Vivẹnudido Nado Dọ́jì
“Yẹn ko mọ azọ́n he Jiwheyẹwhe na visunnu gbẹtọ tọn lẹ nado hẹn alọnu yetọn ján. Ewọ ko basi onú whanpẹnọ lẹpo to ojlẹ etọn mẹ. Ewọ tlẹ ko yí madopodo do ahun yetọn mẹ.”—Yẹwhehodọtọ 3:10, 11.
HOGBE ehelẹ he ahọlu nuyọnẹntọ Sọlomọni hohowhenu tọn dọ lẹ do nuhe gbẹtọvi lẹ nọ lẹn gando ogbẹ̀ go hia. Vlavo na gbẹzan mítọn whègli bọ mí ma gán dapana okú wutu, gbẹtọvi lẹ ko to vivẹnudo na owhe susu nado dọ́jì. Otàn po otàngblo susu lẹ po wẹ tin gando mẹhe ko dovivẹnu nado dọ́jì lẹ go.
Di apajlẹ, lẹnnupọndo Gilgamesh he yin ahọlu Sumer tọn ji. Otàngblo susu wẹ gando gbẹzan etọn go. Dopo to yé mẹ yin yiylọdọ Otàn Gilgamesh tọn, he dohia dọ ewọ bẹ gbejizọnlin owùnọ de jẹeji nado dindonanu gando lehe e na glo okú do go. Amọ́, e ma pà ẹ.
Dodinnanutọ hohowhenu tọn de to azọ́nwatẹn etọn
To owhe kanweko ẹnẹtọ J.W.M., dodinnanutọ Chine tọn lẹ tẹnpọn nado wleawuna amasin ogbẹ̀ gaa tọn de he yé yise dọ e gán hẹnmẹ dọ́jì. Yé flu osin adínọ delẹ dopọ nado wleawuna amasin lọ. Mẹsusu yise dọ ehe wẹ hù ahọluigbagán Chine tọn susu. To Europe hohowhenu tọn mẹ, dodinnanutọ delẹ yọ́ sika, na yé yise dọ eyin yè nù in, e gán namẹ ogbẹ̀ gaa, na sika ma nọ yawu gble.
To egbehe, dodinnanutọ delẹ to tintẹnpọn nado yọ́n nuhewutu gbẹtọ nọ poyọnho. Dile vivẹnu mẹhe wleawuna amasin ogbẹ̀ gaa tọn lẹ dohia do, vivẹnu dodinnanutọ ehelẹ tọn sọ dohia dọ gbẹtọvi gbẹ́ tindo todido dọ yè gán duto yọnhopipo po okú po ji. Amọ́, kọdetọn tẹwẹ vivẹnudido enẹ lẹpo ko hẹnwa?
JIWHEYẸWHE KO “YÍ MADOPODO DO AHUN YETỌN MẸ.”—YẸWHEHODỌTỌ 3:10, 11
VIVẸNUDIDO NADO YỌ́N NUHE NỌ HẸN YỌNHOPIPO WÁ
Mẹhe nọ dindona agbasa gbẹtọ tọn lẹ ko na whẹwhinwhẹ́n 300 linlán he wutu gbẹtọ do nọ poyọnho bo nọ kú. To owhe agọe tọn lẹ mẹ, dodinnanutọ delẹ ko penugo nado diọadana nugonu delẹ to gbẹtọ po kanlin delẹ po sin lanmẹ, ehe zọ́n bọ yé ma yawu poyọnho. Nukọnyiyi enẹlẹ ko zọ́n bọ omẹ nukundeji delẹ ko và akuẹ do dodinnanu mọnkọtọn lẹ mẹ nado dindona nuhewutu gbẹtọ do nọ kú. Etẹwẹ yin yanwle dodinnanu enẹlẹ tọn?
Nado hẹnmẹ dọ́jì. Dodinnanutọ delẹ yise dọ nuhe nọ zọ́n bọ yè nọ poyọnho wẹ nuhe nọ jọ do nuvikun télomères go, yèdọ adà vivọnu tọn chromosomes tọn. Télomères nọ basi hihọ́na nuvikun lẹ dile yé to yede diọ bo nọ zọ́n bọ agbasa ma nọ yawu poyọnho. Amọ́, whedepopenu he nuvikun lọ lẹ diọ yede, télomères nọ whègli dogọ. Enẹ nọ zọ́n bọ to nukọn mẹ, nuvikun lọ lẹ ma nọ diọ yede ba bọ yè nọ jẹ yọnho pò ji.
