PONỌ KGB * tọn de wadán dọmọ: “Otọ́ okànọ wẹ a yin. A dovọ́na asi towe hohonọ po viyọnnu towe pẹvi po. Mẹnu wẹ na na yé núdùdù bo penukundo yé go? Yigbe dọ a ma na wazọ́n ehe ba bo wá yì whé!” N’gblọn dọmọ: “Paali, n’ma dovọ́na whẹndo ṣie. Mìwlẹ wẹ wle mi! Podọ n’ma yọ́n nuhewutu wẹ.” Ponọ lọ gblọn po adi po dọmọ: “E na ko pọnte dọ a ni hùwhẹ devo depope hugan dọ a ni yin Kunnudetọ.”

Hodọdopọ ehe wá aimẹ to 1959 to gànpa de mẹ to tòdaho Irkoutsk tọn mẹ to Russie. Mì gbọ ma dọ nuhe zọ́n bọ yẹn po asi ṣie Maria po do wleawufo nado “jiya na dodowiwa wutu,” podọ lehe mí yin didona na mí yin nugbonọ wutu do.—1 Pita 3:13, 14.

N’yin jiji to Ukraine to 1933 to gbétatò Zolotniki tọn mẹ. To 1937, nafẹ ṣie po asu etọn po he yin Kunnudetọ lẹ wá sọn France nado dla mí pọ́n, podọ yé jo owe lọ lẹ Gouvernement po Délivrance po, he yin zinzinjẹgbonu gbọn Ogbẹ́ Watch Tower dali do na mí. Whenue otọ́ ṣie hia owe enẹlẹ, yise etọn to Jiwheyẹwhe mẹ sọ vọ́ yin hinhẹn lodo. E blawu dọ to 1939 e bẹ azọ̀n sinsinyẹn de, ṣigba whẹpo e do kú, e dọna onọ̀ ṣie dọmọ: “Nugbo lọ die. Plọn ẹn ovi lẹ.”

To avril 1951, aṣẹpatọ lẹ jẹ Kunnudetọ susugege bẹ ji sọn whèyihọ-waji Union Soviétique tọn yì kanlinmọgbenu to Sibérie. Yẹn, onọ̀ ṣie gọna nọvisunnu ṣie Grigory yin yinyan sọn whèyihọ-waji Ukraine tọn. To whenue mí ko zingbejizọnlin to pinpán mẹ na kilomẹtlu 6 000 linlán godo, mí wá jẹ tòdaho Tulun tọn mẹ to Sibérie. To osẹ awe godo, mẹdaho ṣie Bogdan wá osla he to yakẹ de mẹ to tòdaho Angarsk tọn mẹ. E ko yin whẹdana nado sẹ̀ngàn to osla azọ́n sinsinyẹn wiwà tọn de mẹ na owhe 25.

Yẹn, onọ̀ ṣie po Grigory po dọyẹwheho to lẹdo he mẹ mí jẹ mẹ to Tulun, amọ́ e biọ dọ mí ni nọ kàn ayiha voovo lẹ. Di apajlẹ, mí sọgan kanse dọ, “Fie wẹ mí na mọ mẹhe jlo na sà oyìn de te?” Eyin mí mọ mẹde he jlo na sà oyìn, mí nọ jẹ hodọna ẹn do aliho jiawu he mẹ oyìn lẹ yin didá te ji. E ma nọ dẹn bọ mí nọ jẹ hodọ ji gando Mẹdatọ lọ go. To ojlẹ lọ mẹ, linlinwe de wlan gando Kunnudetọ lẹ go dọ yé nọ kàn oyìn lẹ sè, amọ́ na nugbo tọn lẹngbọ lẹ dín wẹ yé te! Podọ mí mọ mẹhe taidi lẹngbọ lẹ nugbo! Awuvivinu wẹ e nọ yin nado plọn Owe-wiwe lẹ hẹ gbẹtọ he yin whiwhẹnọ bosọ jọmẹ lẹ to aigba he ma yin didenamẹ enẹ ji. To egbehe, agun de tin to Tulun bo bẹ wẹnlatọ 100 linlán hẹn.

