NAWẸ ninọmẹ enẹ wá aimẹ gbọn? N’ja ma pìntàn lọ na mì. N’yin jiji to 29 juillet 1929 bo whẹ́n to gbétatò de mẹ to ayimatẹn Bulacan tọn mẹ to Philippines. Gbẹzan he bọawu wẹ gbẹtọ lẹ nọ zan to finẹ, na ninọmẹ akuẹzinzan tọn vẹawu to ojlẹ lọ mẹ. Awhàn de fọ́n to whenue n’gbẹ́ yin jọja. Awhànfuntọ Japon tọn lẹ tọ́nawhàn otò Philippines tọn. Amọ́, mí ma jiya hunyanhunyan lọ tọn sọmọ, na olá pete wẹ gbétatò mítọn tin te wutu. Mí ma do ladio, televiziọn po linlinwe lẹ po, enẹwutu gbọn yèdọ-yèdọ lẹ kẹdẹ gblamẹ wẹ mí nọ sè lehe awhàn lọ to yìyì do.

Yẹn wẹ yin omẹ awetọ to míwu ovi ṣinatọ̀n lẹ mẹ, podọ mẹjitọ onọ̀ ṣie tọn lẹ plan mi nado nọ yé dè to whenue n’do owhe ṣinatọ̀n. Dile etlẹ yindọ Katoliki wẹ mí yin, Baba-daho nọ tindo ojlo to sinsẹ̀n mẹ, podọ e nọ kẹalọyi owe sinsẹ̀n tọn lẹ he họntọn etọn lẹ nọ na ẹn. N’flindọ e do alọnuwe apòmẹ tọn lọ lẹ, Protection, Sécurité, po Dévoilées po hia mi to Tagalog-gbè mẹ * gọna Biblu de. N’yiwanna Biblu hihia, titengbe owe Wẹndagbe tọn ẹnẹ lẹ. Mọwiwà zọ́n bọ n’jlo nado hodo apajlẹ Jesu tọn.—Joh. 10:27.

Mẹgbeyinyan Japon tọn wá vivọnu to 1945. To ojlẹ enẹ mẹ, mẹjitọ ṣie lẹ biọ dọ ma lẹkọwa whé. Baba-daho ṣie na mi tuli nado yì. Enẹwutu n’yì.

To ojlẹ vude godo, to décembre 1945, pipli Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn de wá sọn tòpẹvi Angat tọn mẹ nado dọyẹwheho to gbétatò mítọn mẹ. Kunnudetọ mẹhomẹ de wá owhé mítọn gbè bo basi zẹẹmẹ do nuhe Biblu dọ gando “azán godo tọn lẹ” go ji. (2 Tim. 3:1-5) E basi oylọna mí nado wá oplọn Biblu tọn de tẹnmẹ to gbétatò he to yakẹ de mẹ. Mẹjitọ ṣie lẹ ma yì, amọ́ yẹn yì. Nudi omẹ 20 wẹ wá otẹn lọ mẹ, bọ mẹdelẹ kàn kanbiọ sinai do Biblu ji lẹ sè.

Na n’ma mọnukunnujẹ nuhe dọ yé te lẹ mẹ ganji wutu, n’de nado tlọ́n finẹ. Ṣigba, whenẹnu wẹ yé jẹ ohàn Ahọluduta tọn de jì ji. Ohàn lọ whàn mi sọmọ bọ n’masọ yì ba. To ohàn lọ po odẹ̀ po godo, yè dọna mímẹpo nado wá opli de tẹnmẹ to Angat to Sẹgbe he bọdego.

 Susu mítọn wẹ zọ̀nafọ na nudi kilomẹtlu 8 nado yì opli lọ to owhé whẹndo Cruz tọn gbè. E jiawu na mi taun dọ jọja he tin to mí omẹ 50 he wá opli lọ tẹnmẹ lẹ mẹ lọsu basi zẹẹmẹ do hosọ Biblu tọn he siso lẹ ji. To whenue n’ko yì opli whlasusu godo, Mẹmẹsunnu Damian Santos, yèdọ gbehosọnalitọ mẹhomẹ de, he ko yin ogán lẹdo tọn pọ́n biọ to asi e to gbèdopo nado dọ́ owhé etọn gbè. Diblayin ozán lọ blebu wẹ mí yí do dọhodo Biblu ji.

