1, 2. (a) Naegbọn hogbe he tin to Deutelonomi 6:4 mẹ lẹ do yin yinyọnẹn ganji? (b) Naegbọn Mose do yí hogbe enẹlẹ zan?

NA OWHE kanweko susu, hogbe ṣidopo he Deutelonomi 6:4 bẹhẹn to Heblugbe mẹ lẹ yin apadewhe odẹ̀ de tọn he Juvi lẹ nọ hò nado do mẹdezejo yetọn hia. Yé nọ hodẹ̀ lọ egbesọegbesọ, yèdọ to okle po ozán po. Odẹ̀ lọ nọ yin yiylọdọ Shema, he yin hogbe tintan wefọ lọ tọn to Heblugbe mẹ. Juvi ahundoponọ lẹ nọ yí odẹ̀ enẹ zan nado do mẹdezejo mlẹnmlẹn yetọn hia Jiwheyẹwhe.

² Hogbe enẹlẹ tin to ohó godo tọn he Mose dọna akọta Islaeli tọn lẹ mẹ to whenue yé pli dopọ to dankló Moabi tọn lẹ ji to 1473 J.W.M. Akọta lọ ko wleawufo nado dasá tọ̀sisa Jọdani nado yí Aigba Pagbe tọn lọ. (Deut. 6:1) Mose he yin nukọntọ yetọn na owhe 40 he wayi lẹ, jlo dọ akọta lọ ni gboadọ to whenue yé na pehẹ avùnnukundiọsọmẹnu lẹ to nukọn mẹ. Yé dona dejido Jehovah go bosọ yin nugbonọ na ẹn taidi Jiwheyẹwhe yetọn. Enẹwutu, hogbe godo tọn Mose tọn lẹ yinuwado akọta lọ ji sisosiso. To whenue Mose ko donù Gbedide Ao lẹ po aṣẹdai devo he Jehovah na akọta lọ po lẹ go godo, e yí hogbe huhlọnnọ he tin to Deutelonomi 6:4, 5 mẹ lẹ zan. (Hia.)

3. Kanbiọ tẹlẹ wẹ mí na gbadopọnna to hosọ ehe mẹ?

 ³ Be Islaelivi he pli dopọ hẹ Mose lẹ ma yọnẹn dọ Jehovah Jiwheyẹwhe yetọn yin “Jehovah dopo” wẹ ya? Gbau. Jiwheyẹwhe dopo gee wẹ Islaelivi nugbonọ lẹ yọnẹn bo nọ sẹ̀n, yèdọ Jiwheyẹwhe tọgbo yetọn lẹ Ablaham, Isaki po Jakọbu po tọn. To whelọnu lo, naegbọn Mose do dọ̀n ayiha yetọn wá e ji dọ Jehovah Jiwheyẹwhe yetọn yin “Jehovah dopo”? Be dopo-yinyin Jehovah tọn tindo kanṣiṣa hẹ gbedide lọ nado yí ahun lẹpo, alindọn lẹpo, podọ huhlọn lẹpo do yiwanna ẹn, dile e yin didọ to wefọ 5tọ mẹ do wẹ ya? Podọ zẹẹmẹ tẹwẹ hogbe he tin to Deutelonomi 6:4, 5 mẹ lẹ tindo na mí to egbehe?

4, 5. (a) Etẹwẹ hodidọ lọ “Jehovah dopo” sọgan zẹẹmẹdo? (b) Nawẹ Jehovah gbọnvona yẹwhe akọta lẹ tọn gbọn?

