ̀sisa lọ Godo lẹ tọn.”—Ẹzla 5:3-7.

Zannu he ji nukinkan cunéiforme tọn te bọ yinkọ lọ Tatenai tin to e ji delẹ gbẹ́ tin bo bẹ nudọnamẹ he na ko gando whẹndo de go lẹ hẹn. Zannu he dọhodo hagbẹ whẹndo ehe tọn de he go Biblu donù ji, yin alọdowemẹwe gbekọndopọ tọn de he yin bibasi to owhe 20tọ gandudu Daliusi I tọn mẹ, yèdọ to 502 J.W.M. Wema lọ dlẹnalọdo kunnudetọ gbekọndopọ lọ tọn de he yin devizọnwatọ na “Tattannu, yèdọ ayimatẹn-gán Tọ̀sisa-lọ-Godo tọn”—enẹ wẹ Tatenai dopolọ he go owe Biblu tọn, Ẹzla donù.

Adà tẹwẹ dawe ehe yiwà? To 535 J.W.M., Kilusi Daho lọ lilẹ́ lẹdo he ji e to gandu do lẹ do ayimatẹn lẹ, bọ dopo to yé mẹ nọ yin yiylọdọ Babilọni po Tọ̀sisa-lọ-Godo po. To godo mẹ, ayimatẹn lọ wá yin mimá do awe bọ dopo nọ yin yiylọdọ Tọ̀sisa-lọ-Godo. E bẹ Cœlésyrie, Fenike, Samalia po Juda po hẹn, bọ e taidi dọ Damasku wẹ e nọ yin anadena sọn. Tatenai dugán do lẹdo ehe ji sọn nudi 520 jẹ 502 J.W.M.

To whenue Tatenai zingbejizọnlin yì Jelusalẹm nado basi dodinnanu do whẹsadokọnamẹ lọ ji godo, e do linlin hlan Daliusi dọ Ju lẹ dọ dọ Kilusi wẹ nagbè emi nado vọ́ tẹmpli Jehovah tọn gbá. Dodinnanu lẹ to kandai hoho sẹdotẹn ahọlu tọn nọgodona linlin enẹ. (Ẹzla 5:6, 7, 11-13; 6:1-3) Enẹwutu, yè dọna Tatenai ma nado doalọtena azọ́n lọ, bọ ewọ sọ setonu.—Ẹzla 6:6, 7, 13.

Na nugbo tọn, “Tatenai, ayimatẹn-gán lẹdo he tin to Tọ̀sisa lọ Godo tọn” ma wà onú ayidego tọn de to whenuho mẹ. Etomọṣo, Owe-Wiwe lẹ donù yinkọ etọn go bo yí tẹnmẹ-yinkọ he sọgbe hẹ ẹ lọ zan na ẹn. Ehe yin kunnudenu devo he dohia dọ dodinnanu dòkunkun tọn lẹ nọgodona gbesisọ Biblu tọn whlasusu.