Asi ṣie Maria mọ nugbo to Ukraine to Wẹkẹ-Whàn II lọ whenu. Whenue e tindo owhe 18, ponọ KGB tọn de jẹgómẹ na ẹn bo tẹnpọn nado hẹn ẹn doalọ to fẹnnuwiwa zanhẹmẹ tọn mẹ, ṣigba e gbẹ́ nuzedonukọnnamẹ etọn lẹ po nujikudo po. To gbèdopo, to whenue Maria lẹkọwa whégbè, e mọ dawe lọ to aimimlọn to adọzan etọn ji. Maria họ̀n. Po adi po, ponọ lọ sìn-adán na ẹn dọ emi na wle e sú na Kunnudetọ he e yin wutu podọ na nugbo tọn, to 1952, Maria yin whẹdana nado sẹ̀ngàn na owhe ao. E tindo numọtolanmẹ Josẹfu tọn nkọ, mẹhe yè wle do gànmẹ na tenọgli etọn wutu. (Jen. 39:12, 20) Mẹhe kùn Maria sọn whẹdatẹn lọ jei gànpamẹ dọna ẹn dọmọ: “A dibu blo. Mẹsusu nọ yì gànmẹ bosọ nọ lẹkọ po sisi mẹdetiti tọn yetọn po.” Hogbe enẹlẹ na ẹn huhlọn.

Sọn 1952 jẹ 1956, Maria yin súsú do osla azọ́n sinsinyẹn wiwà tọn de mẹ sẹpọ Gorkiy (he nọ yin yiylọdọ Nizhniy Novgorod todin) to Russie. E yin gbedena nado nọ họ́ atin lẹ, etlẹ yin to fifá sinsinyẹn nù. Ehe bẹpla agbasalilo etọn, amọ́ to 1956 e yin tuntundote bo yì Tulun.

Whenue mẹmẹsunnu de to Tulun dọna mi dọ mẹmẹyọnnu de ja, n’kùn kẹkẹ afọ tọn ṣie yì húnglintẹn lọ nado yì pé mẹmẹyọnnu lọ bo bẹ agbàn hẹ ẹ. Whenue n’mọ Maria janwẹ n’yiwanna ẹn to afọdopolọji. E biọ vivẹnudido susu to asi e na e nido yiwanna mi—ṣigba e wá pà mi. Mí wlealọ to 1957. To owhe dopo godo, mí ji viyọnnu mítọn Irina, amọ́, ayajẹ he pọninọ hẹ ẹ nọ hẹnwa na mi ma dẹn-to-aimẹ. To 1959, n’yin wiwle na owe sinai do Biblu ji lẹ zinzinjẹgbonu wutu. N’yin zizedo gànhọ ṣokẹdẹninọ tọn de mẹ na osun ṣidopo. Nado hẹn jijọho ahun mẹ tọn go to ojlẹ enẹ mẹ, n’nọ hodẹ̀ whẹwhẹ, nọ jihàn Ahọluduta tọn lẹ bo nọ lẹnnupọndo lehe n’na dọyẹwheho do ji eyin n’wá yin tuntundote.

To gànpamẹ, to hokansemẹ de whenu, dawe he to hokanse mi lọ dawhá dọmọ: “To madẹnmẹ, mí na pẹ́tẹ mì do kọmẹ di ajaka!” N’gblọn dọ, “Jesu dọ dọ wẹndagbe Ahọluduta lọ tọn NA yin lilá na akọta lẹpo podọ mẹdepope ma sọgan doalọtena ẹn.” Enẹgodo, mẹhe to hokanse mi lọ yí ayiha wintinwintin lẹ zan bo tẹnpọn nado diọlinlẹnna mi na ma do mọ́n yise ṣie, dile n’donù e go do to bẹjẹeji. To whenue nukunvandomẹ po wlẹnwin he yin yiyizan lẹ po ma wazọ́n, n’yin whẹdana nado sẹ̀ngàn na owhe ṣinawe to osla azọ́n sinsinyẹn wiwà tọn mẹ he sẹpọ tòdaho Saransk tọn. Whenue n’to aliji jei osla lọ mẹ wẹ n’sè dọ viyọnnu ṣie awetọ Olga yin jiji. Dile etlẹ yindọ asi ṣie po viyọnnu ṣie lẹ po dẹn do mi taun, homẹmiọnnamẹnu wẹ e nọ yin na mi nado yọnẹn dọ yẹn po Maria po hẹn nugbonọ-yinyin mítọn na Jehovah go.