⁴ Dopo-yinyin. To Heblugbe mẹ podọ to ogbè susu devo lẹ mẹ, hogbe lọ “dopo” sọgan zẹẹmẹdo nususu hugan sọha de poun. E sọgan zẹẹmẹdo nado yin mẹdopo gee lọ, yèdọ dopo akàn lọ. E taidi dọ Mose ma yí hogbe enẹlẹ zan nado jẹagọdo nuyise lalo lọ dọ Jiwheyẹwhe yin atọ̀n-to-dopomẹ gba. Jehovah wẹ Didatọ olọn po aigba po tọn, yèdọ Nupojipetọ wẹkẹ lọ tọn. Jiwheyẹwhe nugbo de ma tin gbọnvona ewọ, podọ yẹwhe devo ma taidi ewọ. (2 Sam. 7:22) Gbọnmọ dali, Mose to nuflin Islaelivi lẹ dọ Jehovah kẹdẹ wẹ yé dona nọ basi sinsẹ̀n hlan. Yé ma dona hodo akọta he lẹdo yé bo nọ sẹ̀n yẹwhe po yẹwhe-yọnnu voovo po lẹ gba. Delẹ to yẹwhe lalo enẹlẹ mẹ nọ yin pinpọnhlan taidi yẹwhe he tindo aṣẹ do nudida delẹ ji. Devo lẹ nọ yin wunmẹ voovo yẹwhe tangan de tọn lẹ.

⁵ Di apajlẹ, Egiptinu lẹ nọ sẹ̀n Ra, yẹwhe owhè tọn; Nut, yẹwhe-yọnnu agahomẹ tọn; Geb, yẹwhe aigba tọn; Hapi, yẹwhe Nile tọn; po kanlin wiwe susu po. Jehovah yí Azọ̀nylankan Ao lẹ zan nado hẹn nugbajẹmẹji sinsinyẹn wá susu to yẹwhe lalo enẹlẹ mẹ ji. Baali, yẹwhe Kenaninu lẹ tọn he diyin bo yin yẹwhe vijiji tọn nọ yin pinpọnhlan taidi yẹwhe agahomẹ tọn, jikun tọn podọ jẹhọn-ahizi tọn. To fisusu, Baali go wẹ gbẹtọ lẹ nọ ganjẹ nado mọ hihọ́. (Sọh. 25:3) Islaelivi lẹ dona flindọ Jiwheyẹwhe yetọn he yin “Jiwheyẹwhe nugbo” lọ yin “Jehovah dopo.”—Deut. 4:35, 39.

6, 7. Zẹẹmẹ devo tẹwẹ hogbe lọ “dopo” tindo, podọ nawẹ Jehovah dohia dọ emi yin “dopo” gbọn?

⁶ Ma nọ diọ bosọ yin nugbonọ. Hogbe lọ “dopo” sọ zẹẹmẹdo pọninọ podọ dopo-yinyin yanwle po nuyiwa po tọn. Jehovah Jiwheyẹwhe ma nọ má kavi diọ. Kakatimọ, ewọ wẹ Jiwheyẹwhe nugbo, nọ yin nugbonọ to whelẹponu bo masọ nọ diọ gbede. Jehovah dopà na Ablaham dọ kúnkan etọn na dugu Aigba Pagbe tọn lọ tọn, podọ ewọ wà nujiawu susu nado hẹn opagbe enẹ di. Owhe 430 he juwayi whẹpo opagbe lọ do mọ hẹndi lẹ ma dekanpona gbemima Jehovah tọn nado wàmọ.—Jen. 12:1, 2, 7; Eks. 12:40, 41.

⁷ To owhe kanweko susu godo, to whenue Jehovah to Islaelivi lẹ dohia taidi kunnudetọ etọn lẹ, e dọna yé dọmọ: “Mẹdopolọ wẹ. Yẹwhe de ma ko yin didoai jẹnukọnna mi.” Podọ nado zinnudo lẹndai etọn he ma nọ diọ ji, Jehovah yidogọ dọmọ: “Yẹn Omẹ dopolọ wẹ tẹgbẹ.” (Isa. 43:10, 13; 44:6; 48:12) Lẹblanulọkẹyi mayọnjlẹ nankọ die na Islaelivi lẹ—podọ na mílọsu—nado yin devizọnwatọ Jehovah tọn lẹ, yèdọ Jiwheyẹwhe he ma nọ diọ podọ he nọ yin nugbonọ to aliho etọn lẹpo mẹ!—Mal. 3:6; Jak. 1:17.

8, 9. (a) Etẹwẹ Jehovah nọ biọ to sinsẹ̀n-basitọ etọn lẹ si? (b) Nawẹ Jesu zinnudo nujọnu-yinyin hogbe Mose tọn lẹ tọn ji gbọn?