Wesetọ Elizabeth Blackburn he mọ ajọ̀ yí to 2009 basi dodinnanu de to pọmẹ hẹ azọ́nwatọgbẹ́ etọn lẹ bo mọ nuvikun de he nọ to aliglọnna télomères ma nado whègli, bọ yè ma nado yawu poyọnho. Amọ́, yé dohia to dodinnanu yetọn mẹ dọ télomères ma nọ “glọnalina yọnhopipo dandan gba, na e ma nọ hẹnmẹ dọ́jì hú lehe yè dona nọgbẹ̀ do.”
Aliho he mẹ nuvikun lẹ nọ wazọ́n te didiọ wẹ yin aliho devo nado glọnalina yọnhopipo. Eyin nuvikun he to lanmẹ na mí lẹ poyọnho gbau bo ma gán diọ yede, yé gán zọ́n bọ lanmẹ na jẹ vivẹ́ ji, bọ yè gán bẹ azọ̀n delẹ. To agọe, dodinnanutọ delẹ to France ko yí nuvikun he to lanmẹ na yọnhonọ delẹ, ehe delẹ to yé mẹ ko tindo 100 linlán lẹ bo diọ aliho he mẹ nuvikun lọ lẹ nọ wazọ́n te. Jean-Marc Lemaître, nukọntọ na dodinnanutọ lọ lẹ dohia dọ yé mọ to dodinnanu yetọn mẹ dọ yè gán ‘glọnalina nuvikun lẹ ma nado poyọnho.’
BE DODINNANU LẸ GÁN HẸNMẸ DỌ́JÌ YA?
Dodinnanutọ lẹpo ma kẹalọyi dọ nude gán yin wiwà nado hẹnmẹ dọ́jì hú lehe yè dona nọgbẹ̀ do to egbé. Nugbo wẹ dọ to fidelẹ, gbẹtọ nọ dọ́jì vude todin hú ojlẹ delẹ die wayi, na afọdide dagbe lẹ nọ yin zize nado nọ wiweji, bọ mẹlẹ nọ dovivẹnu nado glọnalina azọ̀n bẹplamẹ lẹ bọ amasin po oyẹ́n voovo lẹ po ko sọ tin. Dodinnanutọ delẹ dohia dọ gbẹtọ ma gán sọ dọ́jì hú lehe yè nọ nọgbẹ̀ do todin.
Mose he kàn apadewhe Biblu tọn wlan to nudi owhe 3 500 lẹ die dọmọ: “Tedidi gbẹzan mítọn tọn yin owhe 70, kavi 80, eyin mẹlọ tindo huhlọn vonọtaun niyẹn. Ṣigba, yé nọ gọ́ na tukla po awubla po; yé nọ juwayi bleun, bọ mí nọ busẹ plaun.” (Salmu lẹ 90:10) Mahopọnna vivẹnudido gbẹtọ tọn nado hẹnmẹ dọ́jì dogọ, gbẹtọ ma nọ yawu dọ́jì hú lehe Mose dọ do.
Amọ́, aṣápán he nọ nọ̀ hùmẹ delẹ nọ dọ́jì hú owhe 200, bọ atin delẹ nọ nọgbẹ̀ na owhe fọtọ́n susu. Eyin mí yí gbẹzan gbẹtọ tọn jlẹdo lehe onú ehelẹ po nudevo lẹ po nọ nọgbẹ̀ dẹnsọ go, be mí ma nọ yawu kanbiọ míde dọ, Be owhe 70 kavi 80 janwẹ gbẹninọ na fó do a?
A Gán Sọ Pọ́n Hosọ Ehelẹ
ATỌ̀HỌ̀-NUHIHỌ́ LỌ TỌN
Mí Yin Didá Nado Nọgbẹ̀ Kakadoi
Mẹnu to mí mẹ wẹ ma nọ jlo na nọgbẹ̀ dẹn bosọ do ayajẹ?
ATỌ̀HỌ̀-NUHIHỌ́ LỌ TỌN
Nuhe Biblu Dọ Gando Ogbẹ̀ po Okú po Go
Be nude to mí mẹ nọ yì nọgbẹ̀ to okú godo wẹ ya? Be mí tindo alindọn jọmaku de wẹ ya? Fie wẹ oṣiọ lẹ tin te?
