BE A sọgan hia Biblu to Heblugbe mẹ ya? E na vẹawu. Vlavo a ma tlẹ ko mọ Biblu Heblugbe tọn pọ́n. Etomọṣo, a sọgan sọ yọ́n pinpẹn vọkan Owe-Wiwe lẹ tọn towe dogọ, eyin a plọnnu gando weyọnẹntọ owhe kanweko 16tọ tọn lọ Elias Hutter po zinjẹgbonu Biblu Heblugbe tọn awe he e detọ́n lẹ po go.

Elias Hutter yin jiji to 1553 to Görlitz, yèdọ tòpẹvi de he sẹpọ dogbó egbezangbe tọn Allemagne tọn hẹ Pologne po République Tchèque po. Hutter plọn ogbè he nọ yin dido to Whèzẹtẹn-waji Asie tọn lẹ to Wehọmẹ Alavọ tọn sinsẹ̀n Luther tọn to Iéna. To whenue e do owhe 24 poun, e yin dide taidi mẹplọntọ Heblugbe tọn to Leipzig. Na e yin vọjlado-basitọ wehọmẹ tọn de wutu, e wá do wehọmẹ de ai to Nuremberg fie wehọmẹvi lẹ sọgan plọn Heblugbe, Glẹkigbe, Latingbe podọ Allemagne-gbè to owhe ẹnẹ gblamẹ te, yèdọ nude he ma yọnbasi to wehọmẹ kavi wehọmẹ alavọ tọn depope to whenẹnu.

To 1587, Hutter de zinjẹgbonu Heblugbe tọn adà he nọ saba yin yiylọdọ Alẹnu Hoho lọ tọn tọ́n. Hosọ zinjẹgbonu ehe tọn wẹ Derekh ha-Kodesh, ehe yin didesọn Isaia 35:8 mẹ bo zẹẹmẹdo “Aliho Wiwe-Yinyin Tọn.” Lehe wekun lọ lẹ yin tito bo yọnwhanpẹ do hẹn mẹlẹ nado dọ dọ “nulẹpo wẹ do whanpẹ zinjẹgbonu ehe tọn hia.” Ṣigba, nuhe hẹn Biblu ehe họakuẹ taun wẹ yindọ e yin azọ́nwanu dagbe de he wehọmẹvi lẹ sọgan yizan nado plọn Heblugbe.

Nado mọnukunnujẹ nuhewutu Biblu Heblugbe tọn Hutter tọn do yọ́n-na-yizan sọmọ mẹ, pọ́n nuhahun awe he nuplọntọ de sọgan pehẹ to whenue e to tintẹnpọn nado hia Biblu to Heblugbe mẹ. Tintan, e yin kinkan po wekun he gbọnvo bọ yè ma jẹakọ hẹ lẹ po, podọ awetọ, wekun he jẹnukọn lẹ po dehe gbọngodo lẹ po nọ zọ́n bọ e nọ vẹawu nado yọ́n hogbe tangan lẹ. Di apajlẹ, pọ́n hogbe Heblugbe tọn lọ נפשׁ (he yin lilẹdo nefẹṣ), bo zẹẹmẹdo “alindọn.” To Ezekiẹli 18:4 mẹ, hogbe he jẹnukọn lọ wẹ ה (ha), bo gbọnmọ dali wleawuna hogbe awe topọ lọ הנפשׁ (han·nefẹṣ). Eyin yè ma basi zẹẹmẹ ehe tọn na mẹde, mẹlọ sọgan lẹndọ הנפשׁ (han·nefẹṣ) yin hogbe de he gbọnvo pete na נפשׁ (nefẹṣ).

Nado gọalọna wehọmẹvi etọn lẹ, Hutter yí aliho wezinzin tọn de zan—yèdọ wekun Heblugbe tọn he tàn po wekun he ma tàn po. Hogbe tangan lẹ nọ yin zínzín po wekun he tàn lẹ po bọ wekun he jẹnukọn po dehe gbọngodo lẹ po nọ yin wekun he ma tàn lẹ. Aliho ehe hẹn ẹn bọawuna wehọmẹvi lẹ nado nọ yọ́n hogbe tangan Heblugbe tọn lẹ, bọ ehe nọ  gọalọna yé nado plọn ogbè lọ. Aliho dopolọ wẹ yin hihodo to nudọnamẹ odò tọn Les Saintes Écritures—Traduction du monde nouveau—avec notes et références tọn lẹ mẹ. * Hogbe tangan lọ nọ yin kinkan po wekun titli po bọ dehe jẹnukọn po dehe gbọngodo po nọ yin wekun paa lẹ. Fie sinmẹ etọn gbọnvo to yẹdide lọ mẹ lẹ do lehe wekun lẹ yin tito do hia to Ezekiẹli 18:4 mẹ to Biblu Heblugbe tọn Hutter tọn mẹ po dehe yin yiyizan to nudọnamẹ odò tọn mẹ to wefọ dopolọ mẹ to Bible avec notes et références mẹ po.