⁸ Mọwẹ, Mose flinnu akọta lọ dọ owanyi he Jehovah tindo na yé po aliho he mẹ e nọ  penukundo yé go te po ma na diọ, na ewọ ma nọ diọ wutu. To whelọnu lo, e sọgbe dọ ewọ wẹ yé dona ze yede jo na mlẹnmlẹn, bo yí ahun lẹpo, alindọn lẹpo, po huhlọn yetọn lẹpo po do yiwanna ẹn. Mọdopolọ, jọja lẹ dona ze yede jo na Jehovah mlẹnmlẹn, na Jiwheyẹwhe biọ to mẹjitọ yetọn lẹ si nado yí dotẹnmẹ lẹpo zan nado nọ plọnnu yé wutu.—Deut. 6:6-9.

⁹ Na ojlo po lẹndai Jehovah tọn po ma nọ diọ wutu, e họnwun dọ nubiọtomẹsi tangan etọn lẹ na sinsẹ̀n-basitọ nugbo etọn lẹ gbẹ́ yin nudopolọ kakajẹ egbehe. Na sinsẹ̀n-bibasi mítọn nido yin alọkẹyi to e dè, mílọsu dona ze míde jo na ewọ mlẹnmlẹn bo yí ahun mítọn lẹpo, ayiha mítọn lẹpo po huhlọn mítọn lẹpo po do yiwanna ẹn. Na taun tọn, nuhe Jesu Klisti dọna dawe de he kanhose e pẹpẹ niyẹn. (Hia Malku 12:28-31.) Enẹwutu, mì gbọ mí ni pọ́n lehe mí sọgan dohia to nuyiwa mítọn lẹ mẹ dọ mí mọnukunnujẹemẹ dọ “Jehovah Jiwheyẹwhe mítọn, Jehovah dopo wẹ” do.

10, 11. (a) Etẹwẹ e zẹẹmẹdo nado ze míde jo na Jehovah mlẹnmlẹn to sinsẹ̀n-bibasi mítọn mẹ? (b) Nawẹ jọja Heblu lọ lẹ do mẹdezejo mlẹnmlẹn yetọn na Jehovah hia to Babilọni gbọn?

¹⁰ Na Jehovah nido yin Jiwheyẹwhe dopo akàn mítọn, mí dona nọ ze míde jo na ẹn mlẹnmlẹn. Sinsẹ̀n-bibasi mítọn na Jehovah ma dona yin mimá hẹ yẹwhe devo lẹ kavi yin hinhẹnflu gbọn linlẹn po aṣa he wá sọn sinsẹ̀n-bibasi wunmẹ devo lẹ mẹ po dali. Mí dona hẹn do ayiha mẹ dọ e ma yindọ Jehovah yin dopo poun to yẹwhe susu he tin lẹ mẹ kavi yiaga bo tindo huhlọn hugan yé poun wẹ gba. Kakatimọ, Jehovah kẹdẹ wẹ e jẹ dọ yè ni nọ sẹ̀n.—Hia Osọhia 4:11.

¹¹ Owe Daniẹli tọn dọho gando jọja Heblu lọ lẹ, Daniẹli, Hanania, Miṣaẹli, po Azalia po go. Yé do mẹdezejo mlẹnmlẹn yetọn na Jehovah hia, e ma yin gbọn gbigbẹ́ nado dù núdùdù mawé lẹ kẹdẹ dali gba, ṣigba gbọn gbigbẹ́ nado litaina boṣiọ sika tọn Nẹbukadnẹzali tọn dali ga. Nuhe tin to otẹn tintan mẹ na yé lẹ họnwun, podọ yé ma na dotẹnmẹ nudepope nado hẹn sinsẹ̀n-bibasi yetọn flu.—Dan. 1:1–3:30.