Maria nọ zingbejizọnlin nado wá dla mi pọ́n to Saransk whladopo to owhe mẹ, mahopọnna dọ azán 12 wẹ e nọ biọ nado do pinpán sọn Tulun yì finẹ bo lẹkọ. To whemẹwhemẹ, e nọ hẹn jikun-fọpa (botte) yọyọ de wá na mi. E nọ whlá vọkan Atọ̀họ̀-Nuhihọ́ lọ Tọn agọe tọn lẹ do afọpa lọ lẹ glọ. To owhe de mẹ, dlapọn Maria tọn wá dè e yin vonọtaun, na e plan viyọnnu mítọn awe lẹ wá wutu. Yí nukun homẹ tọn do pọ́n lehe homẹ ṣie hùn do nado mọ yé bo nọpọ́ hẹ yé!

To 1966, n’yin tuntundote sọn osla azọ́n sinsinyẹn wiwà tọn lọ mẹ bọ mí omẹ ẹnẹ lẹ sẹtẹn jẹ tòdaho Armavir tọn mẹ sẹpọ Ohù Yuu. Finẹ wẹ visunnu mítọn lẹ Yaroslav po Pavel po yin jiji te.

E ma dẹn bọ ponọ KGB tọn lẹ jẹ owhé mítọn gbè keje pọ́n ji bo nọ to owe sinai do Biblu ji lẹ dín. Yé  nọ keje filẹpo pọ́n, etlẹ yin oyìn-núdùdù lẹ mẹ. To gbèdopo he ponọ lọ lẹ to filẹ keje, yé to odẹ́n jẹ na yozò wutu podọ afínfín blá awù yetọn lẹ. Onú yetọn biọlanmẹna Maria, na azọ́n he yè zọ́n yé wà wẹ yé te poun wutu. E ba ahàn vivi vude na yé, bosọ hẹn nuhe yé na yí do fẹ́ afínfín, gọna osin po awusúnsúnvọ̀ lẹ po wá na yé. Enẹgodo, whenue ponọ-gán lọ wá, ponọ lọ lẹ dọ lehe yé yin nuyiwa hẹ to aliho he jọmẹ mẹ do na ẹn. Whenue yé lẹkọ jei, ponọ-gán lọ konu yẹsẹ bo bayi alọ na mí. Homẹ mítọn hùn nado mọdọ tintẹnpọn nado “yí dagbe do gbawhàn oylan tọn” nọ hẹn kọdetọn dagbe wá.—Lom. 12:21.

Mahopọnna dọ owhé mítọn gbè nọ yin kikeje pọ́n, mí zindonukọn nado to yẹwhehodọ to Armavir. Mí sọ gọalọ nado hẹn wẹnlatọ vude he to tòpẹvi Kurganinsk tọn he to yakẹ mẹ lẹ lodo. Ayajẹnu daho wẹ e yin na mi nado yọnẹn dọ to egbehe, agun ṣidopo wẹ to Armavir podọ ẹnẹ to Kurganinsk.

To owhe lẹ gblamẹ, ojlẹ delẹ wá bọ zohunhun mítọn depò to gbigbọ-liho. Ṣigba mí dopẹ́ dọ Jehovah yí mẹmẹsunnu nugbonọ lẹ zan nado jlọ mí dote bo vọ́ huhlọnna mí to gbigbọ-liho. (Salm. 130:3) Whlepọn sinsinyẹn de wẹ e sọ yin na mí nado sẹ̀n dopọ hẹ azọ́nwatọ KGB tọn he lìn biọ agun mẹ bọ mí ma tlẹ doayi e go lẹ. Yé nọ yinuwa taidi mẹhe hunzo bosọ bikan to lizọnyizọn lọ mẹ. Delẹ to yé mẹ tlẹ tin to otẹn azọngban tọn mẹ to titobasinanu lọ mẹ. Ṣigba, to nukọn mẹ, mí wá mọdona yé.