To ojlẹ enẹlẹ mẹ, susu mítọn wẹ yawu kẹalọyi nugbo dodonu tọn Biblu tọn he mí plọn lẹ. Ojlẹ kleun de to whenue mí jẹ opli lẹ yì ji godo, mẹmẹsunnu lẹ kanse yẹn po mẹdevo lẹ po dọ, “Be mì jlo na yí baptẹm ya?” N’gblọn dọ, “Gbau, e jlo mi.” N’yọnẹn dọ ojlo ṣie wẹ nado “nọ wazọ́n di afanumẹ na Ogán lọ, yèdọ Klisti.” (Kol. 3:24) Mí yì tọ̀sisa he to yakẹ de tó bọ mí omẹ awe yí baptẹm to 15 février 1946.

E họnwun na mí dọ taidi Klistiani he yí baptẹm lẹ, mí dona nọ dọyẹwheho to gbesisọ mẹ nado hodo apajlẹ Jesu tọn. Whenue n’jẹ mọwà ji, e ma vivi na otọ́ ṣie paali, bọ e dọmọ: “A gbẹ́ whè gbau nado dọyẹwheho. Gbọnvona enẹ, e ma yin tọ̀sisa he mẹ a yin yinylọ́n do poun wẹ zọ́n bọ a lẹzun yẹwhehodọtọ gba.” N’dohia ẹ dọ ojlo Jiwheyẹwhe tọn wẹ dọ mí ni dọyẹwheho wẹndagbe Ahọluduta lọ tọn. (Mat. 24:14) N’yidogọ dọ, “N’dona de opà he n’do na Jiwheyẹwhe.” Whenẹnu wẹ otọ́ ṣie sìn-adán na mi dile n’dọ do to bẹjẹeji. Na nugbo tọn, linlẹn etọn wẹ nado glọnalina mi nado dọyẹwheho. Podọ, nuhe zọ́n bọ n’jo nulẹpo do whla tintan nado doafọna yanwle gbigbọmẹ tọn lẹ niyẹn.

Whẹndo Cruz tọn biọ dọ ma wá nọ yé dè to Angat. Yé sọ na tuli yẹn po viyọnnu pẹvi pete yetọn Nora po nado yin gbehosọnalitọ. Mí omẹ awe lẹ bẹ azọ́n gbehosọnalitọ tọn jẹeji to 1^er novembre 1947. Nora yì sẹ̀n to tòdaho devo mẹ, bọ yẹn zindonukọn to azọ́n yẹwhehodidọ tọn lọ mẹ to Angat.

To owhe atọ̀ntọ azọ́n gbehosọnalitọ tọn ṣie mẹ, Earl Stewart, yèdọ mẹmẹsunnu de sọn alahọ mẹ wá na hodidọ de na gbẹtọ 500 linlán to nọtẹn gbangba tọn Angat tọn. Glẹnsigbe wẹ e do, podọ n’wá basi bladopọ hodidọ etọn tọn do Tagalog-gbè mẹ. Owhe ṣinawe poun wẹ n’yì wehọmẹ na, amọ́ mẹplọntọ mítọn lẹ nọ saba do Glẹnsigbe. Nudevo he sọ hẹn Glẹnsigbe ṣie pọnte wẹ yindọ owe mítọn lẹ vude poun wẹ tin to Tagalog-gbè mẹ. Enẹwutu, susu yetọn wẹ n’plọn to Glẹnsigbe mẹ. Gbọnmọ dali, nukunnumọjẹnumẹ Glẹnsigbe tọn he n’tindo zọ́n bọ n’penugo nado lilẹ́ hodidọ enẹ po devo lẹ po do Tagalog-gbè mẹ to nukọn mẹ.