12. Nado ze míde jo na Jehovah mlẹnmlẹn, etẹ go mí dona payi?

¹² Nado ze míde jo na Jehovah mlẹnmlẹn, mí dona tin to aṣeji ma nado na dotẹnmẹ nudepope nado yí kavi má otẹn he mẹ Jehovah kẹdẹ dona te to gbẹzan mítọn mẹ. Etẹlẹ wẹ sọgan yí otẹn enẹ? To Gbedide Ao lẹ mẹ, Jehovah hẹn ẹn họnwun na omẹ etọn lẹ dọ yé ma dona tindo yẹwhe devo lẹ gbọnvona emi, podọ yé ma dona doalọ to boṣiọ-sinsẹ̀n wunmẹ depope mẹ. (Deut. 5:6-10) To egbehe, boṣiọ-sinsẹ̀n wunmẹ voovo wẹ tin, podọ e sọgan vẹawu nado doayi delẹ go. Ṣigba, nubiọtomẹsi Jehovah tọn lẹ ma diọ—e gbẹ́ yin “Jehovah dopo.” Mì gbọ mí ni pọ́n nuhe enẹ dona zẹẹmẹdo na mí.

13. Etẹlẹ wẹ mí sọgan jẹ wanyina ji hú Jehovah?

¹³ To Kolosinu lẹ 3:5 mẹ (hia), mí mọ ayinamẹ sinsinyẹn he yin nina Klistiani lẹ gando nuhe sọgan hẹn mẹdezejo mlẹnmlẹn yetọn na Jehovah gble lẹ go. Doayi e go dọ nukunkẹn yin kinkọndopọ po boṣiọ-sinsẹ̀n po. Whẹwhinwhẹ́n lọ wẹ yindọ, nuhe mẹde nọ jlo lẹ, vlavo adọkunnu lẹ kavi gbẹzan fẹẹmẹninọ tọn sọgan deanana gbẹzan mẹlọ tọn sọmọ bọ yé na taidi yẹwhe huhlọnnọ de na ẹn. Ṣigba, eyin mí lẹnnupọndo wefọ lọ blebu ji, e bọawu nado mọdọ walọyizan ylankan devo he yin nùdego lẹ tindo kanṣiṣa hẹ nukunkẹn to aliho de mẹ bo gbọnmọ dali tindo kanṣiṣa hẹ boṣiọ-sinsẹ̀n. Owanyi sinsinyẹn tintindo na onú mọnkọtọn lẹ sọgan yitẹn owanyi he mí tindo na Jiwheyẹwhe tọn po awubibọ po. Be e sọgbe nado na dotẹnmẹ depope to onú enẹlẹ mẹ nado deanana mí sọmọ bọ Jehovah ma nasọ yin “Jehovah dopo” na mí ba ya? Lala, e ma sọgbe.

14. Avase tẹwẹ apọsteli Johanu na?

 ¹⁴ Nudopolọ ji wẹ apọsteli Johanu zinnudo to whenue e na avase dọ eyin mẹdepope yiwanna nuhe tin to aihọn lọ mẹ lẹ—yèdọ ojlo agbasalan tọn, ojlo nukun tọn po nutindo gbẹ̀mẹ tọn mẹtọn lẹ jijlá po—to whenẹnu, “owanyi Otọ́ tọn ma tin to ewọ mẹ.” (1 Joh. 2:15, 16) Ehe zẹẹmẹdo dọ mí dona nọ gbeje ahun mítọn pọ́n whẹwhẹ nado pọ́n eyin ayidedai, gbẹdido, aliho nusisọ́ po aṣọ́dido aihọn tọn lẹ po ko to nuyiwa do ahun mítọn ji. Owanyi na aihọn sọ sọgan bẹ vivẹnudido nado tindo “onú daho lẹ” hẹn, di apajlẹ gbọn afọdidona wepinplọn dahodaho dali. (Jel. 45:4, 5) Mí to bẹbẹnu aihọn yọyọ dopagbe lọ tọn. Enẹwutu, lehe e yin nujọnu dọ mí ni hẹn hogbe huhlọnnọ Mose tọn lẹ do ayiha mẹ do sọ! Eyin mí mọnukunnujẹemẹ hezeheze bosọ kudeji dọ “Jehovah Jiwheyẹwhe mítọn, Jehovah dopo wẹ,” mí na wà nuhe go mí pé lẹpo nado ze míde jo na ẹn mlẹnmlẹn bosọ sẹ̀n ewọ dile e jlo do.—Heb. 12:28, 29.