To 1978, whenue Maria tindo owhe 45, e mọhò devo. Na e to ahunzọ̀n sinsinyẹn de jẹ wutu, doto lẹ dibu dọ e sọgan kú bo tẹnpọn nado diọlinlẹnna ẹn na e nido dehò lọ. Maria gbẹ́. Enẹwutu, doto delẹ nọ to godona ẹn gbọn filẹpo to dotowhé lọ bo to tintẹnpọn nado do yẹnvi de na ẹn na e nido sọgan jivi lọ azán mapemape. Nado basi hihọ́na ovi etọn he ma ko yin jiji lọ, Maria họ̀n sọn dotowhé lọ.

Ponọ KGB tọn lẹ biọ to mí si nado tọ́n sọn tòdaho lọ mẹ. Mí sẹtẹn yì gbétatò de mẹ sẹpọ tòdaho Tallinn tọn to Estonie, he yin apadewhe Union Soviétique tọn to ojlẹ lọ mẹ. To Tallinn, kakati nulẹ ni yì do lehe doto lẹ dọ do, Maria wá ji visunnu de he to jogún-jogún bo nọ yin Vitaly.

To nukọn mẹ, mí sẹtẹn sọn Estonie yì lẹdo Nezlobnaya tọn mẹ to hùwaji Russie tọn. Mí nọ yí zinzin do dọyẹwheho gbọn tòpẹvi he lẹdo mí lẹ mẹ, fie gbẹtọ lẹ nọ wá sọn awà voovo otò lọ tọn lẹ ji nado deayidai bo mọ nukunpedomẹgo voovo lẹ yí te. Whẹho agbasalilo tọn wẹ nọ hẹn yé wá finẹ, ṣigba delẹ to yé mẹ nọ lẹkọ po todido ogbẹ̀ madopodo tọn po!

Mí dovivẹnu nado do owanyi na Jehovah po ojlo lọ nado sẹ̀n ẹn po do ahun mẹ na visunnu po viyọnnu mítọn lẹ po. Mí nọ saba basi oylọna mẹmẹsunnu he na tindo nuyiwadomẹji dagbe do ovi mítọn lẹ ji lẹ wá owhé mítọn gbè. Dopo to mẹhe nọ wá whẹwhẹ lẹ mẹ wẹ nọvisunnu ṣie Grigory he sẹ̀n taidi nugopọntọ tomẹyitọ sọn 1970 jẹ 1995. Whẹndo lọ blebu nọ duvivi dlapọn etọn lẹ tọn, na e yin gbẹtọ ayajẹnọ bosọ nọ yìn aslan wutu. Eyin jonọ lẹ wá mí dè, mí nọ saba daihun sinai do Biblu ji lẹ, podọ ovi mítọn lẹ wá yiwanna otàn Biblu tọn lẹ taun dile yé to whinwhẹ́n.

 To 1987, visunnu mítọn Yaroslav sẹtẹn yì tòdaho Riga tọn mẹ to Lettonie, fie e penugo nado dọyẹwheho te po awuvivo po dogọ. Ṣigba whenue e gbẹ́ nado plọn awhànzọ́n, e yin whẹdana nado sẹ̀ngàn na owhe dopo daa bo yin súsúdo gànpa voovo ṣinẹnẹ mẹ. Nuhe n’dọna ẹn gando numimọ he n’tindo to gànpamẹ go lẹ gọalọna ẹn nado doakọnnanu. To nukọn mẹ, e wá jẹ sinsẹ̀n ji taidi gbehosọnalitọ de. To 1990, visunnu mítọn Pavel he tindo owhe 19 to whenẹnu jlo na yì basi gbehosọnalitọ to Sakhaline, yèdọ lopo de to agewaji Japon tọn. To tintan whenu, mí ma jlo dọ ni yì. Wẹnlatọ 20 poun wẹ tin to lopo lọ blebu ji podọ fie mí nọ nọ̀ dẹn do lopo lọ na kilomẹtlu 9 000 linlán. Ṣigba to godo mẹ, mí wá kọngbedopọ bosọ mọdọ nudide dagbe wẹ. To dọ́n, gbẹtọ lẹ nọ do ojlo hia to owẹ̀n Ahọluduta lọ tọn mẹ. To owhe kleun de gblamẹ, agun ṣinatọ̀n yin didoai. Pavel sẹ̀n to Sakhaline kakajẹ 1995. To ojlẹ lọ mẹ, Vitaly he yin pòdevi mítọn kẹdẹ wẹ pò to whégbè. Sọn ovu whenu wẹ e yiwanna Biblu hihia. Whenue e tindo owhe 14, e lẹzun gbehosọnalitọ, podọ n’basi gbehosọnalitọ hẹ ẹ na owhe awe. Ojlẹ enẹ vivi taun. Whenue Vitaly tindo owhe 19, e tọ́n sọn whégbè nado yì sẹ̀n taidi gbehosọnalitọ titengbe de.