Gbeegbe n’lilẹ́ hodidọ Mẹmẹsunnu Stewart tọn do ogbè devo mẹ, e dọna agun he to lẹdo lọ mẹ dọ alahọ jlo na basi oylọna mẹmẹsunnu gbehosọnalitọ dopo kavi awe wá Bẹtẹli. Lẹndai lọ wẹ nado gọalọ to whenue mẹdehlan lẹ na yì Plidopọ Jideji Yẹwhehọluduta tọn to 1950, to New York, États-Unis. N’yin dopo to mẹmẹsunnu he yin yiylọ lẹ mẹ. Whladopo dogọ, n’jo nudelẹ, yèdọ lẹdo gọna mẹmẹsunnu po mẹmẹyọnnu he n’ko jẹakọ hẹ ganji lẹ po do. Ṣigba to ojlẹ ehe mẹ, nado yì gọalọ to Bẹtẹli.

N’wá Bẹtẹli to 19 juin 1950, bo bẹ azọ́ndenamẹ yọyọ ṣie jẹeji. Bẹtẹli lọ yin owhé hoho daho de he klo na hectare dopo, bọ atin dahodaho lẹ lẹdo e. Nudi mẹmẹsunnu tlẹnnọ wiawe wẹ to sinsẹ̀n to finẹ. To zánfinfọ́n, n’yì gọalọ to nudatẹn. Enẹgodo, to nudi ogàn ṣinẹnẹ mẹ, n’yì wazọ́n to avọ̀yantẹn bo lì avọ̀ lẹ. N’sọ wà nudopolọ to whèjai. Etlẹ yin to whenue mẹdehlan lẹ lẹkọwa sọn plidopọ akọjọpli tọn lọ godo, n’gbẹ́ zindonukọn nado to sinsẹ̀n to Bẹtẹli. N’nọ blá linlinnamẹwe he na yin didohlan lẹ do númẹ, bo penukundo nuzinzọn linlinnamẹwe lẹ tọn go, bosọ wazọ́n to fie yè nọ dokuavọna jonọ lẹ te; nudepope he yin bibiọ to asi e wẹ n’nọ wà.

To 1952, homẹ ṣie hùn taun dọ yẹn po mẹmẹsunnu ṣidopo devo lẹ po sọn Philippines yin oylọ-basina nado yì klasi 20tọ Wehọmẹ Giliadi Tọn. Susu nuhe mí mọ bosọ duvivi yetọn to États-Unis lẹ tọn wẹ yin nuyọyọ na mí. Nado dọ hójọhó, e gbọnvo pete na nuhe n’yọnẹn to gbétatò pẹvi mítọn mẹ lẹ.

Di apajlẹ, mí dona plọn nado nọ zan zomọ po núzinzan he mí ma jẹakọ hẹ delẹ po. Podọ ninọmẹ aimẹ tọn lọsu sọ gbọnvo taun! To afọnnu dopo, n’tọ́n jẹ kọho bo mọdọ filẹpo wé foo bo yọ́npọ́n. Whla tintan die he n’mọ osin-agó. Whenẹnu wẹ n’mọdọ fifá tin—aimẹ fá taun!

 Ṣigba, diọdo enẹlẹ ma tlẹ sọ dọ nude na mi ba dile n’to vivi nuplọnmẹ dagbedagbe de tọn dù to Giliadi. Nuplọnmẹtọ lọ lẹ nọ yí aliho mẹpinplọn tọn dagbe lẹ zan. Yé plọn mí nado nọ basi dodinnanu nujọnu tọn podọ nado nọ plọnnu sisosiso. Na nugbo tọn, azọ́nplọnmẹ Giliadi tọn gọalọna mi nado yin gbẹtọ gbigbọnọ dogọ.

To gbedewema-yíyí godo, n’yin azọ́ndena taidi gbehosọnalitọ titengbe ojlẹ-gli tọn to lẹdo Bronx tọn mẹ to New York City. Enẹ zọ́n bọ to juillet 1953 n’penugo nado yì Plidopọ Ogbẹ́ Aihọn Yọyọ tọn, to lẹdo tòdaho lọ tọn dopolọ mẹ. To plidopọ lọ godo, n’vọ́ yin didohlan azọ́ndenamẹ de mẹ to Philippines.