15. Naegbọn Paulu do flinnu Klistiani lẹ dọ Jiwheyẹwhe “dopo” wẹ Jehovah yin?

¹⁵ Hodidọ lọ “Jehovah dopo” gọalọna mí nado mọnukunnujẹemẹ dọ Jehovah jlo dọ devizọnwatọ emitọn lẹ ni tin to pọninọ mẹ bo tindo yanwle dopolọ to gbẹ̀mẹ. Agun Klistiani owhe kanweko tintan tọn bẹ Ju lẹ, Glẹkinu lẹ, Lomunu lẹ po gbẹtọ sọn akọta devo lẹ mẹ po hẹn. Yé wá sọn sinsẹ̀n po aṣa voovo lẹ po mẹ bo tindo pọndohlan he gbọnvo lẹ. Enẹ zọ́n bọ e vẹawuna delẹ to yé mẹ nado kẹalọyi aliho sinsẹ̀n-bibasi tọn yọyọ lọ kavi nado jo aliho nuyiwa tọn hoho yetọn lẹ do mlẹnmlẹn. Apọsteli Paulu mọdọ e sọgbe nado flinnu yé dọ Jiwheyẹwhe dopo wẹ Klistiani lẹ tindo, yèdọ Jehovah.—Hia 1 Kọlintinu lẹ 8:5, 6.

16, 17. (a) Dọdai tẹwẹ to hẹndi mọyi to egbehe, podọ etẹwẹ yin kọdetọn lọ? (b) Etẹwẹ sọgan bẹpla pọninọ mítọn?

¹⁶ Etẹwẹ dogbọn ninọmẹ he tin to agun  Klistiani tọn mẹ to egbehe dali? Yẹwhegán Isaia dọ dọdai dọ “to azán godo tọn lẹ mẹ,” gbẹtọ lẹ sọn akọta lẹpo mẹ wẹ na wọ̀ wá nọtẹn yiaga sinsẹ̀n-bibasi nugbo tọn Jehovah tọn. Yé na dọmọ: “[Jehovah] na plọn aliho etọn lẹ mí, bọ mí na nọ zinzọnlin gbọn ali etọn lẹ ji.” (Isa. 2:2, 3) Lehe homẹ mítọn hùn do sọ dọ dọdai enẹ to hẹndi mọ to nukun mítọn lẹ mẹ! Kọdetọn lọ wẹ yindọ agun susu wẹ nọ bẹ gbẹtọ he tindo sinmẹ agbasa tọn voovo lẹ hẹn bo wá sọn aṣa po ogbè voovo lẹ po mẹ, bo nọ to gigopana Jehovah to pọmẹ. Etomọṣo, vogbingbọn ehelẹ sọgan fọ́n nuhahun delẹ dote he e jẹ dọ mí ni na ayidonugo sọwhiwhe tọn.

¹⁷ Di apajlẹ, etẹwẹ nọ yin numọtolanmẹ towe gando Klistiani hatọ towe he wá sọn aṣa he gbọnvona towe taun lẹ mẹ go? Ogbè yetọn, aliho nusisọ́ tọn yetọn, nuyiwa yetọn po núdùdù yetọn po sọgan gbọnvona nuhe a jẹakọ hẹ. Be a nọ tẹnpọn nado nọla na yé bọ mẹhe a nọ dogbẹ́ hẹ hugan lẹ nọ yin mẹhe wá sọn aṣa dopolọ mẹ hẹ we lẹ wẹ ya? Kavi etẹwẹ lo eyin mẹhe yin pipà taidi mẹho to agun towe mẹ lẹ—to lẹdo towe mẹ kavi to alahọ mẹ lẹ—whè hú we to owhe mẹ kavi wá sọn aṣa he gbọnvona towe mẹ kavi ma tindo sinmẹ agbasa tọn dopolọ hẹ we? Be a nọ na dotẹnmẹ whẹho enẹlẹ nado bẹpla pọninọ po dopo-yinyin lẹndai tọn he dona tin to omẹ Jehovah tọn lẹ ṣẹnṣẹn po wẹ ya?