Hutter sọ zín adà he nọ yin yiylọdọ Alẹnu Yọyọ lọ jẹgbonu to ogbè 12 mẹ. Zinjẹgbonu ehe yin didetọn to Nuremberg to 1599 bo nọ saba yin yiylọdọ Polyglotte de Nuremberg. Hutter jlo dọ lẹdogbedevomẹ Heblugbe tọn Owe-wiwe Glẹki tọn lẹ tọn ni yin dopo to ogbè ehelẹ mẹ. Amọ́ e dọ dọ eyin emi tlẹ “ko zan akuẹ susu” na lẹdogbedevomẹ Heblugbe tọn mọnkọtọn, ovọ́ mẹ wẹ e na ko yin do. * Enẹwutu, ewọ lọsu basi dide na lilẹ́ Alẹnu Yọyọ lọ sọn Glẹkigbe mẹ do Heblugbe mẹ. Hutter jo azọ́n he to okọ̀ na ẹn lẹpo do, bo dotana lẹdogbedevomẹ lọ to owhe dopo poun gblamẹ!

Nawẹ lẹdogbedevomẹ Owe-wiwe Glẹki tọn lẹ tọn he Hutter basi do Heblugbe mẹ yọ́n sọ? Weyọnẹntọ Heblu nukundeji owhe kanweko 19tọ tọn Franz Delitzsch wlan dọmọ: “Lẹdogbedevomẹ Heblugbe tọn etọn dohia dọ vogbingbọn tin to lehe Klistiani lẹ nọ do ogbè lọ do mẹ podọ e gbẹ́ sọgan yin alọdlẹndo, na to whẹho susu mẹ, hogbe etọn wẹ nọ saba sọgbe hugan.”

Azọ́n lẹdogbedevomẹ tọn ma hẹn Hutter jẹ adọkun; na nugbo tọn, zinjẹgbonu etọn lẹ ma disa sọmọ. Etomọṣo, azọ́n etọn tindo nuyiwadomẹji titengbe podọ dẹn-to-aimẹ de. Di apajlẹ, Alẹnu Yọyọ Heblugbe tọn etọn yin vivọjlado bo yin vivọ́ zinjẹgbonu to 1661 gbọn William Robertson dali podọ to 1798 gbọn Richard Caddick dali. To whenue Hutter to lẹdogbedevomẹ basi sọn Glẹkigbe dowhenu tọn mẹ, e lilẹ́ tẹnmẹ-yinkọ lọ lẹ Kyʹri·os (Oklunọ) po The·osʹ (Jiwheyẹwhe) po do “Jehovah” (יהוה, JHVH) po gbesisọ po to fie yè yihodọ sọn Owe-wiwe Heblu tọn lẹ mẹ te kavi to fie e mọdọ Jehovah wẹ yè to alọdlẹndo te. Ehe jẹna ayidego, na mahopọnna dọ lẹdogbedevomẹ Alẹnu Yọyọ tọn susu ma yí yinkọ mẹdetiti tọn Jiwheyẹwhe tọn zan, lẹdogbedevomẹ Hutter tọn wàmọ bo gbọnmọ dali yidogọna kunnudenu lẹ dọ oyín Jiwheyẹwhe tọn dona yin gigọ̀ do Owe-wiwe Glẹki tọn lẹ mẹ.

Whedevonu he a na mọ oyín Jiwheyẹwhe tọn, Jehovah, to Owe-wiwe Glẹki tọn lẹ mẹ kavi pọ́n nudọnamẹ odò tọn de to Bible avec notes et références mẹ, nọ flin Elias Hutter po Biblu Heblugbe tọn ayidego tọn etọn lẹ po.