Mẹmẹsunnu he to alahọ mẹ lẹ dọna mi dọ: “Todin, a na yì azọ́n lẹdo tọn mẹ.” Enẹ hùn dotẹnmẹ dote na mi nado hodo afọdòmẹ Ogán lọ tọn lẹ tlọlọ, mẹhe gbọn gbétatò po ayimatẹn susu he to olá lẹ po mẹ nado gọalọna lẹngbọ Jehovah tọn lẹ. (1 Pita 2:21) N’yin azọ́ndena hlan lẹdo de mẹ he bẹ adà daho hugan ṣẹnṣẹn Luzon tọn hẹn, yèdọ lopo he klohugan to Philippines. E bẹ ayimatẹn Bulacan tọn, Nueva Ecija tọn po Tarlac Zambales tọn po hẹn. Nado yì dla tòpẹvi delẹ pọ́n, n’dona dasá osó kanṣankanṣan Sierra Madre tọn lẹ. Ahihun de ma nọ yì lẹdo mọnkọ lẹ mẹ. Enẹwutu n’biọ to ohún daho kùntọ lẹ si eyin n’sọgan sin atin-gbàn he yé do dó ohún yetọn mẹ lẹ ji. Yé nọ saba yigbe, amọ́ gbejizọnlin bibasi to ninọmẹ mọnkọ lẹ mẹ ma yin aihundanu.

Suhugan agun lẹ tọn wẹ nọ bẹ omẹ vude hẹn bosọ nọ yin agun yọyọ. Enẹwutu, e nọ vivi na mẹmẹsunnu lẹ taun eyin n’gọalọna yé nado basi titona opli lẹ po lizọnyizọn lọ po to aliho dagbe mẹ.

Enẹgodo, n’yin didohlan lẹdo devo mẹ he aigba-denamẹ etọn bẹ lẹdo Bicol tọn blebu hẹn. Kándo he to olá pete lẹ wẹ sù to finẹ, bọ gbehosọnalitọ titengbe lẹ to vivẹnudo nado bẹ azọ́n lọ jẹeji to aigba he ma yin didenamẹ lẹ ji. To owhé dopo gbè, afọdaitẹn yetọn yin odò daho de he nù yè fọ̀ atin awe do poun. Whenue n’hẹ atin lọ lẹ ji, yẹn po atin lọ lẹ po wẹ flẹ jẹ odò lọ mẹ. E yí whenu susu to asi e nado lawu bo wleawufo na nuwiwa azán lọ tọn lẹ!

Azọ́ndenamẹ enẹ whenu wẹ n’jẹ nulẹnpọn ji do Nora ji, mẹhe bẹ gbehosọnalitọ jẹeji to ojlẹ de mẹ wayi to Bulacan. Todin, ewọ yin gbehosọnalitọ titengbe de to Tòdaho Dumaguete tọn mẹ, bọ n’disa yì pọ́n ẹn. Mí kanwehlan míde na ojlẹ de, podọ mí wá wlealọ to 1956. To osẹ tintan he bọdo alọwle mítọn go mẹ, mí yì dla agun de pọ́n to Lopo Rapu Rapu tọn ji. To finẹ, mí dona zinzọnlin taun bosọ fán osó susu, ṣigba ayajẹ daho wẹ e yin nado wadevizọn na mẹmẹsunnu lẹ to lẹdo he to olá enẹlẹ mẹ taidi asu po asi po!

To whenue mí ko basi nudi owhe ẹnẹ dopọ to azọ́n lẹdo tọn mẹ godo, mí yin oylọ-basina nado wá sẹ̀n to alahọ mẹ. Enẹwutu, to janvier 1960, mí bẹ sinsẹ̀nzọn Bẹtẹli tọn ojlẹ dindẹn tọn de jẹeji. To owhe lẹ gblamẹ, n’plọn nususu dile n’to azọ́nwadopọ hẹ mẹmẹsunnu he tindo azọngban pinpẹn lẹ, podọ Nora mọ azọ́ndenamẹ voovo lẹ yí to Bẹtẹli.