N’flindọ to 1952, ponọ KGB tọn de dọna Maria dọmọ: “Eyin a ma mọ́n yise towe, a na sẹ̀ngàn na owhe ao. Eyin a wá tọ́n, a na ko poyọnho bo mọ dewe to ṣokẹdẹ.” Ṣigba, aliho devo pete mẹ wẹ nulẹ wá yì te. Mí duvivi owanyi Jiwheyẹwhe nugbonọ mítọn Jehovah tọn, ovi mítọn lẹ tọn gọna mẹsusu he mí tindo lẹblanulọkẹyi lọ nado gọalọna nado yọ́n nugbo lọ lẹ tọn. Ayajẹnu wẹ e yin na yẹn po Maria po nado dla ovi mítọn lẹ pọ́n to fihe yé to sinsẹ̀n te lẹ. Mí doayi pinpẹn-nutọn-yinyọnẹn mẹhe ovi mítọn lẹ ko gọalọna nado yọ́n Jehovah lẹ tọn go.

To 1991, azọ́n Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn yin alọkẹyi to osẹ́n-liho. Nudide enẹ hẹn zohunhun mítọn jideji to azọ́n yẹwhehodidọ tọn lọ mẹ. Agun mítọn tlẹ họ̀ ahihun de, na mí nido sọgan nọ yì tòpẹvi po gbétatò he lẹdo mí lẹ po mẹ to sẹfifo lẹpo.

Homẹ ṣie hùn dọ Yaroslav po asi etọn Alyona po gọna Pavel po asi etọn Raya po to sinsẹ̀n to Bẹtẹli, bọ Vitaly po asi etọn Svetlana po to sinsẹ̀n to azọ́n lẹdo tọn mẹ. Viyọnnu mítọn mẹho Irina po whẹndo etọn po to Allemagne. Asu etọn Vladimir po visunnu yetọn atọ̀n lẹpo po wẹ to sinsẹ̀n taidi mẹho agun tọn. Viyọnnu mítọn Olga to Estonie bo nọ ylọ mi whẹwhẹ. E blawu dọ asi yiwanna ṣie Maria kú to 2014. N’to jejeji nado gọ̀ ẹ mọ to fọnsọnku whenu! Tòdaho Belgorod tọn mẹ wẹ n’nọ nọ̀ todin, podọ mẹmẹsunnu he tofi lẹ yin alọgọ daho de na mi.

To owhe he n’yí do sẹ̀n Jehovah lẹ gblamẹ, n’plọn dọ tenọgligo-hinhẹn nọ biọ avọ́sinsan susu, ṣigba jijọho ahun mẹ tọn he Jehovah nọ namẹ to godo mẹ yin adọkunnu he họakuẹ taun de. Dona he yẹn po Maria po mọyi na tenọgligo-hinhẹn mítọn wutu ko sù hugan nuhe n’sọgan ko donukun lẹpo. Jẹnukọnna aijijẹ Union Soviétique tọn to 1991, wẹnlatọ 40 000 poun wẹ to otò lọ mẹ. To egbehe, wẹnlatọ 400 000 linlán wẹ tin to otò he ko yin apadewhe Union Soviétique tọn dai lẹ mẹ! Todin, n’ko tindo owhe 83 bo gbẹ́ to sinsẹ̀n taidi mẹho agun tọn. Jehovah ko gọalọna mi nado mọ huhlọn he n’na yí do doakọnnanu to whepoponu. Na nugbo tọn, Jehovah ko dona mi susugege.—Salm. 13:5, 6.