18, 19. (a) Ayinamẹ tẹwẹ yin nùdego to Efesunu lẹ 4:1-3 mẹ? (b) Etẹwẹ mí sọgan wà nado gọalọna agun lọ nado hẹn pọninọ etọn go?

¹⁸ Etẹwẹ sọgan gọalọna mí nado dapana omọ̀ enẹlẹ? Paulu na ayinamẹ yọ́n-na-yizan delẹ Klistiani he tin to Efesu lẹ, yèdọ tòdaho adọkunnọ de he bẹ gbẹtọ he wá sọn aṣa voovo mẹ lẹ hẹn. (Hia Efesunu lẹ 4:1-3.) Doayi e go dọ Paulu donù jẹhẹnu delẹ taidi whiwhẹ, walọmimiọn, homẹfa, po owanyi po go jẹnukọn. Jẹhẹnu enẹlẹ sọgan yin yiyijlẹdo dòtin he ji owhé de sinai do lẹ go. Ṣigba, gbọnvona dọ dòtin owhé lọ tọn lẹ dona lodo, owhé lọ sọ dona nọ yin nukunpedego whẹwhẹ, eyin e ma yinmọ owhé lọ na gble. Paulu dotuhomẹna Klistiani Efesu tọn lẹ nado dovivẹnu vẹkuvẹku bo “hẹn dopo-yinyin gbigbọ tọn go.”

¹⁹ Dopodopo mítọn dona kẹalọyi dọ azọngban etọn wẹ nado yinuwa nado hẹn dopo-yinyin agun lọ tọn go. Nawẹ mí sọgan wàmọ gbọn? Jẹnukọn whẹ́, wleawuna jẹhẹnu he go Paulu donù lẹ bosọ nọ do yé hia, enẹ wẹ whiwhẹ, walọmimiọn, homẹfa, po owanyi po. Enẹgodo, dovivẹnu vẹkuvẹku nado yidogọna “gẹdẹ pọninọ jijọho tọn.” Gbemanọpọ lẹ taidi adò zizẹ he nọ hẹn pọninọ mítọn gble lẹ; enẹwutu mí dona wazọ́n sinsinyẹn nado nọ didẹ yé nado sọgan hẹn jijọho po pọninọ po go to ṣẹnṣẹn mítọn.

20. Nawẹ mí sọgan dohia dọ mí mọnukunnujẹemẹ dọ “Jehovah Jiwheyẹwhe mítọn, Jehovah dopo wẹ” gbọn?

²⁰ “Jehovah Jiwheyẹwhe mítọn, Jehovah dopo wẹ.” Hodidọ huhlọnnọ nankọ die! Nuflinmẹ enẹ na tuli Islaelivi lẹ nado pannukọn avùnnukundiọsọmẹnu voovo he yé na pehẹ to whenue yé jlo na biọ Aigba Pagbe tọn lọ ji bo dugu etọn. Hogbe enẹlẹ hinhẹn do ayiha mẹ na na mí huhlọn nado pehẹ nukunbibia daho he to yakẹ lọ podọ nado yidogọna pọninọ to Paladisi he ja lọ mẹ. Mì gbọ mí ni zindonukọn nado ze míde jo na Jehovah mlẹnmlẹn, enẹ wẹ gbọn alindọn mítọn lẹpo yíyí do yiwanna ẹn bosọ sẹ̀n ẹn dali, podọ gbọn vivẹnu vẹkuvẹku dido nado hẹn dopo-yinyin go to pipli mẹmẹsunnu lẹ tọn ṣẹnṣẹn dali. Eyin mí to mọwà zọnmii, mí sọgan yí jidide do to nukọnpọnhlan hẹndi nuhe Jesu dọ gando mẹhe na yin whẹdana taidi lẹngbọ lẹ go tọn dọmọ: “Mì wá, mì mẹhe Otọ́ ṣie ko dona lẹ, mì dugu Ahọluduta lọ tọn he ko yin awú etọn wle dai na mì sọn whenue aihọn ko yin didoai.”—Mat. 25:34.