Po owhe he n’ko yizan to Bẹtẹli lẹ po, dona de wẹ e yin na mi nado yí nukun ṣie lẹ do mọ jideji gbigbọmẹ tọn ayidego tọn he wá aimẹ to Philippines. Whenue n’ṣẹṣẹ wá Bẹtẹli taidi mẹmẹsunnu jọja tlẹnnọ de, nudi wẹnlatọ 10 000 wẹ to otò lọ blebu mẹ. Todin, sọha wẹnlatọ he to Philippines lẹ tọn ko lán to 200 000 ji, podọ mí omẹ 435 wẹ to godonọna azọ́n titengbe yẹwhehodidọ tọn lọ to Bẹtẹli.

Dile azọ́n lọ to jijideji to owhe lẹ gblamẹ, azọ́nwatẹn Bẹtẹli tọn lọ wá whè na mí. Enẹwutu, Hagbẹ Anademẹtọ lọ biọ to mí si nado dín aigba de fie yè sọgan gbá azọ́nwatẹn yọyọ he klohugan de do. Yẹn po nugopọntọ wezintẹn tọn po yì sọn whédegbè jẹ whédegbè to lẹdo alahọ lọ tọn mẹ, fie Chine-nu lẹ sù te. Mí nọ kanse eyin vlavo mẹde jlo na sà owhé etọn. Mẹdepope ma jlo, podọ mẹdopo tlẹ dọna mí dọ: “Míwu Chine-nu lẹ ma nọ sànú, onú wẹ mí nọ họ̀.”

Amọ́ to gbèdopo he mí ma donukun etọn, whétọ dopo kanse mí eyin mí na jlo nado họ̀ owhé etọn; na ewọ jlo na sẹtẹn yì États-Unis wutu. Nujijọ voovo delẹ wá bọdego, ehe e vẹawu taun nado yise. Kọmẹnu devo sọ de nado sà owhé etọn, bosọ na tuli mẹdevo he lẹdo e lẹ nado wà nudopolọ. Mí tlẹ sọ penugo nado họ̀ owhé dawe he dọ wayi dọ “Chine-nu lẹ ma nọ sànú” lọ tọn. To ojlẹ vude godo, aigba alahọ lọ tọn gblo whla atọ̀n hú dai tọn. N’kudeji dọ Jehovah Jiwheyẹwhe wẹ jlo dọ nulẹ ni yì domọ.

To ojlẹ de mẹ wayi to 1950, yẹn wẹ yin jọja hugan to hagbẹ whẹndo Bẹtẹli lọ tọn lẹ mẹ. Todin, yẹn po asi ṣie po wẹ yin mẹhe yin mẹhomẹ hugan lẹ to yé mẹ. E ma vẹna mi paali dọ n’hodo Ogán lọ yì fidepope he ewọ deanana mi yì. Na nugbo tọn, mẹjitọ ṣie lẹ yàn mi sọn owhé yetọn gbè, amọ́ Jehovah ko na mi whẹndo daho de he bẹ yisenọ hatọ lẹ hẹn. N’ma tindo ayihaawe depope dọ Jehovah nọ wleawu nuhe sin hudo mí tindo lẹpo tọn na mí, mahopọnna azọ́ndenamẹ depope he mí mọyi. Yẹn po Nora po yọ́n pinpẹn etọn taun dọ Jehovah yí homẹdagbe do wleawu nuhe mí do hudo etọn lẹpo tọn na mí, podọ mí nọ na tuli mẹdevo lẹ nado tẹ́n Jehovah pọ́n.—Mal. 3:10.

To gbèdopo, Jesu basi oylọna tòkuẹ-ṣinyantọ de he nọ yin Matiu Levi dọmọ: “Lẹzun hodotọ ṣie.” Nawẹ ewọ yinuwa gbọn? “Ewọ sọ jo nulẹpo do, bo fọ́n bosọ jẹ hihodo [Jesu] ji.” (Luku 5:27, 28) Dotẹnmẹ dopolọ lẹ wẹ ko hundote na yẹnlọsu, podọ n’sọ nọ yí zohunhun do na tuli mẹdevo lẹ nado wà nudopolọ bo duvivi dona susu lẹ tọn.